Tregimi i javës/ E.M. Forster: Z. Andrews

Arte

Gazeta Express

26/09/2025 15:24

Edward Morgan Forster (1879 – 1970), shkrimtar anglez. I njohur sidomos për romanet e tij ‘A Room with a View’ (1908), ‘Howards End’ (1910) dhe ‘A Passage to India{ (1924).

Z. ANDREWS

Nga E.M. Forster

Shpirtrat e të vdekurve po ngjiteshin drejt Selisë së Gjykatës dhe Derës së Parajsës. Shpirti i botës i rëndonte në çdo anë, ashtu si atmosfera që rëndonte mbi flluskat që ngiheshin lart, duke bërë çmos t’i zhbënte, të shqyente cipën e tyre të hollë të personalitetit, të përziente virtytet e tyre me atë të veten. Por rezistuan, duke rikujtuar jetën e tyre të lavdishme individuale mbi tokë dhe duke shpresuar për një jetë individuale në ardhje. 

Në mesin e tyre u ngjit edhe shpirti i njëfarë Z.Andrews, i cili, pas një jete të mirëqenë dhe të ndershme, së fundmi kishte vdekur në shtëpinë e tij në qytet. Ai e njihte veten si të këndshëm, të drejtë, religjioz dhe megjithëse i qasej gjyqit me përunjësi, ai prapëseprapë nuk mund të kishte dyshime rreth rezultatit të tij. Zoti nuk ishte tash një Zot xheloz. Nuk do t’ia mohonte shpëtimin thjesht pse ishte i pritshëm. Një shpirt i drejtë mund të jetë arsyeshmërisht i vetëdijshëm mbi ndershmërisë së vet dhe Z. Andrews ishte i vetëdijshëm për të tijën. 

‘Kjo rrugë është e gjatë,’ tha një zë, ‘por përmes një kuvendimi të këndshëm mund të shkurtohet. A mund të udhëtoj në shoqërinë tënde?’

‘Me gjithë qejf,’ tha Z. Andrews. Zgjati dorën dhe të dy shpirtrat pluskuan përpjetë së bashku.

‘Unë kam rënë duke i luftuar të pabesët,’ tha tjetri me ngazëllim, ‘dhe po shkoj drejt tek ato gëzimet për të cilat flet Profeti.’

‘Nuk je i krishter? pyeti Z. Andrews rëndë-rëndë.

‘Jo, unë jam Besimtar. Por ti je mysliman, sigurisht?’

‘Nuk jam myslian,’ tha Z. Andrews. ‘Unë jam Besimtar.’

Të dy shpirtrat pluskuan përpjetë në heshtje, por nuk ia lëshuan dorën njëri-tjetrit. ‘Unë jam brodçërç*,’ shtoi ai butësisht. Fjala gjerë u përdrodh çuditshëm përmes ndër-hapësirës. 

‘Më fol për karrierën tënde,’ i kërkoi turku në fund. 

‘Jam lindur në një familje për të qenë të klasës së mesme dhe jam edukuar në Winchester dhe Oxford. Mendoja të bëhesha misionar, por pastaj ma ofruan një post në Ministrinë e Tregtisë, të cilin e pranova. Në moshën njëzet e dy vjeç u martova dhe solla në jetë katër fëmijë, dy prej të cilëve kanë vdekur. Kam lënë pas vetes gruan. Po të kisha jetuar edhe një çikëz më shumë do të isha emëruar kalorës.’ 

‘Tash do të të flas për karrierën time. Kurrë s’e kam ditur mirë kush ishte im atë dhe nëna ime nuk vlente gjë. Jam rritur në lagjet e varfra të Selanikut. Pastaj iu bashkova një bande dhe plaçkisnim fshatrat e pabesimtarëve. U pasurova dhe pata tri gra, që të gjitha janë ende gjallë. Po të kisha jetuar edhe një çikëz më shumë do të kisha një bandë timen.’

‘Njëri prej bijve të mi ishte vrarë duke udhëtuar nëpër Maqedoni. Ndoshta e ke vrarë ti.’

‘Ka shumë mundësi.’

Të dy shpirtrat pluskonin përpjetë, kapur për dore. Z. Andrews nuk foli më, se e kishte kapluar tmerri për shkak të tragjedisë që po avitej. Ky burrë, i pazot, i paligj, aq i pashpirt, aq epshor, besonte se do të pranohej në Parajsë. Dhe në çfarë parajse – një vend përplot me kënaqësi të patakt të një jete prej horri mbi tokë! Por Z. Andrews nuk ndjeu as krupë as indinjim moral. Thjesht ishte i vetëdijshëm për mëshirën e paanë dhe virtytet e tij nuk u konfrontuan me të fare. Ai lakmonte të shpëtonte njeriun dorën e të cilit e mbante edhe më shtrëngueshëm, i cili, mendoi ai, tash ishte duke e shtrënguar edhe më fort të tijën. Dhe kur arritën te Dera e Parajsës, në vend se të thoshte ‘A mund të hyj unë?, siç e kishte pasur ndërmend, ai briti, ‘A mund të hyjë ky?’

Dhe në të njëjtin moment turku ia dha së njëjtës britmë. Se i njëjti shpirt po vepronte te të dy. 

Një zë u përgjigj nga hyrja, ‘Mund të hyni që të dy.’ I kaploi gëzimi dhe u shtynë përpara së toku.

Atëherë zëri tha, ‘Me çfarë rrobash do të hyni?’

‘Në rrobat e mia më të bukura,’ piskati turku, ‘ato që i kam vjedhur.’ Dhe u vesh me një turban të shkëqyeshëm, me një jelek të mbështjellë me argjend, pantallona të gjerë dhe një brez të madh të ngjeshur me llulla, pistole dhe thika.  

‘Po ti me çfarë rrobash do të hysh?’ pyeti zëri Z. Andrews.

Z. Andrews çoi mendjen te teshat e tij më të mira, por nuk ia kishte qejfi të vishte më ato. Në fund iu kujtua dhe tha, ‘Me togë.’

‘Të çfarë ngjyre dhe modeli?’ pyeti zëri.

Z. Andrews kurrë s’e kishte çarë kokën për një çështje të tillë. U përgjigj, me ton të mëdyshur, ‘Të bardhë, ma ha mendja, prej ndonjë materiali të lëmuar të butë,’ dhe menjëherë ia dhanë një rrobë ashtu siç e kishte përshkruar. ‘Ta vesh siç duhet?’ pyeti.

‘Vishe si të ta ketë qejfi ty,’ gjegji zëri. ‘Çka tjetër dëshiron?’

‘Një harpë,’ pohoi Z. Andrews. ‘Një asosh të vockël.’

Një harpë e vockël e artë iu la në dorë.

‘Edhe një palmë – jo, nuk mund të kem palmën, se ajo shpërblim për martirizimin; jeta ime ka qenë e qetë dhe e lumtur.’

‘Mund ta kesh palmën, po pate dëshirë.’

Por Z. Andrews e refuzoi palmën dhe ngarendi me togën e tij të bardhë pas turkut, i cili tashmë kishte hyrë në Parajsë. Teksa po kalonte nëpër derën e hyrjes, një burrë, i veshur si ai vetë, doli jashtë duke bërë gjeste dëshpërimi.

‘Pse nuk qenka i lumtur ai?’ pyeti.

Zëri nuk i ktheu përgjigje.

‘Dhe kush janë gjithë këto figura, ulur brenda në frone dhe bjeshkë? Pse disa prej tyre janë të tmerrshme, të trishtuara dhe të shëmtuara?’

Nuk pati asnjë përgjigje. Z. Andrews hyri dhe pa se të gjitha ato figura të ulura ishin që të gjithë zotat që ishin adhuruar në tokë. Një grup shpirtrash ishin vënë rreth tyre, duke i thënë lutjet. Por zotat nuk ua varnin, se ishin duke dëgjuar lutjet e njerëzve të gjallë, të vetmit që u sillnin ushqime. Nganjëherë ndonjë besim dobësohej, atëherë edhe zoti i atij besimi zvogëlohej dhe mekej nga porcioni ditor i temjanit. Dhe nganjëherë, si rezultat i ndonjë lëvizjeje ringjallëse, apo ndonjë komemoracioni të madh, ose ndonjë shkaku tjetër, ndonjë besim bëhej i fuqishëm dhe edhe zoti i atij besimi po ashtu bëhej më i fuqishëm. Dhe, më shpesh, ndonjë besim ndryshonte, ndaj edhe tiparet e zotit të tij ndryshonin, bëheshin kundërthënëse dhe kalonin nga dalldia te respektimi, ose nga butësia dhe dashuria universale në egërsinë e betejës. Ndonjëherë një zot ndahej në dy zota, ose tre, ose më shumë, çdonjëri me ritualin dhe ofertën e vet të lutjeve. 

Z. Andrews pa Budën, Vishnunë, Allahun, Jehovain dhe Elohimin. Pa zotat paksa shëmtueshëm të vendosur që adhuroheshin nga ca njerëz të egër në njëfarë mënyre. Pa konturet e gjera hijore të Zeusit neo-pagan. Kishte zota mizorë, zota të rëndomë, zota të torturuar dhe më e keqja, zota që ishin gërnjarë, ose mashtrues, ose vulgarë. Asnjë aspiratë njerëzore nuk ishte e paplotësuar. Madje kishte edhe një gjendje të ndërmjetme për ata që donin një gjë të tillë dhe për Shkencëtarët e Krishterë një vend ku ata mund të demonstronin se nuk kanë vdekur.

Ai nuk luajti me harpën e tij për kohë të gjatë, por doli në kërkim të kotë të një miku të vdekur. Dhe megjithëse në Parajsë po hynin shpirta vazhdimisht, prapëseprapë dukej çuditërisht e zbrazët. Sado që kishte tërë atë që kishte pritur, ai ishte i vetëdijshëm për lumturinë jo të madhe, për kundrimin jo mistik të së bukurës, bashkimit jo mistik me zotin. Nuk kishte asgjë aty për ta krahasuar me atë momentin jashtë derës së hyrjes, kur ai u lut që turku të futej brenda dhe e dëgjoi turkun të shqiptonte të njëjtën lutje për të. Dhe kur në fund pa shokun e tij, e përshëndeti me një britmë të gëzimit njerëzor.

Turku ishte ulur i zhytur në mendime dhe përreth tij, nga shtatë sosh, ishin ulur virgjëreshat që premtohen në Kuran.

‘Oh, miku im i dashur!’ e thirri ai. ‘Eja këtu dhe më kurrë nuk do të ndahemi; dhe këto do të jenë kënaqësia jote po aq sa janë e imja. Ku janë miqtë e mi të tjerë? Ku janë njerëzit që i dua, apo që i kam vrarë?’

‘Edhe unë të gjeta vetëm ty,’ tha Z. Andrews. U ul pranë turkut dhe virgjëreshat, që ishin të gjitha njësoj, i shikonin ata me sytë e tyre të zinj si thëngjilli. 

‘Sado që e kam tërë atë që prisja,’ tha turku, ‘jam i vetëdijshëm për lumturinë jo të madhe. Nuk ka asgjë këtu për ta krahasuar me atë momentin jashtë derës së hyrjes kur unë u luta që ti të hyje brenda dhe të dëgjova ty të shqiptoje të njëjtën lutje për mua. Këto virgjëresha janë shumë të bukura dhe të mira siç i kam përfytyruar, po prapë do të mund të dëshiroja të ishin më të mira.’

Ashtu siç dëshiroi ai, format e virgjëreshave u bënë më të rrumbullakëta dhe sytë e tyre u zgjeruan dhe u bënë më të zinj se më parë. Dhe Z, Andrews, me një dëshirë të ngjashme, e shtoi pastërtinë dhe butësinë e rrobës së tij dhe vezllimin e harpës së tij. Se në atë vend pritjet e tyre ishin përmbushur, por jo shpresat e tyre.

‘Unë po shkoj,’ tha në fund Z. Andrews. ‘Ne e dëshirojmë pafundësinë dhe nuk mund ta imagjinojmë atë. Si mund të presim të na lejohet ajo? Kurrë nuk kam imagjinuar ndonjë pafundësisht të mirë ose të bukur përveçse në ëndërrat e mia.’

‘Edhe unë do të vij me ty,‘ tha tjetri.

Që të dy e kërkuan derën e hyrjes. Turku u nis me virgjëreshat e tij dhe me teshat e tij më të mira, ndërsa Z. Andrews i flaku togën dhe harpën e tij. 

‘A mund të largohemi nga këtu?’ pyetën ata.

‘Mund të largoheni që të dy po deshët,’ tha zëri, ‘por mos harroni çka ka atje jashtë.’

Posa e kapërcyen derën, e ndienë menjëherë rëndesën e shpirtit të botës. Për një moment qëndruan të kapur dorë për dore, duke i rezistuar atij. Pastaj e lejuan të futej brenda tyre dhe ata dhe e gjithë përvoja që kishin fituar, e gjithë dashuria dhe dija që kishin dhuruar, i kaloi atij dhe e bëri më të mirë.

Shënim:

Broad Church (Kisha e Gjerë) – Me këtë term nënkuptohet një rrymë e anglikanizmit me karakter latitudinar, që do të thotë se lejon një gamë të gjerë opinionesh të ndryshme që kanë të bëjnë me doktrinën anglikane. Në Kishën Episkopale amerikane termi hsitorikisht denotonte traditën latitudinariane dhe konotonte liberalizmin teologjik dhe modernizmin, posaçërisht mes viteve 174-1934. (Wikipedia)

/Marrë nga E.M. Forster, {The New Collected Short Stories’, SIDGWICK & JACKSON, 1985

/Përkthimi Gezeta Express