Poezia e javës / Frost: Hyr

Teksti është pjesë nga eseja e gjatë e Brodskit, On Grief and Reason, përkitazi me poezinë e Robert Frost-it

HYR

Kur arrita te skaji i pyllit,

muzikë – dëgjo!

Tash, nëse jashtë veç po errej,

brenda ishte terr.

Tepër terr që aty një zog

me një lëvizje krahu

të mund ta gjente një sit më të mirë për natën,

sado që ende mund të kpndonte.

Flakërima e fundit e diellit

që kishte vdekur në perëndim

jetonte ende edhe për një këngë tjetër

në gjoksin e një tushe.

E në këtë terr të dendur shtyllash

rridhte muzika e tushës –

gati si një thirrje për të hyrë

në terr dhe në vaj.

Por jo, unë isha jashtë në kërkim të yjeve:

unë s’do të hyja.

S’do ta bëja edhe po të më kërkohej,

e kërkesa nuk më kishte ardhur. 

COME IN

 As I came to the edge of the woods,/ Thrush music – hark!/ Now if it was dusk outside,/

Inside it was dark. // Too dark in the woods for a bird/ By sleight of wing/ To better its perch for the night,/ Though it still could sing. // The last of the light of the sun/ That had died in the west/ Still lived for one song more/ In a thrush’s breast. // Far in the pillared dark/ Thrush music went –/ Almost like a call to come in/ To the dark and lament. // But no, I was out for stars:/ I would not come in./ I meant not even if asked,/ And I hadn’t been.

Nga Josip Brodskij

T’i hedhim një sy poezisë Come In. Një poezi e shkurtër në metër të shkurtër – më saktësisht, një komninim i tremetrit me dymetrin, anapest me jamb. Lënda e baladave, që në përgjithësi që të gjitha kanë për temë gjakun dhe ndëshkimin. Është drejtimi në të cilin lëviz, deri në një pikë të caktuar, kjo poezi. Metri veç është një indicie. Çka ndodh, këtu, para syve tonë? Një shëtitje nëpër pyll? Një ecje në mes të natyrës? Diçka që poetët e bëjnë rëndom? (E nëse po, pse e bëjnë?) Come In është njëra prej shumë poezive të shkruara nga Frost-i mbi këto ekskursione. Mendojini poezitë Stopping by Woods on a Snowy Evening, Acquainted with the Night, Desert Places, Away! e disa të tjera. Ose mendojeni poezinë The Darkling Thrush të Thomas Hardy-t, me të cilën kjo poezi ka afinitet të dukshëm. Edhe Hardy kishte një dobësi për ecjet vetmitare, por të tijat prireshin të përfundonin pothuajse gjithmonë në një varrezë – nga momenti që Anglia ishte e banuar nga kolonët qysh prej kohësh dhe më shpesh, ma merr mendja.

Që të fillojmë, ede këtu e kemi një tushë. Një zog, siç e dini, është shumë shpesh menestrel, ngase, në kuptim të ngushtë, që të dy këndojnë. Kështu, në vijim, duhet të mbajmë mend se poeti ynë mund t’ia delegojë një zogu disa aspekte të psikës së tij. Në të vërtetë, besoj i patundur se këta dy zogj janë farefis. Dallimi është vetëm në atë se Hardy-t i duhen gjashtëmbëdhjetë vargje për t’i bërë vend shpendit në poezinë e tij, ndërsa Frost-i e heq qafesh qysh në vargun e dytë. Të themi se është një sinjal i diferencës mes amerikanëve dhe anglezëve – në poezi, të merremi vesh. Zakonisht, për shkak të një trashëgimie kulturore më të gjerë, të një bagazhi më të pasur referimesh, anglezit i duhet më shumë kohë për ta vënë në lëvizje një poezi. Në veshin e tij jehona dëgjohet me më shumë forcë dhe kështu ai i ep muskujt dhe jep një dëshmi të shkathtësisë së tij, të lehtësisë së tij të fjalës para se të angazhohet në temën e tij. Sipas rregullave, një procedurë e këtij lloji i hap rrugë një poezie në të cilën hapësira e zënë nga ekspozimi është e barabartë me atë të dedikuar mesazhit autentik: i hap rrugë, po deshët, stërzgjatjes – edhe pse kjo nuk është me patjetër ndonjë e metë, ngase e gjitha varet nga ai që i manovron vargjet.

T’i shohim vargjet, një nga një. «As I came to the edge of the woods», është një e dhënë informative, të paktën në dukje, do të thoni ju. Paj, po, po të mos ishte për «the woods». Para «the woods» ka për çka të dyshohet dhe, thënë troç, edhe para «the edge». Poezia është një zonjë me një pemë gjenealogjike të paanë dhe çdo fjalë, mund të thuhet, na vjen e pa bigorruar me aluzione e asociacione. Që nga shekulli XV pyjet kanë përhapur një erë të fortë të pyllit të errët dhe ndoshta e mbani mend në çfarë aventurash e futi ky pyll autorin e Komedisë Hyjnore. Për çdo rast, kur një poet i shekullit të njëzetë e fillon një poezi duke u vënë në margjina të maleve, kapet një sinjal rreziku ose, më e pakta, rreziku lihet nën hije. Margjina, cepi, është në vetvete një kufi bukur i qartë.  

Ose mbase jo; mbase dyshimet tona janë të pabaza, mbase nuk jemi tjetër veçse paranoidë dhe lexojmë te ky varg më shumë se sa që ka në të. Të kalojmë te vargu vijues dhe do të shohim:

As I came to the edge of the woods, / Thrush music – hark!

Kemi rënë në lajthitje, do të mund të thuhej. A mund të ketë gjë më të padëmshme se sa ky «hark» antikuar, që mban erë viktoriane, përralle? Një zog është duke kënduar – le ta dëgjojmë! «Hark» i rri bukur një poezie të Hardy-t, ose ndonjë balade, edhe më mirë ndonjë parambote. Të bën të mendosh për një nivel shprehjeje prej të cilit nuk mund të pritet asgjë e pakëndshme. Poezia premton të vazhdojë kështu, ngushëlluese dhe melodioze. Është ajo që mendoni ju, sidoqoftë, pasi të kemi dëgjuar fjalën «hark»: shkoni me mendjen se duhet të përgatiteni për ndonjë përshkrim të muzikës së dhënë nga tusha – se po vini këmbën në një territor familjar.

Por ishte vetëm një e dhënë skenike, siç e dëshmojnë dy vargjet që vijojnë. Nuk ishte veçse një ekspozim, e kondensuar nga Frost-i në dy vargje. Befas, dhe në mënyrë po aq të pathënshme, shumë konkrete, aspak meliodioze as viktoriane, diksioni dhe regjistri ndryshojnë:

Now if it was dusk outside, 

Inside it was dark.

«Now» ndërhyn në mënyrë të vrazhdë dhe lë pak hapësirë për çfarëdo fantazie. Më tej, do t’i bini në të se «hark» rimon me «dark». Dhe se ajo «dark» është gjendja e «inside», që do të mund të aludonte jo vetëm te pyjet: në të vërtetë presja e vë këtë «inside» në kontrast të pastër me «outside» të vargut të tretë dhe kontrasti bie në sy në vargun e katërt, që i jep të gjithë frazës një ton bukur më drastik. Pa e përmendur se ky kontrast bëhet i dukshëm thjesht nga zëvendësimi i vetëm dy shkronjave: ar në vend të us mes d e k. Tingulli vokalik në thelb mbetet i njëjti. Mund të themi se e gjithë diferenca tkurret në një bashkëtingëllore.

Te vargu i katërt ka një pamje të vagullt ngulfatëse. Varet edhe nga mënyra si shpërndahen theksat, që këtu është ndryshe në krahasim me dimetrin e parë. Strofa tkurret, të themi kështu, kah fundi, dhe cezura pas «inside» vetëm sa e nënvizon izolimin e kësaj «inside». Tash, teksa po jua shtroj këtë lexim të aksidentuar me dashje të kësaj poezie, do të doja t’ju rekomandoja t’i kushtoni vëmendjen më të madhe çdo shkronje të saj, çdo cezure, jo për tjetër po ngase në këtë mes është një zog dhe ligjërimet e një zogu një gjë pauzash dhe, po deshët, shenjash grafike. Gjuha angleze, duke qenë kryesisht monosilabike, i jepet hijshëm këtij veprimi papagallesk dhe sa më i shkurtër që është metri, aq më i madh është presioni mbi çdo shkronjë, mbi çdo cezurë, çdo presje. Mbetet fakti, sidoqoftë, se kjo «dark» e shndërron pyllin tonë në pyll të errët të Dantes.

Pa harruar cili ishe vendi ku e vinte këtë pyll, të kalojmë te strofa e dytë:

Too dark in the woods for a bird / By sleight of wing / To better its perch for the night, /

Though it still could sing.

Çfarë mendoni se po ndodh? Një lexues i pafajshëm anglez ose evropian – ose mbase edhe amerikan i kallëpit tradicional – nuk do të hezitonte të përgjigjej se këtu një zog këndon në mbrëmje dhe se është një melodi e mirë. Mirë pra, kjo do të ishte përgjigjja e saktë dhe pikërisht mbi këtë saktësi, po deshëm ta quajmë kështu, bazohet reputacioni i Frost-it. Në të vërtetë, megjithatë, kjo strofë, në veçanti, është bukur e errët. Do të mund të pohohej se e gjithë poezia merr në konsideratë diçka fort të pakëndshme, mbase tamam vetëvrasjen. Ose, nëse jo vetëvrasjen, eh, vdekjen. Dhe, nëse jo pikërisht vdekjen, të themi – të paktën në këtë strofë – nocionin e të përtejmes.  

Në «Too dark in the woods for a bird», një zog, ose një menestrel, rrëmon pyllin dhe e gjen të errët, tepër të errët. Ajo «too» i bën jehonë – jo, dëgjon dhe i referohet – incipitit të Komedisë Hyjnore: por përshtypja dhe gjykimi se zogu/menestreli ynë nxjerr nga pylli janë ndryshe nga ato të Dantes. Me pak fjalë, përtejësia është më e errët për Frost-in se sa për italianin e madh. Mbetet të dihet pse dhe përgjigjet e mundshme janë dy: ose Frost-i nuk beson në tërë ndodhinë, ose ideja që ka për vetveten e bën kandidat, në nismë, të mallkimit. S’ka gjë që mund të bëjë për ta përmirësuar pozicionin e tij definitiv dhe do ta lejoja veten ta interpretoj «sleight of wing» si një theks mbi ceremonialin e përmortshëm. Kjo poezi është, në radhë të parë, poezi mbi pleqërinë dhe reflektim mbi atë që do të vijë. «To better its perch for the night» aludon në mundësinë e gjetjes së një destinacioni ndryshe, jo pikërisht ferrin – ku nata është ajo e përjetësisë. E vetmja gjë së cilës zogu/menestreli mund t’i referohet ende është kënga: po, ende mund të këndojë.

Për zogun është shumë terr në pyll, ngase zogu mbetet zog deri në fund dhe nuk mund të ndryshojë. Asnjë shtytje e shpirtit, ose asnjë «sleight of wing», asnjë përpëlitje krahu, nuk mund ta përmirësojë atë që do të jetë destini i tij në këtë pyll. Kujt përket ky pyll? Besoj se e dimë: njëra prej degëve të tij është siti ku zogu duhet të përfundojë herë a vonë ekzistencën e vet dhe «perch» duket të sugjerojë idenë se ky pyll e ka një strukturë, një plan të saktë: është një hapësirë e mbyllur – një lloj gjetkëze, po deshët. Kështu zogu është i dënuar; s’e ka më mundësinë e një konvertimi in extremis («sleight» është term që evokon shumë gjëra), nëse jo për tjetër ngase është tepër i moçëm dhe nuk e ka më shkathtësinë e domosdoshme. Megjithatë, sado i moçëm, ende mund të këndojë.

Në tëvërtetë, në strofën e tretë, e dëgjoni të këndojë: këto katër vargje janë kënga e tij, e mbramja. Është një gjest që përqafon një hapësirë të paanë. Shikojeni se si çdo fjalë, këtu, e përgatit dhe vonon vijuesen: «The last» – cezurë – «of the light» – cezurë – «of the sun» – fundi i vargut dhe cezurë më e fortë – «That had died» – cezurë – «in the west». Bird/bard ynë risheh flakërimin e mbramë të dritës dhe ngjitet te burimi i zhdukur i asaj drite. Na duket sikur po e dëgjojmë, në këtë varg, Shenandoahan e vjetër të dashur, këngën e atyre që niseshin për në Perëndim. Vonesa dhe shtyrja janë të prekshme në çdo rrokje. S’ka asgjë të përfunduar: «The last» nuk është e përfunduar, as «of the light», e as «of the sun». Më tej, as «That had died» nuk është e përfunduar, pavarësisht të gjithave. E bile as «in the west». Ajo që kemi këtu është kënga e vonimit: vonimit të dritës, të jetës. Na duket sikur po shohim këtu gishtin që zgjatet të kallëzojë burimin dhe mandej, në lëvizjen rrethore të dy vargjeve të fundit, kthehet te folësi në «Still lived» – cezurë – «for one song more» – fundi i vargut – «In a thrush’s breast». Mes «The last» dhe «breast» poeti ynë mbulon një distancë të jashtëzakonshme: gjerësinë e kontinentit, po deshët. Në të vërtetë, përshkruan dritën, që ende është mbi të, e kundërta e errësirës së pyllit. Gjoksi është, pas së gjithash, burimi i çdo kënge, dhe ju shihni këtu jo aq tushën sa gushëkuqin; sidoqoftë, një zog që këndon në perëndim të diellit: drita e të cilit ngadalësohet në gjoksin e zogut.

E në vargjet e hapjes së strofës së katërt është pika ku bird e bard ndahen. «Far in the pillared dark / Thrush music went». Këtu fjala çelës është «pillared», natyrisht: kolonat evokojnë brendinë e një katedraleje – një kishe, për çdo rast. Me fjalë të tjera, tusha jonë niset fluturim mes kolonave të pyllit dhe nga atje ju e dëgjoni muzikën e tij, «Almost like a call to come in / To the dark and lament». Po deshët, mund ta zëvendësoni «lament» me «repent», «vaj» me «pendim»: efekti do të jetë pakashumë i njëjti. Vargjet përshkruajnë njërën prej alternativave që i parashtrohen, kësaj mbrëmjeje, këngëtarit tonë të moçëm: alternativën që ai do të zgjedhë. Tusha ka zgjedhur atë «rrahje krahu», në fund. Është një mënyrë për ta përmirësuar pozicionin e saj natën; e pranon destinin e saj, ngase vaji është pranim. Në këtë pikë do të mund të kridheshit në një labirint interpretimesh eklesiastike: protestantizmi thelbësor i Frost-it, e të tjera. Unë s’do të ruhesha soje, ngase qëndrimi stoik u ka hije besimtarëve jo më pak se sa agnostikëve; në një hall të tillë është pak a shumë e pashmangshme. Në përgjithësi, aludimet (dhe në veçanti ato të karakterit religjioz) nuk duhet të tkurren në supozim.

«But no, I was out for stars» është manovra e zakonshme diversive e Frost-it, një projektim i sensibilitetit të tij pozitiv: vargje si këto e kanë merituar reputacionin të cilin e gëzon. Nëse përnjëmend ishte jashtë për t’i hikuar yjet, pse s’ka dhënë ndonjë shenjë më parë? Pse e ka shkruar gjithë këtë poezi duke folur për tjetër gjë? Po ky varg është këtu jo vetëm prë t’ju mashtruar. Është këtu për ta mashtruar – ose, më tepër, qetuar – vetë poetin. Tërë kjo strofë, nga ana tjetër. Përveç nëse duam ta lexojmë vargun si një dekalratë të përgjithshme të poetit rreth pranisë së tij në këtë botë – në çelës romantik, do të thotë, si një varg rreth dëshirës së tij të zjarrtë të përgjithshme metafizike, që nuk e lë veten të ngulfatet nga trazimi i vogël i kësaj mbrëmjeje, i një mbrëmjeje të vetme.

I would not come in./ I meant not even if asked,/ And I hadn’t been.

Ka në këto vargje një turr të shpenguar, gati se të tepërt që të mund t’i marrim fjalë për fjale, edhe pse s’duhet të heqim nga mendja as këtë mundësi. Njeriu mbrohet nga vetë nuhatjet e tij dhe bëhet më i prerë si në terma gramatikorë ashtu edhe në rrokjezim, bëhet më pak idiomatik – posaçërisht në vargun e dytë, «I would not come in», që do të mund të thahej lehtësisht në një mohim të qartë, «I won’t come in». Po kështu «I meant not even if asked» merr një ton vendosmërie kërcënuese që do të mund të ishte e barabart me një deklaratë agnosticizmi nga ana e poetit po të mos saktësimi dinak i vargut të fundit: «And I hadn’t been». Kjo është përnjëmend një goditje e qëlluar.

Ose, nga ana tjetër, mund të shihni këtë strofë dhe, me të, të tërën si një shënim të përlur në fund të faqes ose shtojcë të Frost-it për Komedinë Hyjnore, që përfundon tamam me «yjet» – si mirënjohja e atij që e di se ka më pak besim ose më pak talent. Poeti këtu refuzon ftesën për të hyrë në errësirë; për më tepër, vë në dyshim vetë ftesën: «Almost like a call to come in…», me këtë «almost» që mund të jetë vendimtare. S’është rasti të këmbgulim shumë rreth afinitetit të Frost-it me Danten, po aty-këtu është i prekshëm, posaçërisht në poezitë që kanë në sfond netët e errëta të shpirtit – për shembull, në Acquainted with the Night. Për dallim nga jo pak bashkëkohorë të njohur, Frost-i nuk e vë në pah kurrë me tepri kulturën e tij – edhe dhe kryesisht për arsyen e mirë që e ka në gjak. Kështu «I meant not even if asked» do të mund të kuptohej jo vetëm si refuzim për të shpalosur ankthin e tij të tmerrshëm, por si një shenjë mbi zgjedhjen e tij stilistike që përjashtonte një formë solemne.

Sidoqoftë, një gjë është e qartë: pa Komedinë Hyjnore kjo poezi nuk do të kishte ekzistuar. Nëse pastaj do të vendosni ta lexoni Come In si një poezi të natyrës, s’do të ksihte gjë për të kundërshtuar. Megjithatë do të thosha se do të bënit mirë të ndaleshit për një moment te titulli. Të njëzet vargjet e poezisë prëbëjnë, të themi kështu, përkthimin e titullit. E në këtë përkthi, druaj, imperativi «hyr» do të thotë «vdis».

Marrë nga Brodskij, “Dolore e ragione”, Adelphi, 2023

/Përkthimi: Gazeta Express