INTERVISTË|Col Mehmeti: Përkthimi nuk është asgjëmangut pos krijim

Arte

Gazeta Express

25/03/2022 17:16

Intervistë me Col Mehmetin, përkthyes i librit “Meditime” të Mark Aurelit. Përkthimi i tij ka fituar çmimin vjetor për letërsi “Pjetër Bogdani” për veprën më të mirë të përkthyer në shqip, për vitin 2021, të cilin e ndan Ministria e Kulturës

Col Mehmeti është studiues i historisë, gazetar dhe përkthyes nga Prishtina. Është i diplomuar në Departamentin e Historisë pranë Fakultetit Filozofik të Universitetit të Prishtinës. Me një angazhim më shumë se një dekadë në gazetari, ai ka problematizuar çështje nga kultura, letërsia e politika. Me interesime të gjera edhe nga historia e gjuhësia krahasimtare, Mehmeti është autor i disa studimeve, eseve dhe recensioneve që mbulojnë periudhën klasike dhe atë bizantine të hapësirave jugballkanike, përfshirë edhe identitetet etnike në paramodernitet. Si njohës i greqishtes së vjetër (atike dhe koine), ai është marrë edhe me përkthime e komentime të autorëve antikë. Përkthimi i veprës kapitale të Mark Aurelit “Ta eis heauton” (e njohur si Meditime), që u botua në vjeshtën e vitit 2021 nga shtëpia botuese “Pema”, ka fituar çmimin vjetor për letërsi “Pjetër Bogdani” për veprën më të mirë të përkthyer në shqip.

Mund të bëhet një pjergull me emra helenistësh shqiptarë nga diaspora e hapërdarë, por nuk ishin fryt i mjedisit kulturor shqiptar

Gazeta Express: Z. Mehmeti, më sa e dimë ne, ju jeni përkthyesi i parë nga greqishtja e vjetër në vendin tonë, në të cilin, gjithsesi, nuk ka pasur kurrë ndonjë lice a universitet ku do të mund të nxihej ajo. Natyrisht, kjo nuk vlen edhe për gjuhën tonë, ngase siç e keni përmendur edhe te parathënia e librit, kemi pasur një mori përkthyesish të shquar dhe, s’do mend, përkthimet e tyre kanë qarkulluar edhe në vendin tonë.

Col Mehmeti: Tradita e përkthimeve nga gjuhët klasike në shqip seç e ka njëfarë paradoksi në vete. Në terma sasiorë, korpusi letrar nga greqishtja e vjetër i përkthyer në shqip është fare modest. Është e habitshme që kjo ka ndodhur kundrejt një gjuhe e cila, megjithëse ishte koine e gjysmëhënës mesdhetare, të paktën gjeografikisht fqinjëronte me ne. Por duke lënë anash psehet e psherëtimat e dëshpërimit për atë që shqipja është rishtare sa i përket dokumentimit të saj tekstual, prapëseprapë ndër vite kanë spikatur njerëz savantë e me substancë që ishin njohës seriozë të greqishtes. Jo fort i njohur për shumicën e njerëzve sot është Nikollë Leonik Tomeu nga Durrësi; ai pati fatin e mijëra bashkatdhetarëve të tij që ikën në Itali, por shumë shpejt, si nxënës i humanistit Dhimitër Halkokondili, Tomeu u bë një nga helenistët më të njohur në Italinë e Renesanës si përkthyes e komentues i veprës së Aristotelit e filozofëve të tjerë, për çka dhe fitoi admirimin e Erazmit të Roterdamit. Sigurisht që mund të bëhet një pjergull me emra helenistësh shqiptarë nga diaspora e hapërdarë, por ata megjithatë nuk ishin fryt i mjedisit kulturor shqiptar që veç ishte moribund gjatë shekujve osmanë. E vetmja shtrojerë drite ishte gjimnazi “Zosimea” në Janinën kozmopolitane të shekullit 19-të; ata pak shqiptarë që patën mundësi të studionin aty fituan njohje edhe nga greqishtja e vjetër dhe latinishtja. Kjo është arsyeja pse Naim Frashëri mund të krenohej para gjithë elitës intelektuale në Stamboll se përktheu për herë të parë në osmanisht pjesë nga “Iliada”. Që t’i bihet më shkurt një historie të gjatë, sistemi arsimor shqiptar nuk e pati luksin të krijonte hapësirë edhe për gjuhët klasike. Sidoqoftë në vitet para Luftës së Dytë Botërore, në Liceun e Korçës mësohej edhe greqishtja e vjetër prej profesorit dhe pedagogut të paharruar, Sotir Papahristo. Por e vërteta e dhimbshme është se në katedrat universitare në Shqipëri e Kosovë nuk ka asnjë kuadër që e di greqishten e vjetër.

GE: Megjithatë, Mark Aureli dhe “Meditimet” e tij, nuk janë përkthyer në shqip deri para pak vjetësh. Dhe atë, sipas asaj që keni thënë në parathënie, në një përkthim “sharlatanesk”.  

CM: Korpusi letrar nga greqishtja e latinishtja në të shumtën e herave është i përkthyer në anglisht dhe gjuhët e tjera perëndimore. Por kjo nuk e bën më pak relevante nevojën që këto vepra të shqipëzohen e të bëhen pjesë e tryezës kulturore shqipfolëse. “Ta eis heauton”, që në një përkthim të lirë do të përkthehej si “Drejtuar vetes”, pra meditimet e perandorit romak Mark Aureli, është një vepër shënjimisht filozofike. Ekzistonte prej kohësh një përkthim – me shumë gjasë nga italishtja siç është bërë tashmë praktikë andej Drinit – që nuk arrinte as për së afërmi të çikte nuancat e stoicizmit aurelian. Kur ke qasje në tekstin origjinal, një komunikim që është edhe fizik madje, sikur e ngre standardin dhe pritshmërinë tënde, por edhe padurueshmërinë ndaj dikujt që pretendon se po e ndërmjetëson në shqip. Përkthimi është një alkimi e ndërliqshme, baraz me vetë krijimin, dhe Kristoforidhi duhet ta ketë pasur parasysh një gjë të tillë kur gjatë përkthimit të Dhjatës së Re sajoi neologjizma e kalkime të mahnitshme nga origjinali. “Nomothetes” e shqipëzoi si ligjvënës, “oligopistos” si besëpakë, “holokautoma” (holokaust) si i djegur gjithë e kështu me radhë. Janë të gjitha këto trosha leksikore që mund të jenë pjesë e shëndetshme edhe për shqipen e ditëve tona.

Gjatë punës sime si përkthyes i perandorit, mes sforcimeve e mejtimeve të vazhdueshme, ishte edhe një pikëpjekje e vazhdueshme me fjalën “ho kosmos” të origjinalit. Nuk është e thënë që përkthimi gjithnjë të jetë në kërkim të barasvlerës leksikore, ndaj është pak qesharake kur edhe përkthyes të huaj e barabitin me “world”, “welt” apo “monde”. Në një botëvështrim kristian, “ho kosmos” kishte më shumë simethënie për “botën”, terrestrialen, porse konteksti në origjinal ishte diçka më shumë sesa kaq. Në zemër të filozofisë stoike ishte gjithnjë një metafizikim drejt një eteri e një plotnie, një panteizëm, që e transcendentonte botën tonë. “Rruzullimi” dhe “rrukullija”, nga fjalësi i shqipes, ishin një gjetje fort e mirë për t’i titruar mërmëritjet e Mark Aurelit.

Ana e hirshme e përkthimit është se gjuhët, marrësja dhe dhënësja, sikur pasurohen mes vete sapo të urëzohet komunikimi mes tyre

GE: Pra, a ekziston nevoja vetëm për përkthime më të arrira – që pak a shumë do të nënkuptonte përkthim nga e para – apo tamam edhe për ripërkthime – që do të mund të nënkuptonte thjesht, po na u lejua kjo shprehje, një përditësim të përkthimeve të pranueshme paraprake?

CM: Më pëlqen të besoj se prospekti më i mirë e më i mbarë do të ishte që përkthimet të nisnin nga e para, sidomos ato nga greqishtja e vjetër. Te ne, shqiptarët, sikur vlen ajo që dikur e përjetësoi Platoni te “Timeus” kur vë në gojën e një prifti egjiptian këto fjalë:  “Hellenes aei paides este, geron de Hellen uk estin” (Helenët janë gjithnjë fëmijë, kurse helen plak nuk gjen). Duke i dhënë vetes të drejtë për ta çkontekstualizuar këtë për hir të argumentit, hambari i kulturës shqiptare është ligsht kur bëhet fjalë për veprat nga gjuhët klasike. Dala e plastë, ende nuk është krijuar një model a hulli që duhet ndjekur! “Iliada” e “Odisea” e Homerit, prej përkthimit të parë në anglisht në shekullin e 16-të, vazhdon të përkthehet me qindra herë, ashtu sikurse edhe vepra të tjera të njohura e më pak të njohura. Ekzigjenca kryesore diku është për më shumë saktësi (studimet e specializuara) e diku tjetër thjesht për të provuar përkthime më shumë me frymën e të sotmes. Në vitet ‘60, Instituti i Historisë në Tiranë ndërmori një nismë tejet ambicioze për të përkthyer burimet historike nga greqishtja e latinishtja, çka kulmoi me bleun “Ilirët dhe Iliria te autorët antikë” e diçka më vonë edhe me “Burime tregimtare Bizantine për historinë e Shqipërisë”. Ishte një ndërmarrje e gjerë që angazhoi më të mirët që kishte asokohe shteti shqiptar në lëmin e përkthimeve nga gjuhët klasike si Sotir Papahristo, Stefan Prifti, Pashko Gjeçi, Henrik Lacaj, Koço Bozhori e Kolë Shiroka; megjithatë pati raste ku u bënë lëshime të pafalshme e që si një butterfly effect mund të kenë shkakëzuar kushedi çfarë zararesh deri më tani.

GE: Ajo bibliotekë, megjithatë bukur e cunguar, e përkthimeve në shqip të letërsisë klasike greke e romake, ishte një vështirësi shtesë në punën tuaj përkthimore?

CM: Them që po. Letërsia (e bashkë me të edhe përkthimi) shpesh është traditë, ose po të parafrazonim një kritik si Benedetto Croce a shkrimtar si Borges “edhe Homeri kishte një tjetër Homer pararendës”. Në alkiminë e punës sime ishte i domosdoshëm leximi i gjithçkaje tashmë të përkthyer nga Sotir Papahristo (kryesisht drama e tragjedi) e Spiro Çomora. Tekqë përkthimi është edhe përvojë ndërtekstore, mungesa e një fjalësi – që tekembramja do të shërbente si një “guidë” lashtogreke dhe shqipe – ishte një sprovë sfilitëse. Por, megjithatë, dua ta shoh edhe të bukurën këtu. Në përkthim e sipër të “Meditimeve”, por edhe disa përkthimeve më të shkurtra që i kam bërë më herët, kam krijuar tek-tuk edhe neologjizma e kalkime të hijshme. Dhe kjo është ana e hirshme e këtij zanati: që gjuhët, marrësja dhe dhënësja, sikur pasurohen mes vete sapo të urëzohet komunikimi mes tyre.

GE:Ç’është përkthimi për ju?

CM: Për mua, përkthimi nuk është asgjëmangut pos krijim. Teoritë e përkthimit në stërhollimet e tyre gati filigranike qëllojnë të jenë edhe dekurajuese sepse në terma teknikë përkthimi është i pamundur. Po ta kem në dorë sërish romanin e Kadaresë “Dimri i madh”, me shumë gjasë do ta shqyeja faqe m’faqe se më duket që një temë fort banale, si politika e madhe, është goxha frymëzënëse për çfarëdo ideje a përfytyrimi. Por, kësaj libërshqyerje do t’i shpëtonin veç disa pjesë ku përkthyesi Besnik Struga, i cili shoqëron delegacionin shqiptar në Moskë, për një çast vrikthi pushtohet nga një tmerr gati ekzistencial. Derisa ai është në gjendje të përkapë edhe arakizma të rusishtes, Besniku ka një drashtje sikur çdo fjalë e përkthyer të jetë e keqkuptuar dhe kështu të nxirret vangu i të parës skizmë brenda botës komuniste. Por ja që përkthimi letrar nuk është i tillë në situata të skajme; ai më tepër i ngjan një lloj luksi në një botë trandjesh të mëdha ku ka libra më shumë se kurrë, porse leximi është vjedhur prej preokupimeve gjithnjë e më meskine. Përkthimi është një arratisje në katin përdhesë të gjuhës, ku ende ka mbijetoja fjalësh, idiomash e abstraksionesh madhështore. Nganjëherë, shqipkthimin e ndjej edhe si një ngushëllim për gjithçka që shqipfolësve iu privua; kënaqem kur përkthimi në shqip del, fjala vjen, më mirë sesa ai në greqishten e re, ashtu sikurse krenohem kur mentarëve të huaj iu gjuhësohen mendimet më bukur në shqip se në origjinal.

Më shumë sesa të shesin mend për një botë ideale, një utopi, stoikët duan ta trajtojnë botën ashtu siç është, por duke e nxitur vetëpërmirësimin sipas një seti virtytesh e vlerash

GE: Çfarë, sipas jush, mund t’i mësojë një stoik lexuesit të sotëm?

CM: Me lejoni ta rrëfej një “gjynah” timin. Prej kohësh kam pasur një njohje vertikale të stoicizmit, por që nuk ia jepja hakun që e meritonte. Për mua ishte thjesht një prototip i shtyrë në kohë i një “mendimi pozitiv”, te ai grumbull i librave si L.Ron Hubbard, Napoleon Hill e çdo lloj recete për sukses në jetë, që edhe sikur të kem një jetë të dytë nuk e di nëse do të dënjoja t’i shfletoja. Në një kohë neurozash kolektive, nuk janë vetëm kafetë e mbushura plot, por ka edhe një prirje për të bërë një kanon me atituda morale për të maksimalizuar emocionet pozitive e për të shmangur ekstremet negative. Por, stoicizmi sidoqoftë nuk është aspak i tillë. Që në krye të herës, kur Zeno po i shpërhapte idetë e tij në “Stoa poikile”, stoicizmi u bë apelues me thjeshtësinë e vet për t’u bërë sa më praktik. Nijeti i tij kryesor ishte për t’iu dhënë krah njerëzve që ta jetonin jetën ashtu siç është më së miri. Më shumë sesa të shes mend për një botë ideale, një utopi, stoikët duan ta trajtojnë botën ashtu siç është, por duke e nxitur vetëpërmirësimin sipas një seti virtytesh e vlerash. Personalisht tek unë, a thua se është një puls i thellësive ataviste, stoicizmi më rrëmben me atë që gjithçkajen e sheh sipas një rrjeti shkaqesh e pasojash, të gjitha këto brenda një rrukullije që diktohet nga një arsye. Stoicizmi është kritikuar se ka legjitimuar pasivitetin, por kur zhytesh në tekst e në shpirtin e kësaj filozofie e sheh që ai është zemërdhënës për t’u përballur me integritet me sprovat e përditshme, ose siç e thoshte shkoqur Seneka: “Ngandonjëherë, edhe të jetosh është një akt i guximit!”. Sigurisht që filozofia stoike është një domen i gjerë, dhe Mark Aureli i dha vulën e tij vetjake, pra e personalizoi ashtu siç i shihte gjërat teksa përballej me një luftë që s’i shihej fundi në fund të shekullit të dytë të erës sonë. Me “Meditimet”, që pata fatin t’i shqipëzoja, them që lexuesi merr një parzmore që e mbron në sprovat e çdoditshme, duke i mëshuar asaj që vuajtja që na duket e pambarimtë dhe si fat i yni ekskluzivisht personal, është megjithatë kalimtare.

GE: Keni në tavolinë përkthime të tjera?

CM: Prej kohësh i kam vënë syrin një tjetër vepre të shënueshme që erdhi në dritë pak-a-shumë në shekullin e Mark Aurelit. Bëhet fjalë për Artemidorin dhe “Oneirokritikën” e tij. Ai aty bën përmbledhjen e parë të sistemuar të interpretimit të ëndrrave. Është diçka që e kurreshton secilin dhe në këtë pikë njeriu mbase është një fëmijë i përjetshëm e i tromaksur përballë shajnive e atyre që i dëftohen në gjumë. Është një tekst gjithsesi me kërkesa të larta e që e dikton nevojën për të shfletuar jo pak edhe folklorin tonë. Ndërkaq, po merrem edhe me një tekst relativisht të shkurtër të Ksenofonit “Oikonomikus” ku vargëzohet një dialog sokratik pyetje-përgjigjesh e ku ndërkallen çështje që edhe sot e kësaj dite shtrohen si psehe.

/Intervistuan: Donjeta Abazi dhe A. Idrizi

/Gazeta Express