Tregimi i javës/ Alain Robbe-Grillet: Zëvendësimi

Arte

Gazeta Express

26/04/2024 16:16

Alain Robbe-Grillet (1922 – 2008), ka qenë prozator, eseist, regjisor dhe skenarist francez. Një prej eksponentëve të Nouveau roman, ishte zgjedhur anëtar i Académie française më 25 mars 2004, duke e pasuar Maurice Rheims-in.

ZËVENDËSIMI

Alain Robbe-Grillet

Nxënësi bëri një hap prapa dhe shikoi para kah dega më e afërt. Atëherë bëri një hap përpara që të kapte një degë që dukej krejt afër grushtit të tij; u ngrit maje gishtave dhe e zgjati dorën aq lart sa mundi, por s’arriti ta kapte. Pas disa përpjekjesh të kota, veçse u dorëzua. I lëshoi duart poshtë dhe vazhdoi thjesht t’i mbante sytë në një gjë mbi gjethe.

Mandej u kthye te këmbët e pemës, ku mori pozicionin e mëparshëm: gjunjët e tij pakëz të lakuar, pjesa e sipërme e trupit të tij e anuar në të djathtë dhe koka e tij e lëshuar përpara supeve të tij. Ende mbante çantën e tij të librave në dorën e majtë. Ishte e pamundshme të shihej dora tjetër, me të cilën pa asnjë dyshim po mbështetej për drurit, ose për fytyrës së vet, e cila ishte ngjitur për lëvorës së drurit, thua se po shqyrtonte me hollësi ndonjë detaj rreth një jard e gjysmë mbi tokë.

Djaloshi prapë e kishte ndalur leximin me zë, por këtë herë mund të kishte qenë ndonjë pikë, me gjasë madje edhe ndonjë kryeradhë, dhe la përshtypjen se po përpiqej të tregonte përfundimin e paragrafit. Nxënësi u drejtua që të inspektonte lëvoren e drurit shumë më lart.

Në klasë mund të dëgjoheshin pëshpërimat. Mësuesi ktheu kokën dhe vërejti se shumica e nxënësve po shikonin lart, në vend se të ndiqnin leximin gojor në librat e tyre; prapë ai që ishte duke lexuar me zë shikoi drejt tavolinës së mësuesit me një shprehje të vagullt pyetëse, ose frikë. Mësuesi tha me rreptësi:

“E çka po pret?”.

Sytë e tyre shikuan poshtë në heshtje dhe djaloshi vazhdoi me të njëjtin zë studiues, pa shprehje dhe pakëz tepër të ngadalshëm, çka i jepte çdo fjale emfazën e njëjtë dhe madje i ndante prej atyre që vijonin:

“Sidoqoftë, atë mbrëmje, Joseph de Hagen, njëri prej nënkolonelëve të Philippit, shkoi te pallati i kryepeshkopit me pretekstin se po i bënte një vizitë kortezie. Siç kanë bërë të ditur së fundmi dy vëllezërit…”.

Nga ana tjetër e rrugës nxënësi përsëri shikoi nga afër gjethet në degët e poshtme. Mësuesi qëlloi tavolinën me shuplakën e dorës:

“Siç kanë bërë të ditur, presje, dy vëllezërit…”.

Duke shikuar pasazhin në librin e tij, ai lexoi me zë, duke e tepruar me shqiptimin:

“Fillo te: ‘Siç kanë bërë të ditur së fundmi, dy vëllezërit ishin tashmë aty, ashtu që mund, po të dilte nevoja, të mbronin veten me këtë alibi…’ dhe ki mendjen tek ajo që po lexon”.

“Siç kanë bërë të ditur, dy vëllezërit ishin tashmë aty, ashtu që mund, po të dilte nevoja, të mbronin veten me këtë alibi – një alibi e dyshimtë thënë të vërtetën, por më e mira që mund të gjendej për ta në këto rrethana – pa e përzier kushëririn e tyre të dyshimtë…”.

Zëri monoton u ndërpre në mënyrë të vrazhdë, në mes të fjalisë. Nxënësit e tjerë, tashmë me sytë e ngulur te kukulla e letrës e varur në mur, iu kthyen menjëherë librave të tyre. Mësuesi ktheu shikimin nga dritarje te djaloshi që ishte duke lexuar me zë, në anën tjetër të dhomës, në rreshtin e parë afër derës.

“Mirë pra, vazhdo tutje! S’ka asnjë pikë më aty. Duket se ti nuk po merr vesh gjë nga ajo që po lexon!”.

Djaloshi e shikoi mësuesin dhe mbrapa tij, pakëz në të djathtë, kukullën e bërë prej letre të bardhë.

“A po kupton, apo jo?”.

“Po”, tha djaloshi pa ndonjë bindje të thellë.

“Po, zotëri”, e korrigjoi mësuesi.

“Po, zotëri”, përsëriti djaloshi.

Mësuesi i hodhi sytë te teksti i shtypur dhe pyeti:

“Çka do të thotë fjala ‘alibi’ për ty?”.

Djaloshi shikoi kah kukulla e nxjerrë nga letra, pastaj kah muri i bardhë drejt para tij, pastaj te libri i dergjur në tavolinën e tij; e më pastaj përsëri kah muri, për pohtuajse një minutë të plotë.

“Atëherë?”.

“Nuk e di, zotëri”, tha djaloshi.

Mësuesi ktheu sytë ngadalë kah nxënësit e tjerë në klasë. Një djalosh e ngriti dorën, afër dritares mbrapa. Mësuesi pa drejt tij dhe djaloshi u ngrit në këmbë anash bankës së tij:

“Do të thotë t’i bësh të tjerët të mendojnë se ishin aty, zotëri”.

“Për çfarë e ke fjalën? Kush janë ata?”.

“Dy vëllezërit, zotëri”.

“Ku duan ata që të tjerët të mendojnë se ishin?”.

“Tek kryepeshkopi, zotëri”.

“E ku ishin në të vërtetë ata?”.

Djaloshi mendoi  për një moment para se të përgjigjej.

“Po ata ishin aty përnjëmend, zotëri, veçse donin të shkonin dikund tjetër dhe t’i bënin të tjerët të mendonin se ishin ende aty”.

Natën vonë, fshehur pas maskash të zeza dhe mbuluar me pelerina të mëdha, dy vëllezërit zbritën përmes një shkalle të gjata litari në një rrugë të shkretë të vogël.

Mësuesi luajti kokën ngadalë disa herë, thua se ishte duke e dhënë pëlqimin e tij me gjysmë zemre. Pas ca sekondash, ai tha: “E saktë”.

“Tash do ta përmbledhësh për ne gjithë pasazhin e lexuar, për të mirën e shokëve të tu, të cilët mund të mos kenë kuptuar”.

Djaloshi shikoi jashtë dritares. Pastaj i uli sytë te libri i tij, pastaj prapë lart kah tavolina e mësuesit.

“Ku duhet të filloj, zotëri?”.

“Fillo në fund të kapitullit”.

Pa u ulur fare, djaloshi i shfletoi faqet e libri të tij dhe, pas një heshtjeje të shkurtër, nisi të përmblidhte konspiracionin e Philippe de Cobourg. Pavarësisht ndalesave dhe rifillimeve të shpeshta, e bëri pothuajse në mënyrë koherente. Nga ana tjetër, vuri theksin pa vend te një numër gjërash dytësore, ndërsa i përmendi shkarazi, ose fare, disa ngjarje kruciale. Meqë kryesisht ishte i gatshëm të fliste me hollësi për veprimet më parë se sa për motivet e tyre politike, do të ishte tepër e vështirë për një dëgjues të painformuar të gjejë arsyet e atij episodi ose lidhjet mes ngjarjeve të ndryshme të përshkruara, ose mes njerëzve të involvuar. Mësuesi e lëshoi shikimin e tj të merrte udhë përgjatë dritares. Nxënësi ishte kthyer te pika përposh degës më të ulët të pemës; e kishte vënë çantën te këmba e pemës dhe po kërcente lart e poshtë, duke e mbajtur njërën dorë lart. Duke e parë se të gjitha orvatjet e tij po shkonin poshtë, përsëri u ndal në vend, me sytë te gjethet e paarritshme. Philippe de Cobourgu kishte vendosur tendat e fushimit buzë Nekarit. Nxënësit, të cilët më nuk u kërkohej të ndiqnin tekstin e shtypur, i kishin ngritur të gjithë kokat dhe në heshtje po e këqyrnin letër kukullën e varur në mur. Nuk kishte duar as këmbë, po veç katër gjymtyrë të nxjerr jashtë në mënyrë mizore dhe një kokë të rrumbullakët, tepër të madhe, përmes së cilës kalonte peri që e mbante. Disa inç më lart, në skajin tjetër të perit, mund të shihej topi i vockël i përtypur i letërthithëses që e mbante në mur.

Po djaloshi që po përgjigjej po e humbiste rrugën e tij në hollësi të pakuptimta të panumërta, kështu që mësuesi më në fund e ndaloi:

“Mjaft me kaq”, i tha, “mësuam mjaftueshëm për këtë. Ulu dhe ne do të rimarrim leximin nga fillimi i faqes: ‘Por Philippe dhe ndjekësit e tij

E gjithë klasa, si një i vetëm, u kërrusën mbi banka dhe një lexues i ri filloi, me një zë po aq të pashprehje sa ai i shokut të tij të klasës, edhe pse duke treguar me vetëdije presjet dhe pikat:

“Por Phillippe dhe ndjekësit e tij nuk ishin të asaj mendjeje. Nëse shumica e dietëve – ose edhe vetëm pjesa e baronit – do të hiqte dorë në këtë mënyrë nga prerogativat që u lejohen atyre, atij po aq sa atyre, si rezultat i një ndihme të çmueshme që i kanë dhënë kauzës së kryepeshkopit gjatë kohës së kryengritjes, tash e tutje nuk do të kenë mundësi, as ata as ai, të kërkojnë akuzimin e ndonjë të dyshuari të ri, apo pezullimin pa gjyq të të drejteve të tij pronësore. Ishte absolutisht esenciale që këto negociata, të cilat atij i dukej të kishin filluar në mënyrë aq të pafavorshme për kauzën e tij, të ndërpriteshin para datës së kobshme. Andaj, atë mbrëmje, Joseph de Hagen, njëri prej nënkolonelëve të Philippet, shkoi te pallati i kryepeshkopit me pretekstin se po i bënte një vizitë kortezie. Siç kanë bërë të ditur së fundmi, dy vëllezërit ishin tashmë aty…”.

Fytyrat mbetën të kërrusura dëgjueshmërisht mbi banka. Mësuesi shikoi kah dritarja. Nxënësi po kërrusej kah pema, i përhumbur në shqyrtimin e lëvorës. U kruspullos ngadalë, thua se po ndiqte ndonjë vijë që shkonte teposhtë trungut – në anën që nuk dukej nga dritarja e shkollës. Rreth një jard e gjysëm mbi tokë, lëvizjet e tij ndaluan dhe ai anoi kokën nga njëra anë, në të njëjtin pozicion që e kishte zënë më parë. Njëra pas tjetrës fytyrat në klasë shikuan lart.

Nxënësit e shikuan mësuesin, mandej në dritare. Por panelet e poshtme ishin prej xhami të errët dhe, sipër, mund të shihnin veç majat e pemëve dhe qiellin. Asnjë mizë as fluturë nuk dukej në panelet e dritareve. Kështu që menjëherë kthyen sytë e tyre kah ndërprerësi prej letre të bardhë i një njeriu.

\Marrë nga The Art of the Tale – An International Anthology of the Short Stories, Penguin, 1987

/Përkthimi: Gazeta Express