Edukimi në Kosovë në periudhën e AI-t: Nga kriza drejt shpresës

Shkurt e Shqip

Gazeta Express

24/06/2025 18:48

Shkruan: Egezon Baruti

Para disa viteve, kisha shkruar një artikull për rezultatet shqetësuese të PISA-s, duke pyetur: “A ishte testi PISA një surprizë apo realitet?” Sot, me zhvillimin e inteligjencës artificiale, kemi mundësinë të përgjigjemi pyetjes së re: a mund AI-ja të shndërrohet në shpëtimtaren e arsimit në Kosovë?

Realiteti i hidhur mbetet i njëjtë. Rezultatet e PISA 2022 e vendosin Kosovën në vendin e fundit të Evropës, me vetëm një të pestën e nxënësve që arrijnë nivelin bazik në matematikë krahasuar me mesataren e OECD-së. Siç kisha vërejtur në 2020, kjo nuk ishte surprizë – edhe testimet e brendshme tregonin rezultate të dobëta, veçanërisht në fizikë dhe lëndët shkencore. Fatkeqësisht shkollat tona vuajnë nga mungesa e infrastrukturës, klasa të mbipopulluara ku mbi gjysma punojnë me dy ndërrime, dhe një mungesë akute mësuesish të kualifikuar.

Kostoja financiare e dështimit është alarmante. Çdo vit, qeveria e Kosovës harxhon rreth 10 milionë euro për blerjen e librave shkollor për afërsisht 300,000 nxënës. Paralelisht, familjet kosovarë paguajnë shtesë 150-200 euro për fëmijë për materiale plotësuese, libra dhe burime arsimore të tjera. Kjo do të thotë se sistemi ynë arsimor kushton mbi 60 milionë euro vjetë vetëm për materiale mësimore – një investim masiv që po prodhon rezultate jo të kënaqshme.

Por sot kemi një dritë shprese të re. Kërkimet ndërkombëtare tregojnë se AI-ja mund të prodhojë përmirësime të jashtëzakonshme në mësimdhënie, duke ofruar zgjidhje për shumë nga problemet tona. Imagjinoni nëse 10 milionë euro që harxhojmë çdo vit për libra do t’i investonim në zhvillimin e një sistemi AI-arsimor Kosovar. Në vend të librave që bëhen të vjetruara brenda një viti, do të kishim një sistem që përditësohet automatikisht, përshtatet me nevojat e secilit nxënës, dhe integron përmbajtjen më të mirë botërore.

Tash paramendoni të ndërtojmë një sistem të AI-t për arsim bashkë me Shqipërinë – pra jo vetëm si Kosovë? Një sistem shqiptar ku mund të përfitojnë edhe fëmijët tanë por edhe fëmijët e diasporës, me një kurrikull të veçantë që do t’u mundësonte atyre të mësonin pa harruar gjuhën shqipe. Ky do të ishte projekti më ambicioz arsimor në historinë e kombit tonë – një platformë AI që bashkon mbi 3 milionë fëmijë shqiptarë nga Kosova, Shqipëria, Maqedonia e Veriut, Mali i Zi, Lugina dhe diaspora botërore.

Një prej avantazheve më të mëdha të AI-së është aftësia për të tejkaluar barrierat gjuhësore dhe kulturore. Përmbajtje arsimore me cilësi të lartë nga gjithë bota mund të integrohet dhe përshtatet për kontekstin tonë shqiptar. Materiale mësimore nga universitetet prestigjioze, platformat e mësimit interaktiv, dhe burime shkencore mund të bëhen të disponueshme në gjuhën shqipe me përkthime të sakta dhe kulturalisht të përshtatshme.

Imagjinoni një model AI të trajnuar specifikisht për kurrikulën shqiptare, që përmban të gjithë përmbajtjen më të mirë arsimore nga bota. Në botën e AI-së dhe teknologjisë, një nga problemet kryesore është përditësimi i librave dhe materialeve mësimore – proces ky që kushton kohë dhe para të shumta. Por me AI-në, në vend që të harxhojmë miliona euro për blerjen e librave të shtrenjtë që shpesh janë të vjetruar që në momentin e printimit, mësuesit tanë mund të gjenerojnë përmbajtje me cilësi të lartë me një prompt të thjeshtë dhe ta printojnë atë.

Kjo do të thotë se një mësuese e matematikës mund të krijojë ushtrime të personalizuara për klasën e saj, e përshtatura me nivelin e nxënësve dhe shembujt lokalë. Një mësues historie mund të gjenerojë materiale që lidhin ngjarjet botërore me kontekstin kosovar. Një mësuese shkencore mund të krijojë eksperimente të sigurta dhe të realizueshme me mjetet që ka në dispozicion në shkollën tonë. Të gjitha këto, pa pasur nevojë të presë vite për aprovimin e librave të rinj ose për buxhete të veçanta.

Mësimi i personalizuar përfaqëson ndoshta aspektin më revolucionar të AI-së në arsim. Fëmijët janë si lule – secili lloj ka nevojat e veta specifike për t’u rritur dhe lulëzuar. Ashtu siç trendafilin nuk mund ta ujitësh si tulipanin, edhe çdo nxënës ka ritmin, stilin dhe metodën e tij unike të të mësuarit. AI-ja mund të identifikojë këto diferenca individuale dhe t’i përshtasë mësimet sipas nevojave të secilit fëmijë.

Në klasat tona të mbipopulluara, ku një mësues duhet të menaxhojë deri në dyzet nxënës, mësimi i personalizuar ka qenë praktikisht i pamundur. AI-ja mund të ndryshojë këtë realitet. Sisteme inteligjente mund të monitorojnë progresin e secilit nxënës, të identifikojnë vështirësitë specifike, dhe të ofrojnë ushtrime shtesë ose shpjegime alternative për ata që kanë nevojë.

Llogaritja financiare është bindëse. Me këto 10 milionë euro, ne ndoshta kishim mundur të pajisim gradualisht secilin nxënës në shkollë me tableta që mund t’i përdorin brenda në shkollë, plus një sistem me AI që këto tableta të përdoren vetëm për mësim. Një investim i tillë mund të:

• Siguronte tableta arsimore për 50,000 nxënës vjetë (me kosto rreth 150-200 euro për tablet)
• Krijonte një sistem AI që kontrollon përdorimin e tabletave vetëm për qëllime arsimore
• Zhvillonte një platformë mësimore që funksionon offline dhe online
• Instalonte rrjetin dhe infrastrukturën për menaxhimin e pajisjeve
• Trajnonte mësuesit në përdorimin efektiv të teknologjisë

Brenda disa vitesh, të gjithë 300,000 nxënësit do të kishin tableta të tyre personale, të programuara vetëm për arsim. Këto tableta do të përmbanin të gjithë kurrikulën në shqip, ushtrime interaktive, dhe qasje në burimet më të mira arsimore botërore – të gjitha të përshtatura për nivelin e secilit nxënës.

Pas vitit të parë, kostot e mirëmbajtjes do të ishin një pjesë e vogël e 10 milionë eurove që harxhojmë aktualisht për libra, ndërsa cilësia dhe personalizimi do të ishin në një nivel tjetër. Çdo nxënës do të kishte bibliotekën më të madhe botërore në duart e veta, me përmbajtje që përditësohet automatikisht dhe përshtatet me stilin e tij të të mësuarit. Brenda pesë vitesh, familjet kosovarë mund të kursejnë mbi 200 milionë euro nga kostot e materialeve arsimore, ndërsa fëmijët tanë do të marrin arsim në nivelin e vendeve më të avancuara. Nëse tabletat po ju duken lluks dhe vësthirë për tu realizuar, atëherë mjafton me pas nje printer dhe fleta A4.

AI-ja mund të ndihmojë edhe mësuesit tanë, që shpesh janë të mbingarkuar dhe të pambështetur. Mjetet e inteligjencës artificiale mund të automatizojnë shumë nga detyrat administrative, të krijojnë plane mësimore të personalizuara, të vlerësojnë detyrat e shtëpisë, dhe të ofrojnë raporte të detajuara për progresin e nxënësve. Kjo do t’u japë mësuesve më shumë kohë për atë që bëjnë më mirë – të ndërveprojnë drejtpërdrejt me nxënësit dhe t’i inspirojnë ata.

Kostoja e ndarë mes vendeve do të bënte projektin edhe më të realizueshëm, ndërsa impakti do të ishte historik: për herë të parë, të gjithë fëmijët shqiptarë do të kishin qasje në të njëjtin sistem arsimor cilësor, pavarësisht se ku jetojnë. Diaspora jonë, që shpesh lufton të ruajë gjuhën dhe kulturën shqiptare tek fëmijët, do të kishte një mjet të fuqishëm për të mbajtur gjallë identitetin kombëtar.

Ne nuk mund të presim që AI-ja të zgjidh të gjitha problemet tona menjëherë, por mund të fillojmë me projekte pilot në shkolla të përzgjedhura, të vlerësojmë rezultatet, dhe të zgjerojmë gradualisht përdorimin. Është e rëndësishme që të trajnojmë mësuesit, të sigurohemi që teknologjia të jetë e arritshme për të gjithë, dhe të ruajmë elementin njerëzor në procesin e mësimdhënies.

Kosova ka popullatën më të re në Evropë – kjo është avantazhi ynë më i madh. Me investim të zgjuar prej 10 milionë euro në AI dhe arsim, ne mund të kthejmë këtë potencial demografik në një forcë që do ta çojë vendin tonë drejt një të ardhmeje më të ndritur. Pyetja nuk është më nëse AI-ja mund të ndihmojë arsimin kosovar – është se sa shpejt mund ta kthejmë këtë kosto në investim që do të japë fryt për dekada të tëra.