Mbi njerëzit si qenie distance dhe mësimet nga pandemia

Gazeta Express

02/09/2020 10:45

Imuniteti nuk është çështje private. As siguria. Në Evropë, iluminizmi filloi, ndër të tjera, me pohimin se “bon sens-i” ishte kauza më e shpërndarë në botë. Dikush ka arsye të dyshojë në të vërtetën e tezës. Imuniteteti dhe siguria nuk janë aspak ndër gjërat më të shpërndara në botë. Mu për këtë është edhe më e rëndësishme të sigurohet që ato të shpërndahen më mirë – dhe për një vetëdije të re të gjykimit njerëzor dhe distancës jo-aristokratike

Peter Sloterdijk

Qeniet njerëzore nuk janë të krijuara që të sillen si mbrojtëse të natyrës. Në të ashtuquajturën natyrë ato fillimisht lëvizin si ҫdo specie tjetër. Asnjë milingonë nuk është mbrojtëse e natyrës, asnjë Boa constrictor (lloj gjarpëri në Amerikën tropikale, v.p.), asnjë luan. Natyra shihet si furnizuesi më i mirë në të cilën jetojnë bimë dhe kafshë të ngrënshme.

Duket se ekziston a posteriori një lloj bashkëjetese paqësore me bimët, sapo të mësohet se si të dallohen bimët helmuese nga bimët ushqimore, me përjashtim të bimëve farmaceutike që ekzistojnë në kufirin midis helmeve dhe ilaçeve. Bashkëjetesa me kafshët është shumë më problematike: ka disa prej tyre që i kemi ngrënë në kapacitetin tonë si omnivore (gjithçkangrënës) dhe disa që na konsumuan ne në cilësinë e tyre si mishngrënëse. Aventura e civilizimit filloi kur njerëzit – domethënë zakonisht burrat – u nisën për në gjueti me qëllim që t’ua kalonin  kafshëve grabitqare.

Gjuetarët modernë pretendojnë se po praktikojnë një formë të mbrojtjes së natyrës duke rregulluar popullimin e egërsirave. Gjuetarët e lashtë vështirë se do ta kishin kuptuar një pohim të tillë, ata nuk gjuanin si mbrojtës të natyrës. Në rrëzë të shkëmbit të Solutré, në Burgundy, ekziston një masiv i eshtrave të gurëzuar të kuajve që u ndoqën mbi shkëmb nga gjuetarët paleolitikë për mijëra vjet – anëtarët e fisit prisnin atje poshtë me thika guri; pas çdo gjuetie kishte mish kali me bollëk.

Shkëmbi i kockave dëshmon për mungesën e plotë të mendimeve natyrëmbrojtëse, megjithëse njerëzit arkaikë e kanë pasur më se të qartë që natyra është një proces vetë-rigjenerues. Dikush mund të thirret në dhuratat për natyrën, të ashtuquajturat flijime, por në thelb mbizotëron ndjenja, të cilën edhe ne e njohim nga larg, se natyra është shumë e fuqishme, shumë autonome, shumë sublime, shumë gjigante për të pritur ndonjë gjë nga njerëzit. Zhdukja e kafshëve të mëdha në të gjitha pjesët e botës ku gjuetia ishte shumë intensive dëshmon se ndjenja e vjetër për natyrën ishte naive dhe e gabuar.

Skema ka ndryshuar vetëm me revolucionin industrial. Në shek. XVIII ekosistemi i vjetër i vatrave të zjarrit në soba shtëpiake, në altarë, në punëtoritë e farkëtarëve dhe në distileri qeramike u përmbys nga motorët e rinj termikë. Shoqëritë industriale krijojnë një vullkanizëm sekondar që mbulon përgjithmonë tokën me miliona mikro-shpërthime. Ҫfarë janë të gjithë automobilët e mëparshëm, përpos mikrovullkane që rrokullisen?

Njeriu dhe njeriu

Fakti që njerëzit shpesh kanë tendencë ta konsiderojnë tjetrin si një burim rreziku nuk është pasojë e pandemisë aktuale të koronës dhe as nuk është një shpikje që lindi me racizmin pseudobiologjik të shek. XIX. Claude Lévi-Strauss kohë më parë pati theksuar se një dozë e ksenofobisë është pjesë e trashëgimisë antike të llojit Homo sapiens.

Në fakt, ne ishim qenie të grupeve të vogla për qindra mijëra vjet; të jetosh së bashku me të huajt në ansamble më të mëdha, në popuj, në kombe, në perandori duhej mësuar vonë dhe pas shumë përpjekjesh – dhe askund nuk është realizuar plotësisht suksesshëm, siç mund të shihet nga fenomene të tilla si krimi, asocialiteti, vetëvrasja, erozioni familjar.

Për më tepër, ksenofobia nga pikëpamja historike nuk është gjithmonë një paragjykim i thjeshtë; ajo shpreh një përvojë kuint-esenciale të njerëzve me njerëz të tjerë. Të gjitha qytetërimet e larta presupozojnë zgjerimin e gjuetisë për kafshë për të arritur njerëzit. Ashtu si jo çdo gjueti kafshësh përfundon me therje, po ashtu jo çdo gjueti kishte për qëllim vrasjen e të burgosurve. “Qytetërim” është një mbititull i mundshëm për zbutjen e kafshëve dhe skllavërimin e njerëzve nga njerëzit.

Të dy proceset kanë një dialektikë, pasi që si kafshët shtëpiake ashtu dhe skllevërit nuk mund të mbahen pa vetëzbutjen e mbajtësve dhe zotërinjve të kafshëve. Perandoritë e hershme janë sisteme të stabilizuara të autodomestifikimit, me mbretër që u binden perëndive dhe popullatave të robëruara të stërvitura në zërin e zotit, jo më pak edhe me ndihmën e feve.

Nëse jetohej në hijen e perandorive, frika ndaj të huajve ishte një pajë e kuptueshme afektive: Në “tjetrin”, në një të huaj të frikshëm, në një vizitor të armatosur, mund të dyshohej për një gjahtar të mundshëm skllevërish ose një plaçkitës virtual – zhvillimi i formave të përshëndetjes si përbrenda etnisë ashtu edhe nga jashtë saj është një kapitull shumë emocionues i historisë njerëzore. Frika nga të huajt shpesh është zhvilluar në një sistem armiqësie boshe ndaj të dobëtëve dhe refugjatëve – pasi që shpesh dispozitat më të vjetra afektive (panikat e furnizimit me ushqime, tabutë e ushqimit, maskulinizmat, kodet e nderit) bëhen jofunksionale në botën moderne.

Civilizim i lartë dhe iluzion

Një nga tiparet më mbresëlënëse të qytetërimeve të përparuara është se ato ndonjëherë janë të ndërtuara mbi iluzione. Organet moderne të mëdha politike, të cilat përbëjnë dhjetëra miliona njerëz, janë të pakonceptueshme pa trillime të tilla – ato krijojnë një horizont mirëkuptimi midis individëve që përndryshe nuk kanë asnjë lidhje me njëri-tjetrin. Por vetëm në të tashmen vullneti për të mashtruar ka arritur nivelin më të lartë, përtej ideologjisë që është shoqëruar gjithmonë nga një pretendim i së vërtetës – niveli i cinizmit. Ciniku gënjen, madje pa krijuar përshtypjen se dëshiron ta mbulojë gënjeshtrën – dhe në të njëjtën kohë është ai që konsumon gënjeshtrën pa u turpëruar prej saj.

 Cinizmi është pjesë e shqetësimit në kulturë. Në atë kohë, në fillim të viteve 1980, kur shkrova Kritikën e Arsyes Cinike, mendova se ishte koha për të interpretuar cinizmin. Nëse kam gabuar në ndonjë gjë atëherë, është sigurisht në atë se pata menduar se fenomeni kishte arritur kulmin në shekullin e 20-të. Unë duhet ta kisha kuptuar që kompleksi i cinizmit, imoralizmit, absurdizmit, ironizmit dhe kulturës së mendjelehtësisë do ta kishte të gjithë shekullin e 21-të për vete, përkundër gjithë moralizmit të ri.

Cinizmi nga lart dhe cinizmi nga poshtë takohen në fenomene si Trampizmi (SHBA) ose Bolsonarizmi (Brazil). Të dy “burrat e shtetit” janë, si të thuash, objekte të predestinuara për analizën e barsoletave dhe interpretimin e cinizmit. Të dy vënë në dyshim preambulën e Deklaratës Amerikane të Pavarësisë, sipas së cilës është e qartë se të gjithë njerëzit kanë lindur të lirë dhe të barabartë. Duke i parë ata – dhe me Ruson dhe antropologjinë historike në shpinë – të hidhet të thuash se është e qartë se një pjesë e madhe, mbase shumica, janë ende në zinxhirë, madje janë lindur gati si skllevër.

Sigurisht, ata u përpoqën të emancipoheshin, por ata nuk kaluan statusin e skllevërve të arratisur me pasaporta. Njerëzve të tillë, nëse u jepet e drejtë vote, u pëlqen të zgjedhin udhëheqës, në habitusin madhështor të të cilëve, psikika e skllavit të arratisur e njeh vetveten instinktivisht. Sa më paturpshëm sillet njeriu në krye, aq më shumë aklamatorët e papërmbajtur marrin atë që duan. Sigurisht, ka shumë arsye të tjera për suksesin e figurave të tilla – disa prej tyre qëndrojnë në fushën e analizës së cinizmit: Kushdo që shpreson për një përmirësim të situatës së tyre me votën e tij për Trumpin ose për Bolsonaron është në një farë mënyre fajtor: Për dy mijë vjet qarkullon urtësia e ligë e formular së pari në Romë “Mundus vult decipi, ergo decipiatur”( “Bota dëshiron të mashtrohet, prandaj le të mashtrohet”).

Liria dhe e ardhmja

Pjesë e së tashmes është përvoja se jo vetëm cinizmi, por edhe liria është ngjitëse. Mundësia e demokracisë qëndron në këtë vëzhgim. Ajo është mënyra e jetës në të cilën njerëzit jo të lirë më parë lejojnë vullnetarisht të infektohen nga liria në mënyrë që t’i heqin qafe zakonet e nënshtrimit. Nga ky këndvështrim ekziston një ndërlidhje e vjetër midis politikës dhe epidemisë.

Ilumunizmi i parë në Greqinë e lashtë ishte përpjekja për të infektuar njerëzit me një dashuri për dijen, në Romë ishte reklama për mënyrën e jetesës me humanitet. Pas revolucioneve në Angli dhe Francë, iluminizmi nënkuptonte kërkesën për zotërimin e të drejtave për aristokracinë e ulët dhe borgjezinë. Për shkak se të dy grupet mbetën relativisht të vegjël, megjithëse më të mëdhenj se fisnikëria e vjetër e gjakut, atyre iu desh të flisnin në gjuhën e universalizmit, të drejtave të njeriut dhe kërkimit legjitim të lumturisë për të gjithë në mënyrë që të fitonin mbështetjen e shumicës në popull.

Tani nuk duhet harruar se vështirë ka diçka aq ngjitëse sa entuziazmi për idetë universaliste. Aty ku dështon universalizmi, lind kritika; atje ku kritika dështon, lind inati i mllefosur në masë; ku zhgënjimi nuk çon në dorëheqje, por shprehet në mënyrë agresive, lindin epidemi të zemërimit.

Epidemi të tilla të transmetuara nga media janë realitete social-psikologjike – por përdorimi i shprehjeve të tilla si “infeksioni” dhe “epidemia” nuk është thjesht metaforike; zbulimi i transmetimit të sëmundjes dhe ndikimit të transmetimit është shumë më i vjetër se ai i mikrobeve. Në ditët tona shtohet diçka që nuk ka ekzistuar kurrë në këtë formë më parë: sinkroniteti pothuajse i plotë i pandemisë mikrobike dhe informatike. Ne do të duhej të merremi me këtë risi absolute në të ardhmen. Kjo dëshmon se globalizimi me të vërtetë ekziston dhe se mallrat, njerëzit, mikrobet dhe informacioni udhëtojnë pothuajse njësoj shpejt.

Pandemia dhe e  tashmja

Ne ende nuk jemi në gjendje të shohim përtej pandemisë aktuale. Shpresa për vaksinat është bindëse, por nuk jep përgjigje në pyetjen se si do të jetë jeta “pas”. Shumë veta po presin një kthim në “normalitet”, domethënë në shqetësimet kryesore, në mendjelehtësinë e përditshme të way of life konsumiste. Por, unë besoj se kriza e koronës do të çojë në zhvillimin e një ndërgjegjeje të ndryshuar kolektive në mes të  individualizmit.

Do të kuptohet gjithnjë e më shumë se imuniteti nuk është çështje private. As siguria. Në Evropë, iluminizmi filloi, ndër të tjera, me pohimin se “bon sens-i” ishte kauza më e shpërndarë në botë. Dikush ka arsye të dyshojë në të vërtetën e tezës. Imuniteteti dhe siguria nuk janë aspak ndër gjërat më të shpërndara në botë. Mu për këtë është edhe më e rëndësishme të sigurohet që ato të shpërndahen më mirë – dhe për një vetëdije të re të gjykimit njerëzor dhe distancës jo-aristokratike.

Ky shqetësim i zgjatur është jetik për atë që mund të jetë demokracia – dhe se ajo mund të jetë. Ky është një zhvillim për të cilin kam sugjeruar një herë shprehjen “bashkë-imunitet” disa vjet më parë. Pra, edhe nëse nuk jemi mbrojtës të natyrës të lindur, duhet të jemi aq të zgjuar që ta shohim veten si pretendentë për mbijetesë për edhe një kohë në këtë planetë që garon në gjithësi.

Nga gjermanishtja: Valon Veliqi