Durs Grünbein: Fjalët, çfarë janë ato, miq apo armiq?

Arte

Gazeta Express

27/05/2022 14:34

Intervistoi Arno Widmann
(botuar më 30.10.2020, në Frankfurter Rundschau)

Përktheu nga gjermanishtja Valon Veliqi

Z. Grünbein, cila është marrëdhënia midis të vërtetës dhe të bukurës? Për Lukrecin, poetin romak të shekullit të parë para Krishtit, bukuria e vargjeve të tij është mjalti me të cilin ai përhap të vërtetën e hidhur të doktrinës së tij atomike për ta bërë atë të durueshme.

Gjuha poetike është konsideruar prej kohësh një lloj karameleje. Ajo nuk duhej të ishte vetëm e ëmbël dhe prekëse, por edhe mbërthyese – siç shprehet Horaci në librin e tij mbi poezinë. Ajo duhej të ishte në gjendje të frymëzonte, magjepste, joshte. Por, flitej edhe për qartësi. Bëhej fjalë për të thënë të drejtën me fjalë të zgjedhura mirë në një lojë magjike që magjepste dëgjuesin dhe lexuesin. Këtë funksion e përmbushnin “epitetet zbukuruese” të famshme që kanë qenë pjesë e poezisë evropiane që nga Homeri. Ato mund të konsumohen me kalimin e kohës, por e ruajnë dallimin nga llomotitja. Gjuha lartësohet përmes tyre, bëhet edhe e paharrueshme. Sipas poetikës më të vjetër antike, ky është një element thelbësor i gjithë poezisë. Më së voni deri në shekullin e 20-të, poetët po e largonin plotësisht atë. Vargjet nuk duhet të jenë më të bukura, por interesante. Te Baudelaire e gjejmë këtë kriter, te njeriu i qytetit të madh të llastuar nga sensacionet. Gjuha poetike bëhet kështu esëll. E njëjta gjë përsëritet pas luftës së fundit botërore. Atëkohë, fjala publike dhe gumëzhima e poetëve të verbuar ishte aq e diskredituar sa duhej nisur nga e para. Derisa në poetikën e vjetër bëhej fjalë për futjen e diçkaje në gjuhë për ta bërë atë gjuhë të poetëve, në epokën moderne nuk duhet të jetë më tamam gjuhë poetike. Pasolini e shpreh kështu në një poezi program: “… që të mos më lexosh, siç e lexon një poet”. Ju duhet të dëgjoni se çfarë kam për të thënë si person dhe si subjekt politik.

Lukreci e dinte të vërtetën dhe e mbështolli me vargje të bukura. Vargjet nuk ia zbuluan të vërtetën, por e zbukuruan atë.

Lukreci u përball me një detyrë të veçantë, ai shkroi një poezi didaktike. “Për natyrën e gjërave” është në një farë kuptimi një libër tematik në vargje. Uni me problemet e tij të shprehjes nuk ka vend aty. Lukreci është një rast i veçantë, një teoricien që i vendos mendimet e tij në vargje. Kjo u bë para tij për herë të fundit nga Parmenidi dhe Empedokli rreth pesëqind vjet para tij. Është shumë e rrallë që shkencëtarët e natyrës dhe poetët të jenë një dhe i njëjti person. Imagjinoni sikur Ajnshtajni ta kishte vënë teorinë e relativitetit në vargje. Por sigurisht që mund të mendohet që një poet i mprehtë të vijë pas tij dhe të bëjë sërish pikërisht këtë.

E shkruani Ju kështu poezinë?

Sigurisht që jo. Poezia, siç e kuptoj unë, trajton çështje ekzistenciale, antropologjike nga një këndvështrim personal. Ekziston problemi i vërtetësisë dhe ndoshta një dëshirë e madhe që ajo që shkruaj të prekë edhe shumë të tjerë, që poezia të përmbajë edhe diçka të përgjithshme duke përdorur shembullin e ekzistencës sime. Nis nga një përvojë e përbashkët, sepse nuk jam aq i ndryshëm nga miliona e miliona që jetojnë dhe kanë jetuar para meje. Kontakti me të vdekurit është më këtë rast shumë i rëndësishëm.

Një dialog me të vdekurit?

Sigurisht që është i kotë. Ata thjesht nuk përgjigjen, sado që t’ua shposh veshët. Ndërsa shkruaj, uroj fshehurazi që ky dhe ai ta lexojë atë që po shkruaj. Disa prej tyre i kam njohur, zërat e tyre më janë akoma afër. Por ata nuk janë më aty. Të shkruash për të komunikuar me të vdekurit është një gabim kategorie. Këtë gabim e bëj çdo ditë. Avantazhi në këtë është se kështu fitoj lexues të rinj.

Fshehurazi, po thoni?

Mund të mos e di as vetë. Por sot jam i sigurt, kur fillova të shkruaj poezi, doja të komunikoja me Rilken, Trakl-in dhe Mandelshtam-in. Pastaj në një moment fillova t’i pëshpëritja diçka Franz Kafkës.

Jo dhe Heiner Müller-it?

Ai ishte akoma gjallë. Tani është një nga të vdekurit me të cilët jam në dialog. Po bëhen gjithnjë e më shumë. Ashtu siç Danten në udhëtimin e tij për në ferr dhe purgator e takojnë shumë të njohur të vjetër, ashtu jemi edhe ne me kujtimet. Ato vijnë në mënyrë të pavullnetshme. Këta dialogë janë më shumë si biseda një-në-një. Në hapësirat fantastike të jetës së përtejme të Dantes ka gjithmonë

turma njerëzish dhe poeti padyshim nuk ka frikë nga infektimi. Por ndoshta është edhe si në një festë, ku ju jeni duke folur me dikë dhe të gjithë të tjerët janë të zhurmshëm në sfond.

Janë qindra apo një duzinë?

Më tepër një duzinë, një grup bashkëbiseduesish i menaxhueshëm. Ata janë hedhur së bashku nga të gjitha epokat dhe ndonjëherë ulen së bashku në një tryezë me mua. Ose shkojmë për një shëtitje në pyll bashkërisht. Ky është gjithashtu një dallim nga proza. Ajo zakonisht lëviz në një vazhdimësi hapësirë-kohë. Poezia, nga ana tjetër, e kapërcen këtë herë pas here në mënyrë lozonjare. Në një varg jeni në Greqinë e lashtë ose te Dekarti gjatë një dimri në Gjermani dhe në tjetrin në Berlin Grunewald në ditën e sotme – pa ndryshuar temën. Kjo është ajo që më ka pëlqyer gjithmonë te poezia, kjo gjithëkohshmëri. Një metodë shumë efektive. Thjesht kursen faqet e librit.

Ju gjithashtu shkruani shumë ese.

Jo shumë, por herë pas here shkruaj nga një, si ndërprerje dhe për mirëkuptim. Këtë e bëj nga disiplina, ato janë përpjekje për shpjegime. Por kënaqësia në poezi është gjithmonë aty dhe shumë më e madhe. Lë anash gjithçka kur një poezi lajmërohet. Ajo pastaj merr prioritetin kryesor. Çdo gjë tjetër është kaq e mundimshme. Në prozë ka gjithmonë aq shumë për të matur, ka nevojë për përshkrimet, setting-un, lidhjet me plotin, veshjet. Si e pastron dikush fytin dhe si shfaqet gruaja e mërzitur në dritare. Sigurisht, kur bëhet mirë, ka tërheqjen e vet. Por shumicën e kohës ka edhe diçka torturuese në lidhje me të. Gjithmonë zgjat tepër gjatë për t’i rënë pikës.

Si lind një poezi?

Si mund ta di? Unë jam vetëm një dhëmbëzor i vogël në makinën e imagjinatës poetike. Përvoja ime është se fillon me një varg që del vetvetiu. Disa fjalë gjejnë njëra-tjetrën. Nuk e di se çfarë po ndodh aty, por kështu është. Thirrja të mbërthen dhe duhet të vazhdosh. “Në mitër” – që sapo ma lexuat – është një poezi për jetën e sapolindur. Ne fillojmë disi, me apo pa dashje, dhe më pas diçka zhvillohet në mitër. Ajo që më erdhi në mendje ishte befas rreshti i parë: “Askush nuk rrëfen fillimin e udhëtimit”. Sigurisht, kështu mund të fillonte edhe një roman. Ideja e mitrës erdhi e para. Pastaj erdhi gjaku dhe u shfaqën pushi dhe bretkosat Galvanit, tualetet, alkooli, testikujt dhe elektrodat, dhe në fund fjala njeri. Poezia përbëhet nga imazhe dhe ato janë obsesione. Jam i lidhur në qark të shkurtër me çdo gjë dhe mund të kundroj, pastaj futem në hapësirën e shfaqjeve, të cilat mund të mos jenë të këndshme, por janë bindëse. Dhe kjo e dikton poezinë, kjo më diktohet ndërsa poezia përparon: “Askush nuk tregon për fillimin e udhëtimit, për tmerrin e hershëm / I shtangur të lëkundesh në ujëra, nga presioni / Brenda kapsulës, nga momenti, që e shpërthen. / Përgjakur për javë të tëra, dhe mishi bëhet amfib / Duke u dridhur si bretkosat e Galvanit, të mbështjella në fletë metalike.“ Zhvillohet një lumë. Poezia e organizon, e zë dhe e lëshon sërish. Në poezi, mendimi copëzohet vazhdimisht, ngulfatet, rimerret. Një poezi shpesh përbëhet nga zbrazëtira dhe ndërprerje sesa nga shpalosja e një mendimi. Metrika del në shesh kundër rrymimit, e bllokon, e ndërpret dhe i zë frymën. Dhe pavarësisht se çfarë bëni në poezi, ajo lidhet – pjesërisht me format më të vjetra. Gjithmonë i them vetes se çfarë po më ndodh, ajo që po tregon mund të jetë edhe një fragment, kushedi, që nga kohët më të hershme. Aty flet një mercenar, një argjendar, një gjahtar, një peshkatar – dhe ky jam unë. Edhe një herë: fillon me vargun e parë. Ai këmbëngul, ai kërkon diçka nga ty. Ai kërkon që të vazhdosh ose të heqësh dorë dikur. E mban me vete për një kohë, ndryshon këtë dhe atë, hedh diçka, ndryshon dhe ndryshon, shkurton, zgjat. Të shumtat shpesh hidhen, sepse nuk kanë ndonjë kuptim.  Pastaj ulesh dhe pyet veten se çfarë po bën.

Një luftë për secilën fjalë.

Çdo fjalë e vetme është konkrete, një shfaqje e dhimbshme. Vetëm shikimi i një fjale – është diçka nga e cila mund të neveritësh. Ka muskuj, sillet në mënyrë taktile, të shtrin dorën, të shikon. Dhe jo vetëm si dikur në diktimin e shkollës, ku nuk e dije nëse ishte në vendin e duhur dhe mësuesi e hijezonte. Përnjëherë ndihesh i neveritur para një fjale dhe nuk mund të bësh tutje. Fjalët, çfarë janë ato, miq apo armiq? Ato mund të përcaktojnë fatin tuaj. Poeti është ai që jeton nga fjala në fjalë. Në poezi, vetë fjalët janë gjëja. Unë jam një lexues shumë i ngadalshëm, sepse ngec shumë shpesh në fjalë të caktuara. Janë gjithmonë fjalët më të zakonshme që përdorim çdo ditë, por befas trembem dhe ndërgjegjësohem për pasojat e tyre ose bie në magjinë e kuptimeve të tyre plot rrezatim. Ky nuk është vetëm një moment lumturie.

A zbuloni diçka gjatë shkrimit që nuk e dinit më parë?

Në lëvizjet e mëdha eksperimentale të fillimit të shekullit të njëzetë, kini këtu parasysh surrealizmin, ka pasur vërtet përpjekje për të hequr dorë nga kontrolli mbi gjuhën dhe për të befasuar veten. “Fushat magnetike” nga André Breton dhe Philippe Soupault ishte një eksperiment i tillë. Kjo ishte në vitin 1919, Lufta e Parë Botërore i kishte shtyrë mendjet më të ndritura të fillonin nga e para. Gjithçka e gjeratëhershme, çdo filozofi, çdo fe, çdo studim i njeriut, çdo ideologji dhe kuptim kishte dështuar. Ky ishte momenti i lindjes së Dada – momenti më i bukur i shekullit. Por fill më pas erdhi futurizmi dhe i nxiti njerëzit të vazhdonin: më shpejt, më lart, më tej. Dhe me këtë erdhi tejstimulimi i të gjitha parimeve. Fashizmi, stalinizmi, globalizimi, neo-kapitalizmi – rendi i hapave deri më sot. Gjithçka u çua në ekstrem derisa nuk mbeti asgjë nga bota e djeshme. Surrealistët e tepruan lojën e pakuptimësisë. Pra, ja ku jemi, me ose pa Covid, duke u përpjekur të kuptojmë se kush jemi në të vërtetë.

E Ju?

Po marr pjesë. Herë pas here. Kur filloi pandemia në pranverë, u mbylla në vete. Nuk di çfarë të bëj për momentin. Kur futem brenda meje, do të thosha se aty është në punë një lloj depresioni korona. Një problem që nuk mund ta zgjidh vetë dhe që më rrethon nga të gjitha anët, më shtyn në vetmi. Reagimi im i parë vetëmbrojtës: Krijova një fjalorth të koronës. Nga kriteret e izolimit, aerosoli, fortesa e të moshuarve, ngjarja e shpërthimit, maska ​​e frymëmarrjes … te shkalla e vdekjeve, triazhi, mbivdekshmëria, familja e virusit dhe sëmundjet e mëparshme … Fakti që tashmë i dija shumicën e fjalëve më qetësoi pak. Por, nga kjo nuk do të dali poezi.

A mund ta imagjinoni të shkruani një epos të madh siç bëri Derek Walcott, një laureat i Nobelit për letërsi nga Shën Lucia në Antilet e Vogla, me “Omeros“-in  e tij të vitit 1990?

Nuk është detyra ime për të shkruar një epos të tillë.

Keni detyra?

Walcott kishte për detyrë të pushtonte të gjithë këtë arkipelag për vete. Shumë e rëndësishme: dikush nga periferia që synon qendrën. Ai donte të pushtonte të gjithë botën anglishtfolëse. Është një lloj pushtimi i tokës. “Omeros”: E bërë shumë mirë. Por jo i përsëritshëm si ushtrim. Nuk ka gjithashtu asnjë komunitet të tillë gjuhësor global që mund të më frymëzojë për ta bërë këtë. Çfarë lloj eposi do t’u duhej gjermanëve tani? Hölderlin mendoi për këtë: Si mund të dukej një poezi kombëtare për gjermanët? Por, më pas, e kuptoi se gjermanët e kohës së tij nuk janë grekët e lashtë, siç i kishte ëndërruar të ishin dhe po qëndronte në një vend të paarritshëm. Poezia e tij u arratis në kohë të tjera, në vende të tjera. Ai ishte një i vdekur i gjallë me projektin e tij të pamundur. “Dua dhe duhet të mbetem gjerman, edhe sikur zori i zemrës dhe ushqimit të më çonin në Tahiti.” E njoh këtë. Edhe unë gjithmonë ëndërroj të emigroj, por nuk e di më se ku. Walcott ishte me fat, ai ishte në gjendje të pushtonte qendrat gjuhësore të botës perëndimore nga Karaibet. Kjo shpjegon projektin e tij homerik.

/ExLibris

/Gazeta Express