Varësia nga qymyri kërcënon tranzicionin e gjelbër në Maqedoninë e Veriut dhe në Kosovë

Lajme

Gazeta Express

27/06/2025 7:20

Varësia e Maqedonisë së Veriut dhe e Kosovës nga qymyri krijon sfida praktike për zbatimin e një tranzicioni të drejtë dhe të gjelbër.

Termocentralet REK Bitola dhe REK Oslomej në Maqedoninë e Veriut mbeten prodhuesit kryesorë të energjisë elektrike – duke e bërë vendin një nga më të varurit nga qymyri në rajon.

Ngjashëm sipas faqes zyrtare të internetit të Korporatës Energjetike të Kosovës (KEK), Kompanisë shtetërore përgjegjëse për prodhimin e energjisë elektrike dhe qymyrit, prodhimi mesatar vjetor aktual në Divizionin e Prodhimit të Qymyrit (CPD) është rreth 8,000,000 tonë qymyr në vit.

Dy vendet e Ballkanit përballen me presion në rritje për të ulur përdorimin e lëndëve djegëse fosile, si pjesë e përpjekjeve globale për klimën dhe në përputhje me standardet e BE-së.

Tranzicioni i Gjelbër dhe i Drejtë është bërë një kornizë kyçe – duke kombinuar objektivat mjedisore me drejtësinë sociale. Ndryshe nga një tranzicion thjesht i gjelbër ai mbështet punëtorët dhe komunitetet e prekura përmes rikualifikimit, vendeve të punës dhe mbrojtjeve.

Sfidat e ecjes përpara me Tranzicionin e Gjelbër dhe të Drejtë

Raportet lokale dhe ndërkombëtare theksojnë rëndësinë e ecjes përpara të Maqedonisë së Veriut dhe Kosovës me një tranzicion të gjelbër dhe të drejtë, i vënë re edhe në Strategjitë Kombëtare të Energjisë. Megjithatë, të dy vendet e Ballkanit Perëndimor përballen me sfida të tilla si tregu i punës për shkak të varësisë së lartë nga qymyri.

Sipas Raportit të Bankës Botërore për Ndryshimet Klimatike dhe Zhvillimin e Vendit (CCDR), të publikuar më 07.10.2024, Maqedonia e Veriut duhet të përshpejtojë tranzicionin e saj energjetik për të arritur emetime zero neto deri në vitin 2050, në përputhje me qëllimet e Bashkimit Evropian.

“Kalimi nga lëndët djegëse fosile mund të forcojë sigurinë energjetike, duke promovuar një sistem energjie më fleksibël dhe modern. Ky ndryshim mund të sjellë gjithashtu përfitime të konsiderueshme afatgjata shëndetësore dhe ekonomike, kryesisht duke përmirësuar cilësinë e ajrit dhe duke ulur kostot operative të Sistemit energjetik.” – thuhet në Raport.

Raporti i CCDR-së vëren gjithashtu se tranzicioni i gjelbër do të vërë afërsisht 66,000 punëtorë në Maqedoninë e Veriut në rrezik të lartë për të humbur vendet e tyre të punës dhe për të kërkuar ndryshime në profesion.

Në Strategjinë e Energjisë të Republikës së Kosovës 2022-2031 thuhet se qymyri është planifikuar të hiqet gradualisht deri në vitin 2050.

“Kapacitetet e reja të burimeve të energjisë së rinovueshme, duke përdorur teknologji ekzistuese dhe inovative, do të zëvendësojnë gradualisht përdorimin e qymyrit, që do të hiqet plotësisht gradualisht deri në vitin 2050.” – thuhet në Strategji.

Profesori Dimitar Nikolovski i Fakultetit të Ekonomisë në Prilep të Maqedonisë së Veriut deklaron se Tranzicioni i Gjelbër është një proces i kalimit në një model të ri zhvillimi, që siguron një shoqëri ekologjikisht të qëndrueshme dhe të drejtë.

“I referohet periudhës midis tani, kur mënyra jonë e jetesës është e paqëndrueshme në planin afatgjatë dhe kohës kur aktivitetet tona nuk kërcënojnë më shëndetin e planetit.” – tha ai.

Egzona Shala-Kadiu, Drejtoreshë e Organizatës ‘Zona Ekologjike dhe e Sigurisë për të Rinj’ (ECOZ), me seli në Prishtinë, thotë se Kosova përballet me sfida të rëndësishme në ndërmarrjen e një procesi të tillë.

“Një nga sfidat kryesore është varësia e thellë e vendit nga qymyri për prodhimin e energjisë elektrike. Mbi 90% e energjisë elektrike në Kosovë vjen nga Termocentralet me qymyr. Kjo e bën tranzicionin teknikisht, ekonomikisht dhe shoqërisht kompleks.” – tha ajo.

Në të gjithë këtë tranzicion do të përfshihen edhe Kompanitë. Sipas direktivave të BE-së Kompanitë në Maqedoninë e Veriut duhet të ulin emetimet e tyre të karbonit dhe të përshtasin prodhimin me parimet e qëndrueshmërisë deri në vitin 2030.

“Kompanitë që nuk arrijnë të përshtaten me këto ndryshime rrezikojnë të bëhen jokonkurruese dhe mund të detyrohen të mbyllen pjesërisht ose plotësisht. Kompanitë janë të vetëdijshme se pa investime në efikasitetin e energjisë dhe menaxhimin e mbeturinave e ardhmja e tyre është e pasigurt dhe në rrezik mbylljeje deri në vitin 2030.” – tha Nikolovski.

Sipas Raportit “Tranzicioni i Drejtë në Kosovë – Një Zgjidhje e Gjelbër dhe Ekonomikisht e Qëndrueshme”, të publikuar nga ECOZ, kalimi nga lëndët djegëse fosile në burimet e energjisë së rinovueshme ka implikime të thella, veçanërisht për punëtorët dhe komunitetet që varen nga industria e lëndëve djegëse fosile.

Ndërkohë, Ministria e Ekonomisë e Republikës së Kosovës ka deklaruar se po planifikohet një Fond i Tranzicionit të Drejtë, që synon mbështetjen e punëtorëve dhe komuniteteve të prekura – duke financuar Projekte të dedikuara për rikualifikim dhe zhvillim.

Megjithatë, për të siguruar që punëtorët dhe komunitetet që varen nga industria e qymyrit të mos lihen pas dore Shala-Kadiu thekson rëndësinë e bashkëpunimit midis Qeverisë, Komunave, Shoqërisë civile dhe vetë komuniteteve.

“Analiza jonë tregoi se mbi 84% e punëtorëve nuk janë as të informuar dhe as të përgatitur për një ndryshim të mundshëm në punësim brenda KEK-ut.” – tha ajo.

Profesor Nikolovski shton se një nga sfidat kryesore me të cilat përballen Kompanitë është mungesa e profesionistëve të kualifikuar për të përmbushur kërkesat në rritje të tregut të punës në kontekstin e tranzicionit të gjelbër.

“Ky problem rrjedh nga mospërputhja midis sistemit arsimor dhe nevojave ekonomike, veçanërisht në lidhje me profesionet dhe aftësitë e reja që lidhen me konceptet e ekonomisë rrethore dhe teknologjitë e gjelbra. Programet arsimore përqendrohen kryesisht në mësimdhënie teorike, sesa në aftësitë praktike të kërkuara për punë në industritë që po kalojnë në një ekonomi të gjelbër.” – tha ai.

Sipas Marta Schulte-Fischedick, Specialiste e Energjisë për Tranzicionin e Drejtë të Energjisë, me seli në Vjenë, Sekretariati i Komunitetit të Energjisë sheh potencial të madh në burimet natyrore të rinovueshme të Kosovës, por ka edhe disa hapa për të shfrytëzuar energjinë diellore dhe të erës.

Një nga këto hapa është zbatimi i Acquis kryesore të Energjisë të BE-së, siç janë ato brenda Paketës së Integrimit të Energjisë Elektrike dhe objektivave të Paketës së Energjisë së Pastër.

“Duke përfshirë 9 Akte Paketa synon t’i bëjë tregjet të përshtatshme për të ofruar tranzicion të energjisë së pastër me kosto efektive – duke siguruar furnizim të sigurt dhe të përballueshëm me energji elektrike për qytetarët.” – shtoi ajo.

Gjithashtu, përdorimi i vazhdueshëm i qymyrit kontribuon ndjeshëm në emetimet e gazrave serrë dhe ndotjen e ajrit.

Prodhuesi kryesor i energjisë elektrike në Maqedoninë e Veriut është Kompania shtetërore “ELEM” (Energjia Elektrike e Maqedonisë së Veriut), përgjegjëse për rreth 70% të kapacitetit total të instaluar. “ELEM” zotëron dy Termocentralet kryesore me qymyr: Manastir dhe Oslomej.

Sipas Blazhe Josifov nga Shoqata për zhvillim të qëndrueshëm dhe mbrojtje të mjedisit nga Shkupi “Go Green” këto Termocentrale me qymyr shkaktojnë ndotje të madhe në qytetet ku ndodhen.

“Në Manastir dhe Kërçovë, për shembull, nivelet e ndotjes shpesh tejkalojnë kufijtë e rekomanduar të OBSH-së. Kjo ndikon negativisht në shëndetin e qytetarëve dhe përshpejton ndryshimet klimatike.” – tha ai.

Josifov thotë se disa veprime janë të nevojshme në këtë fushë.

“Ne duhet të rrisim kapacitetet e prodhimit të energjisë së rinovueshme, si diellore dhe e erës, të përmirësojmë rrjetin e shpërndarjes së energjisë elektrike për një menaxhim më efikas të energjisë, të zhvillojmë Programe rikualifikimi për vende pune të gjelbra dhe të përfshijmë qytetarët në proces përmes edukimit dhe promovimit të praktikave të qëndrueshme.” – theksoi Josifov.

Marta Schulte-Fischedick thekson se komunitetet lokale janë thelbësore për një tranzicion vërtet të drejtë.

Për ta bërë Tranzicionin e Drejtë të funksionojë për të gjithë Sekretariati i Komunitetit të Energjisë rekomandon një Grup Koordinimi të Tranzicionit të Drejtë të krijuar, që përbëhet nga palë të ndryshme të interesuara të cilat janë të përfshira në proces, si: Ministritë, qeverisja lokale, përfaqësuesit e komunitetit, OJQ-të, Sindikatat, Akademia dhe të tjerë të përfshirë në proces.

“Korniza transparente dhe gjithëpërfshirëse e qeverisjes, duke siguruar që komunitetet e prekura nga tranzicioni energjetik – veçanërisht ato në rajonet e qymyrit – jo vetëm të konsultohen, por edhe të bashkëhartojnë zgjidhje.” – tha specialisti.

Josifov shtoi se çdo individ luan një rol kyç në tranzicionin e gjelbër.

“Përmes vendimeve të vetëdijshme në lidhje me konsumin, efikasitetin e energjisë dhe mbështetjen për politika të qëndrueshme qytetarët mund të ndikojnë në kërkesën për energji të pastër dhe të nxisin ndryshime shoqërore. Veprimet kolektive nga individët mund të ulin ndjeshëm emetimet e gazrave serrë dhe të përmirësojnë cilësinë e mjedisit.” – theksoi Josifov.

Tranzicioni i Gjelbër dhe i Drejtë është i lidhur me integrimin në BE të të dy vendeve

Tranzicionet e Drejta Energjetike të Maqedonisë së Veriut dhe Kosovës janë të lidhura me procesin e integrimit në BE të të dy vendeve.

Në Raportin e Progresit të Komisionit Evropian për vitin 2024 për Kosovën thuhet se: “Kosova mbetet shumë e varur nga Termocentralet e vjetëruara me qymyr, shumë ndotëse – duke paraqitur rreziqe serioze për shëndetin dhe mjedisin”.

Ministria e Energjisë, Minierave dhe Burimeve Minerale e Maqedonisë së Veriut deklaron se po i përafron në mënyrë aktive politikat kombëtare me Paktin e Gjelbër Evropian – duke e pozicionuar vendin si një partner rajonal në transformimin e energjisë.

“Ministria ekziston prej rreth një viti. Gjatë kësaj periudhe Ministria po bashkëpunon me vendet fqinje brenda Platformës së Tranzicionit të Ballkanit Perëndimor, të mbështetur nga Komisioni Evropian dhe Komuniteti i Energjisë, përmes iniciativave për lidhjen e energjisë, tregtimin e energjisë elektrike, ndërlidhjet, tregjet rajonale dhe ndarjen e përvojave dhe praktikave më të mira me vende, si Greqia, Sllovenia dhe Republika Çeke.” – deklaroi Ministria.

Për Ministrinë e Maqedonisë së Veriut Tranzicioni i Gjelbër dhe i Drejtë është një proces gjithëpërfshirës që kërkon përfshirje aktive të të gjithë palëve të interesuara: qytetarëve, Bashkive, Organizatave të Shoqërisë civile, Sindikatave dhe partnerëve ndërkombëtarë.

Që Kosova të mbështesë përafrimin me standardet e BE-së Marta Schulte-Fischedick përmend rëndësinë e zhvillimit dhe zbatimit të një Plani Kombëtar të Energjisë dhe Klimës (NECP) të besueshëm – duke përfshirë objektiva dhe afate kohore të përcaktuara qartë. Ajo thekson gjithashtu nevojën për modernizim.

“Forcimi i pavarësisë së rregullatorit të energjisë është po aq thelbësor.” – vëren ajo, “për të siguruar mbikëqyrje efektive të tregut dhe për të mbrojtur të drejtat e konsumatorëve, në përputhje me direktivat e BE-së”.

Përveç kësaj ajo thekson rëndësinë e përfshirjes së dimensioneve sociale dhe gjinore në politikën e energjisë për të siguruar që tranzicioni të jetë jo vetëm i qëndrueshëm, por edhe gjithëpërfshirës dhe i drejtë. /Kallxo

Ky artikull është prodhuar me ndihmën financiare të Bashkimit Evropian. Përmbajtja e tij është përgjegjësi e vetme e ekipit të gazetarëve të cilët e kanë prodhuar atë dhe në asnjë rrethanë nuk mund të konsiderohet si pasqyrim i qëndrimit të Bashkimit Evropian.