Shteti i cirkut për pak bukë

Politika në Kosovë vuan nga një paaftësi e madhe të trajtimit të zhvillimit ekonomik në mënyrë strukturore dhe afatgjate. E gjithë elita politike kosovare e sheh zhvillimin në kuadër të paradigmës neoliberale dhe të konstrukteve që i ndërtojnë organizatat multilaterale në botë.

INTERVISTOI: SHKODRAN HOTI

– Si i vlerësoni masat ekonomike të ndërmarra nga qeveritë e Kosovës gjatë krizës së pandemisë?

Dardan Sejdiu: Politikat qeveritare ekonomike që kemi parë përgjatë dymbëdhjetë muajve janë shumë konservatore. Në Qeverinë Kurti kemi pasur vendime që në leximin dhe në interpretimin tim janë të gabuara në situata të krizave të mëdha ekonomike. Në situata kur kemi tkurrje ekonomike, historia e zhvillimit mëson që shteti duhet të nderhyjë, duke qenë më ambicioz dhe agresiv, për ta kthyer besimin e bizneseve dhe qytetarëve. Çka kemi parë në Qeverinë Kurti është e kundërta. Madje është edhe një vendim i Ministrit të Financave të asaj kohe, z.Besnik Bislimi, i cili i adresohet të gjitha njësive buxhetore që t’i ndalin shpenzimet e tyre në investime kapitale. Pra një moment, në të cilin i thotë pak a shumë institucioneve, ndaluni në shpenzime kapitale. Në ekonomi, kjo është sinjal që edhe shteti nuk po beson në kapacitetet e veta për të operuar. Nëse këtë sinjal e dërgon në ekonomi, atëherë edhe bizneset fillojnë të kursejnë, pra të mos investojnë në temat që krijojnë një vlerë të shtuar. Në anën tjetër, edhe qytetari i cili në kriza të tilla, si logjikë të shëndoshë të mendimit dhe veprimit, ka moskonsumin dhe kursimin. Pra, e kemi pasur një qasje e cila është jashtëzakonisht e gabuar. Në histori kemi pasur kriza të mëdha ekonomike, prej Depresionit e deri tek kriza e vitit 2007, më e madhja financiare. Në momentin kur kemi situata të të tilla, shteti duhet të jetë kundërciklik. Pra nëse cikli është tkurrja ekonomike, shteti duhet të jetë e kundërta. Pra, shteti duhet të investojë në mënyrë për t’i kthyer dy gjëra: besimin dhe pastaj të derdhë investime në ekonomi, në mënyrë që ato para të qarkullojnë dhe të krijojnë investimin e duhur, që të mos tkurren edhe të tjerët. Pra, edhe Qeveria Kurti edhe Qeveria Hoti e kanë pasur një lloj qasje të tillë. Ajo cka shohim sot, nësë i shihni reduktimet buxhetore, është një listë e gjatë e projekteve të cilat qeveria i redukton për shkak të dy arsyeve: e para, vendimi që të mos-shpenzohet dhe e dyta është normale që kur thua që të mos shpenzohet, atëherë nuk ndodhin të gjitha procedurat e prokurimit. Lidhur me këtë të dytën, si pasojë, ndalet procesi i blerjes dhe shpenzimit të parave, e më pas normalisht që nuk shpenzohen paratë. Kjo e ka edhe një efekt tjetër: kapaciteti i shtetit për të mbledhur para. Nëse shteti ka thënë mos shpenzoni, atëherë normalisht që edhe ekonomia është tkurrur dhe rrjedhimisht reduktohet kapaciteti i ekonomisë për të mbledhur taksa. Është ciklike. Pra, fillon gjithçka të tkurret dhe normalisht mundohesh t’i reduktosh investimet.

Pandemia ka qenë një mundësi e jashtëzakonshme për ta bërë një transformim të madh ekonomik, për të qenë shteti agresiv, sidomos në përkrahje të sektorëve që në të ardhmen do të jenë tepër të rëndësishëm. Ajo çka kemi parë me Covid-19 është sesa shpejtë ka ndodhur transformimi i ekonomisë reale në digjitale. Pra, vendi i punës u bë një kompjuter në shtëpi. E gjithë ekonomia ndryshoi, qasja karshi ekonomisë. Gjithçka u bë më e digjitalizuar, më pak e varur prej interaksionit fizik drejtpërdrejt. Normalisht se kjo nuk mund të bëhet në sektorë të prodhimit, meqë prodhimi kërkon njërëz në vend pune. Por, Kosova nuk është që shquhet me ndonjë prodhimtari të jashtëzakonshme. Kështu që, besoj se ka pasur mundësi të investohet në ndërtimin e kapaciteteve që do ta bënin Kosovën shumë konkurruese në botën e së nesërmes, duke e ruajtur edhe besimin e qytetarëve në shtet.

Rimëkëmbja e gjelbër dhe digjitale

– Keni thënë se Kosova ka nevojë për rimëkëmbje të gjelbër dhe digjitale. Si e mendoni?  

Dardan Sejdiu : Janë të shumta masat të cilat kanë mund të ndërmerren dhe nuk janë ndërmarrë. Rimëkëmbja duhet të bëhet e gjelbër dhe digjitale. Çka nënkuptoj me rimëkëmbje të gjelbër dhe digjitale? E gjelbër nënkuptoj që një prej industrive më të fuqishme në Kosovë dhe që tërheq sa më shumë mjete është industria e ndërtimit. Por për shkak të krizës, shitja dhe puna në industrinë e ndërtimit ka rënë, ndonëse intensiteti nuk është që ka shkuar në zero. Shteti ka mundur të ndërtojë program fare të lehtë, me të cilin e bën retrofitin e të gjithë objekteve publike. Pra, prej shkollave, qendrave të mjekësisë familjare, ndërtesave publike… Çka nënkuptoj me retrofit? T’i bëjë ndërtesat publike efiçiente. Ta përdorë kohën e pandemisë që ta mbajë sektorin e ndërtimit gjallë, duke ofruar projekte publike në retrofitin e ndërtesave publike. Kjo do t’i godiste tri momente ekonomike. E para: do të ishte mundësi të fusë para në ekonomi. E dyta: do të mbante sektorin e ndërtimit gjallë dhe rrjedhimisht të gjithë zinxhirin e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme që lidhen me sektorin e ndërtimit. Dhe e treta: do të insistonte që gjithçka që blehet për renovimin e ndërtesava publike të jetë nga prodhuesit vendor. Në Kosovë sot ka prodhues të paneleve solare, të izoluesve, të stiroporit, të xhamit etj. Të gjitha këto janë te bizneset e vogla dhe të mesme dhe duke e bërë një investim të tillë, kjo do ta mbante të gjithë këtë cikël gjallë dhe do ta kthente një dozë të besimit në intervenimin e shtetit. Më pas do të mund të hyhej në projekte të mëdha publike. Qeveria as nuk e ka menduar se cili do të ishte zëvendësimi i dështimit të Counter Global. Neve na duhet një kapacitet i ri energjetik dhe as që e kanë menduar se si t’i qasen kësaj nevoje. Pra, as për nga aspekti i energjisë së ripërtëritshme dhe as për nga aspekti i shfrytëzimit të linjitit. Do të ishte një investim i jashtëzakonshëm nëse do të bëhej në kohën e pandemisë. Meqë Kosova nuk është që vuan për para. Pra, borxhin publik e kemi jashtëzakonisht të vogël; likuiditetin në banka e kemi jashtëzakonisht të madh. Kemi mjaftueshëm para në kursime pensionale dhe i kemi rreth 200 milionë euro të Fondit të Privatizimit që nuk i kemi përdorur. Të gjitha këto e përbëjnë një shumë të madhe të mjeteve financiare që do të mund të përdoreshin për rimëkëmbje.

Zhgënjimi më i madh është fakti se ata që flasin për shtetin si aktor e akter, e jo spektator e pasiv, kanë qeverisur me vendin për disa muaj dhe nuk e kanë marrë asnjë vendim të një shteti zhvillimor për të cilin kanë folur kaq gjatë. E pas saj, erdhi një qeveri komplet e djathtë që brenda botëkuptimeve të saj, flitet çdo herë për tkurrje.

Po digjitalizimin? Flas për digjitalizimin e tërësishëm të shërbimeve publike. Dhe kjo do të ishte një investim po ashtu i madh. P.sh. një kalkulim i thjeshtë tregon se me 30 milionë euro do të mund të digjitalizohej i gjithë sistemi i arsimit. Kjo duke u nisur prej sistemit të integruar digjital të menaxhimit të arsimit. Pra, ku do të digjitalizohej komplet administrata, mësimdhënia e mësimnxënia. Të ndërtohet një platformë shtetërore për arsim, ku çdo gjë do të ishte digjitale. Të ndërtohet kapaciteti i serverave dhe gjithashtu të pajisen të gjitha shkollat e vendit me teknologji, përfshirë pjesën hardverike, softeverike dhe infrastrukturore.

Fatkeqësisht, zhgënjimi më i madh është fakti se ata që flasin për shtetin si aktor e akter, e jo spektator e pasiv, kanë qeverisur me vendin për disa muaj dhe nuk e kanë marrë asnjë vendim të një shteti zhvillimor për të cilin kanë folur kaq gjatë. E pas saj, vjen një qeveri komplet e djathtë që brenda botëkuptimeve të saj flitet çdo herë për tkurrje.

– Banka Botërore ka paralajmëruar tkurrje të ekonomisë së Kosovës për 8.8% gjatë ketijj viti. Një gjë e tillë do të shkaktojë vështirësi veçanërisht te shtresat e varfëra që llogaritet se është 18% e popullësisë. Sa rrezikon Kosova që të futet në krizë ekonomike?

Dardan Sejdiu: Kosova, nga viti 2000 deri në vitin 2020, e ka rritur GDP për capita prej 1800 $ në 4400 $. Ndonëse kjo duket pak më shumë se dyfishim, kjo thuajse është asgjë në terma real. Sepse po flasim për 20 vite. Dhe tash të kemi tkurrje për 8.8% i bie të kthehemi dy vite prapa, nëse flasim me gjuhën e shifrave. Përveç kësaj, ne jemi zhytur në krizë politike.

Në gjithë këtë situatë, sot nuk e dëgjojmë asnjë parti politike të na flas se si të kapërcehet kjo tkurrje prej 8.8%. Duke e pasur një buxhet jozhvillimor, një buxhet sa për të funksionuar, kjo veç na tregon qysh tash se viti 2021 do të jetë edhe më i vështirë për grupet e rrezikuara. Pra, ekonomia reale do të goditet edhe më shumë dhe do të humben edhe më shumë vende pune. Dhe në fund, do të përfundojmë me një vit të humbur në aspektin ekonomik, derisa në rrafshin politik, pres që të futemi në tre cikle zgjedhore, gjë kjo që mund ta riprodhojë gjendjen e njëjtë në rrafshin ekonomik edhe për vitin 2022. Pastaj flasim për 4 vite të humbura, nga të cilat më shumti goditen shtresat e varfëra. Gjithë kjo situatë është shndërruar si në atë shprehjen “cirk dhe bukë”, pra e gjithë Kosova është shndërruar në një cirk, ku mjaftohemi me pak bukë.

– Pas një sërë tentimesh, Kuvendi i Kosoves votoi Ligjin për Rimëkëmbjen Ekonomike. Keni qenë mjaft i zëshëm për vonesat që morën muaj të tërë. Sa e ka dëmtuar kjo mundësinë për rimëkëmbje ekonomike të vendit?

Dardan Sejdiu: Ligji për Rimëkëmbjen Ekonomike ka dy probleme. Së pari, është i vonuar. Së dyti i thotë qytetarit që t’i përdorë paratë e tij për ta kthyer besimin në ekonomi. Flasim për 6 muaj vonesë, për 10 tentime që të kalohet ky ligj. Pra iku periudha kur është aktiviteti kryesor ekonomik në Kosovë, periudha prill-nëntor, e cila është e tillë për shkak të sektorit të ndërimit, llojit të ekonomisë që kemi dhe bazimit të madh në remitenca që e kemi si konsum dhe si kërkesë. Tek në fillim të muajit dhjetor e kemi këtë ligj i cili nuk sjell ndonjë kontribut të madh në ekonomi.

Arsyeja pse kam qenë insistues që të votohet sa më parë ka qenë për shkak të pritjeve që janë krijuar. Dhe pritjet nuk janë krijuar nga fakti që ligji është i jashtëzakonshëm, por se i gjithë ligji ka vetëm një emërues të përbashkët me qytetarët: paratë e Trustit. Dhe kur ka filluar tërheqja e 10% të kursimeve në Trust, qytetarët kanë kalkuluar. Ta zëmë, një person ka llogaritur që ai do të mund t’i tërheq 150 euro nga ky 10%  dhe pastaj është futur në dyqan në borxh në atë shumë duke planifikuar që atë borxh ta mbulojë me paratë që do t’i tërheq nga Trusti. Dhe çfarë i bie kjo? Kjo do të thotë se me 10% të Trustit është paguar konsumi i kaluar. Si pasojë, efekti në të ardhmen është zero, nëse jo edhe negativ.

Nëse shikohet me vëmendje Pakoja për Rimëkembje Ekonomike, ajo është një listë intervenimesh të bëra nga shteti në mënyrë selektive. Ta zëmë, zvogëlimi i barrës tatimore. Nuk flasim për zvogëlim të barrës tatimore për të gjithë akterët, por për disa prej tyre. Këtu është qasja selektive, këtu shihet favorizimi për dikë dhe diskriminimi për tjetrin.

Tutje, Ligji për Rimëkëmbje Ekonomike ka ardhur pa ndonjë diskutim të mirëfilltë dhe i pamenduar mirë. Ky ligj prek një temë jashtëzakonisht të ndjeshme që është obligim nga Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit (MSA), e që është ndihma shtetërore. Pra, nëse shteti ndihmon dhe është selektiv në ndihmë, atëherë kjo shkakton pabarazi në treg, te akterët ekonomik, sepse dikush është i favorizuar dhe dikush i diskriminuar. Dhe kjo është në kundërshtim me MSA-në. Dhe i tërë procesi nuk është bërë fare në koordinim me Komisionin për Ndihma Shtetërore. Kështu që ne do të merremi me këtë çështje me Bashkimin Evropian edhe për një periudhë të gjatë kohore dhe do të kemi potencialisht edhe problem sepse do të duhet që t’ia kthejnë paratë shtetit, duke qenë në kundërshtim me MSA dhe me konceptin e ndihmave shtetërore.

Nëse shikohet me vëmendje Pakoja për Rimëkembje Ekonomike, ajo është një listë intervenimesh të bëra nga shteti në mënyrë selektive. Ta zëmë, le të flasim për zvogëlimin e barrës tatimore. Nuk flasim për zvogëlim të barrës tatimore për të gjithë akterët, por për disa prej tyre. Këtu është qasja selektive, këtu shihet favorizimi për dikë dhe diskriminimi për tjetrin. Për këtë dikush mund të ndjekë rrugë ligjore. Pra, flasim për një ligj që është bërë pa u menduar, ku në momente të fundit janë futur kategori të ndryshme. Një ligj aspak transformues dhe që mbjellë probleme për të ardhmen.

– Në Ligin për Rimëkëmbje Ekonomike, një prej veprimeve që ka ngjallur shumë diskutim, është pikërisht mundesia që qytetarët të mund të bëjnë tërheqje të parakohshme të 10% të kursimeve të tyre personale. Qeveria thoshte se më këtë është synuar rritja e kërkesës agregate, duke futur në qarkullim rreth 200 milionë euro nga fondi pensional. Ju thoni se 10% e Trustit mbulon konsumin e mëhershëm. Përtej kësaj, si mund të synohet një efekt i tillë pa u ditur se sa do të jetë përqindja e kontribuesve që do t’i tërheqin kursimet e tyre? Dhe po ashtu, si mund të pretendohet se këto para do të përfundojnë në konsum?

Dardan Sejdiu: Po e filloj nga kjo e fundit. Së pari, edhe nëse përfundojnë në konsum, përfundojnë në konsum që është import. Sepse shumica e asaj që blejmë është e importuar, pra paraja del jashtë vendit. Shumë pak nga to përfundojnë në duart e prodhuesve vendor. E dyta, Trusti është institucion jashtëzakonisht i ri në një ekonomi jashtëzakonisht të vogël. Rrjedhimisht është e pamundur që qytetarë të kenë më shumë të hyra. Nëse papunësia ka qenë 40% në periudhën kur qytetarët kanë kursyer në Trust, tash ajo ka rënë në 30%. E derisa pagën mesatare e kemi 200-300 euro, e që me 10% i bie t’i kursejmë 20 euro në muaj, teksa je duke punuar që 10 vite, kjo nënkupton që po flasim për një shumë jashtëzakonisht të vogël.

Pra, në një ekonomi të vogël, kursimi i tillë pensional, krijon fond të vogël pensional. Kështu që këto para që po tërhiqen janë shumë e vogël, sepse ekonomia është e vogël, paga është e vogël dhe modeli i mbrojtjes shoqërore është konservator.  Pra, ulen taksat dhe ulen kontributet, sepse kështu thuhet se vijnë investimet nga jashtë. Pra, duam të jemi konkurentë me tregun global për të sjellur investitorë nga jashtë duke i mbajtur gjitha kontributet e ulëta. E kur mbahen kontributet e ulëta, normalisht që fondi është i vogël. Dhe krejt kjo është pasojë e logjikës që e kemi pasur për modelin ekonomik dhe skemat e mbrojtjes shoqërore tash e njëzet vite. Një mendësi totalisht e gabuar. Nuk shoh asnjë intervenim serioz për ta rritur kërkesen agregate.

Sa i përket asaj se sa do t’i tërheqin qytetarët kursimet nga Trusti, mendoj që shumë njerëz edhe mund t’i tërheqin, por ata do të vazhdojnë t’i kursejnë, duke mos i çuar në konsum. Pra, nuk futen në ekonomi, sepse nuk ka besim dhe rrjedhimisht edhe nuk rritet kërkesa agregate.

Madje, as qeveria e mëparshme ka pasur në këtë pikë mendësi të njëjtë, të shprehur në formë tjetër. Ish-ministri Besnik Bislimi, që vjen nga një parti e majtë, e kishte më shumë hall fitimin e bankave. Ishte i ngarkuar me idenë që të mos rrezikohen bankat. Pra, njëjtë edhe ai planifikonte ta fuste në borxh qytetarin për ta trajtuar çështjen e kërkesës agregate. Nuk e mendonte shtetin si akter që ndërhyn në situata të tilla. Nërhyrjen e shtetit realisht e shihte si subvencionim të kamatës për kredi konsumuese.

Si rrjedhojë, nuk pamë asnjë intervenim transformues nga të dy qeveritë për ekonominë. Dy qeveritë përfunduan në të njëjtin kosh. Një koncept neoliberal, një koncept ku shteti është pasiv dhe prona bëhet private për të qenë produktive dhe ku taksa e kontributet duhet të thjeshtësohen, sepse kjo qenka masa më të cilën je konkurent për joshjen e investitorëve të huaj. Të gjitha këto për dy dekada janë dëshmuar si të gabuara dhe pa rezultat.

Në situata të tilla, rruga e vetme përpara është ndërhyrja direkte e shtetit në ekonomi duke derdhur para në pojekte publike. E kemi një shembull nga Lufta e Dytë Botërore, mjaft ilustrues. Atëbotë presidenti Franklin Roosevelt kishte angazhuar shkrimarët të shkruajnë guida turistike dhe për këtë i ka paguar, sepse synonte të fus para në ekonomi. Pra, ka shpikur projekte dhe programe. Projektin e Digës së Madhe e ka bërë në periudhën më të vështirë ekonomike. Logjika është e thjesht. Kërkesa agregate rritet vetëm atëherë kur shteti e kthen besimin në ekonomi.

Mungesa e politikave tranformuese

– Tërheqja e 10% të kursimeve nga Trusti është konsideruar edhe precedent i rrezikshëm. Pra, ky veprim po interpretohet edhe si barrë sociale që do t’iu faturohet gjeneratave të ardhshme. Si e komentoni këtë?

Dardan Sejdiu: Është precedent mjaft i rrezikshëm. Në të ardhmen një qeveri me 61 deputetë mund t’i marrë të gjitha mjetet e Trustit. Pra, krejt kursimet tona mund t’i marrë me një vendim që votohet nga një shumicë e thjeshtë e deputetëve. Me një vendim që e shuan Trustin e Kursimeve Pensionale, të gjitha mjetet kalojnë në Fondin Publik të Pensioneve.

Duke e pasur një buxhet jozhvillimor, një buxhet sa për të funksionuar, kjo veç na tregon qysh tash se viti 2021 do të jetë edhe më i vështirë për grupet e rrezikuara. Ekonomia reale do të goditet edhe më shumë dhe do të humben edhe më shumë vende pune. Dhe në fund, do të përfundojmë me një vit të humbur në aspektin ekonomik, derisa në rrafshin politik, pres që të futemi në tre cikle zgjedhore, gjë kjo që mund ta riprodhojë gjendjen e njëjtë në rrafshin ekonomik edhe për vitin 2022. Pastaj flasim për 4 vite të humbura, nga të cilat më shumti goditen shtresat e varfëra. Gjithë kjo situatë është shndërruar si në atë shprehjen “cirk dhe bukë”, pra e gjithë Kosova është shndërruar në një cirk, ku mjaftohemi me pak bukë.

Tjetra është mënyra se si është i organizuar Trusti dhe mënyra e organizmit të skemave të sigurimeve shoqërore te ne, e cila e kërkon një transformim të madh në dy drejtime. Fillimisht duhet të jetë më i gjerë sa i përket asaj se çfarë trajton dhe e dyta, kontributet duhet të jenë më të mëdha. Me 10% kontribute nuk ndërtohet paga e pensionit. Kemi prekur diçka që s’do të duhej. Kemi prekur kursimin pensional për benefit momental, sepse kemi qenë të vobektë në ide për të ndërtuar projekte që e rrisin kërkesën agregate. Pastaj, kemi krijuar hapësirë për çdo lloj diskutimi të tillë në të ardhmen. Kjo na bie në situatën që liberalizimi i tregut është domosdoshmëri. Çka i bie kjo? I bie që kursimet pensionale duhet të shndërrohen në treg.

– Jo veç në rastin e masave të fundit ekonomike që janë ndërmarrë gjatë pandemisë, por edhe në përgjithësi, gjendja ekonomike në vend nga një këndvështrim i ekonomisë politike, shpesh shihet si pasojë e paaftësisë për t’u zhvendosur nga paradigma neoliberale? Si e interpretoni këtë?

Dardan Sejdiu: Politika në Kosovë vuan nga një paaftësi e madhe e trajtimit të zhvillimit në mënyrë strukturore, në mënyrë afatgjatë. Pra, e gjithë elita politike kosovare e sheh zhvillimin në kuadër të paradigmës neoliberale dhe konstrukteve që i ndërtojnë organizatat multilaterale që operojnë nëpër botë. Dhe çdo diskutim mbi një politikë që mund ta transformojë përfundon në projekte të organizatave ndërkombëtare, të cilat normalisht, pastaj e zhvendosin në kontekst për të cilin ato janë të thirrura, e që derivon nga “Konsensuesi i Uashingtonit” dhe përfundon në një koncept të njohur “structural adjustment”. Gjithçka është në kuadër të kësaj përshtatje strukturore. Ky është problemi fillestar dhe më i madhi. Pra, paaftësia për ta trajtuar në mënyrë sistematike konceptin se si ky shtet duhet të duket dhe çka janë aftësitë zhvillimore e tij. Dhe e dyta, 20 vite më vonë ende nuk e kanë të qartë që zhvillimi është mirëqenie, nuk është GDP. Sulltanati i Bahreinit ka GDP per capita mjaft të lartë. Emiratet e Bashkuara Arabe e kanë rreth 40.000 dollarë GDP për capita, por ajo është e koncentruar. Kjo do të thotë se nuk ka mirëqenie poshtë, por ka luks lartë. Edhe shoqëria të cilën duhet ta ndërtojmë, nuk duhet t’i nënshtrohet logjikës së Trickle-Down economic, por duhet të rivendoset diskutimi zhvillimor dhe ekonomik. E para, na duhet një qasje komplet tjetër për zhvillim, nëse mendojmë ta bazojmë zhvillimin në resurset që i kemi pasur dhe që i kemi ende (linjit, energji etj.). Pandemia Covid-19 ka treguar se resursi i ri është digjitalja. Dhe koncepti ynë zhvillimor duhet të jetë sesi do të duket në 20 vitet e ardhshme bota. Ka mjaftueshëm studime për këtë. Dhe në kuadër të kësaj duhet t’i përdorim resurset njerëzore që kemi, sepse gjëja e vetme me vlerë që ne eksportojmë janë shërbimet digjitale. Dhe e dyta, duhet ta ndërtojmë një mbrojtje shoqërore, e cila na mirëmbanë nga goditjet e tilla si pandemia e fundit, sepse goditjet e këtilla do të jenë më të shpeshta sesa që kanë qenë në të kaluarën. Sepse nëse nga vitet e dyzeta deri në vitet e nëntëdhjeta kemi pasur një apo dy kriza ekonomike, në njëzet vitet e fundit kemi pasur katër kriza. Dhe këto do të përsëriten dhe cikli do të jetë më i shkurtër. Pra, ne duhet të ndërtojmë ekonomi, e cila është e aftë t’iu bëjë ballë situatave të këtilla. Duhet të angazhohemi për sektorë të cilët adaptohen në zinxhirët rajonalë, apo global ekonomik. Prej kësaj gjendje nuk dalim me elitën ekzistuese politike. Fatkeqësisht nuk dalim as me Lëvizjen Vetëvendosje!, e cila prezantohet si progresive, por vendimet e tyre ekonomike gjatë periudhës sa qeverisen kanë treguar se nuk kanë qenë të gatshëm të ndërmarrin hapa transformues në asnjë sferë. Ndonëse kjo shpesh arsyetohet me periudhën e shkurtër të qeverisjes dhe ballafaqimin me pandeminë, nuk duhet harruar se ministri i tyre i financave dhe ministrja e tyre e ekonomisë kanë qenë të djathtë, pra personat kyç në fushën e ekonomisë.

NUK PAMË ASNJË INTERVENIM TRANSFORMUES NGA TË DY QEVERITË E FUNDIT PËR EKONOMINË. DY QEVERITË PËRFUNDUAN NË TË NJËJTIN KOSH. NJË KONCEPT NEOLIBERAL, NJË KONCEPT KU SHTETI ËSHTË PASIV DHE PRONA BËHET PRIVATE PËR TË QENË PRODUKTIVE DHE KU TAKSA E KONTRIBUTET DUHET TË THJESHTËSOHEN, SEPSE KJO QENKA MASA MË TË CILËN JE KONKURENT PËR JOSHJEN E INVESTITORËVE TË HUAJ. TË GJITHA KËTO PËR DY DEKADA JANË DËSHMUAR SI TË GABUARA DHE PA REZULTAT.

– Cilat duhet të jenë hapat që do të duhet t’i ndërmarrë qeveria e tanishme (në detyrë,  apo qeveria që do të dalë pas zgjedhjeve, në situatën që ndodhemi aktualisht?

Dardan Sejdiu: Fillimisht punë dhe projekte që e rrisin kërkesën agregate. Ta zëmë projekti i retrofitit për të gjitha ndërtesat publike, në mënyrë që ta lidhim prodhuesin vendor me ndërtuesin; investime në ndërtim të kapaciteteve të efiçiencës; reduktime në shpenzime të energjisë si një hap për caqet që i synojmë ashtu-kështu për energji të ripërtëritshme. Së dyti, digjitalizimi i përgjithshëm në të gjitha institucionet. Dhe krejt kjo të bëhet me inxhinerë vendorë. Pra të derdhen mjetet që të ndërtohet kjo infrastrukturë digjitale nëpër institucione. Së treti, koncepti i energjisë të bazohet në paranë publike, qoftë përmes një termocentralit të ri me 300 MGW, qoftë përmes hapjes së tregut për energji të ripërtëritshme. Dhe e fundit, një rishikim i plotë i sistemit të mbrojtjes shoqërore, meqë përmes kësaj edhe kursejmë, por edhe ndërtojmë kapacitete mbrojtëse prej goditjeve në ekonomi në të ardhmen. Këto do të ishin katër shtyllat e nevojshme për çdo qeveri.