Gjendja jokushtetuese

OP/ED

Gazeta Express

29/07/2025 11:38

Shkruan: Enver Hasani

Pikërisht për këtë arsye, është keqdashëse dhe metodologjikisht e pabazë që përgjegjësia për krizën aktuale politike t’u mvishen aktgjykimeve të vitit 2014 apo atij më të fundit. Asnjëri prej tyre nuk është shkaktar i ngërçit institucional – as atëherë, më 2014, dhe as tani, më 2025. Burimi i vërtetë i krizës është politik dhe rrjedh nga një mënyrë e caktuar veprimi politik në Kosovë, që jo vetëm shmang, por bën obstruksion të qëllimshëm ndaj zbatimit të parimeve kushtetuese, duke e kthyer krizën institucionale në mjet për kapital politik afatshkurtër.

Korniza etike dhe profesionale e debatit

Para se të paraqes mendimet e mia në vijim, e shoh të nevojshme të bëj disa sqarime për lexuesin. Këto sqarime janë të një rëndësie thelbësore, sepse lidhen drejtpërdrejt me natyrën e debatit publik në Kosovë dhe më gjerë, veçanërisht në çështjet që prekin interesin e përgjithshëm. Në këto çështje, pjesëmarrja qytetare është legjitime dhe e mirëpritur – kush më shumë, e kush më pak. Megjithatë, ekzistojnë tema të caktuara ku e drejta për të ndikuar në interpretim dhe vendimmarrje u takon, në mënyrë parimore, një kategorie të veçantë: profesionistëve.

Sqarimi i parë ka të bëjë me mua personalisht: i siguroj lexuesit e mi se ky tekst, bashkë me përmbajtjen e tij, nuk është i gjeneruar nga inteligjenca artificiale, por është produkt ekskluziv i mendjes sime. Më duket me rëndësi të theksohet kjo. Ne që botojmë në revista akademike ndërkombëtare jemi të obliguar të deklarojmë qartë nëse një punim është autorial apo i ndihmuar nga inteligjenca artificiale. Në këtë drejtim, tregojmë disiplinë akademike dhe integritet intelektual – një standard të cilin e ruajmë me bindje dhe ndërgjegje të pastër.

Sqarimi i dytë dhe i fundit, që paraprin tekstin në vijim, lidhet me prerogativën profesionale për të dalë në hapësirën publike, në përputhje me rregullat e profesionit. Këto rregulla janë të lehta për t’u testuar, veçanërisht kur dikush shkallëzon në atë masë sa që nuk e dallon më çfarë përfaqëson zotësia juridike dhe zotësia për veprim e deputetëve, dhe pastaj bën thirrje publike që këto dy zotësi t’u hiqen përfaqësuesve të zgjedhur të Kuvendit të Kosovës. E gjithë kjo ndërmerret në emër të lirisë së shprehjes – një liri që, në këto raste, përçohet përmes rreshtave të gjeneruar krejtësisht nga inteligjenca artificiale.

Duke iu rikthyer botës akademike edhe një herë: ne që merremi seriozisht me të, e dimë fare mirë se inteligjenca artificiale është një mjet, një instrument ndihmës për kërkimin shkencor, që mund ta lehtësojë procesin e gjenerimit të dijes njerëzore, por kurrsesi nuk mund ta zëvendësojë atë. Për këtë arsye, në çdo revistë akademike – si edhe në gazetat dhe platformat serioze të botës perëndimore – përdorimi i inteligjencës artificiale lejohet vetëm në funksione të kufizuara: për redaktime gjuhësore ose për ndihmë në identifikimin e burimeve të dijes, por kurrë për përpunimin apo ndërtimin përmbajtjesor të tyre.

Tani le t’i kthehemi çështjes themelore: konstituimit të Kuvendit të Kosovës dhe gjendjes jokushtetuese në të cilën ndodhet ky proces – një proces që, me aktgjykimin e saj të fundit, Gjykata Kushtetuese e ka cilësuar si akt kushtetues.

Parametrat e kontrollit kushtetues

Në jurisprudencën e Këshillit Kushtetues të Francës – që ndoshta më së miri pasqyron konceptin e parametrave të kontrollit kushtetues – ekziston një qasje e konsoliduar, e njohur me termin:
Principes fondamentaux reconnus par les lois de la République, që në shqip përkthehet: “Parimet themelore të njohura nga ligjet e Republikës”.

Çfarë nënkupton saktësisht kjo formulë dhe cili është roli i saj në ndërtimin e standardeve kushtetuese? Këtë do ta sqarojmë në vijim.

Në çdo sistem gjyqësor kushtetues ekzistojnë disa parametra matës për vlerësimin e kushtetutshmërisë, të cilët asnjëherë nuk mbështeten ekskluzivisht në tekstin e Kushtetutës. Përkundrazi, ato ndërtohen edhe mbi një sërë tekstesh të tjera, mbi parime të përgjithshme, si dhe mbi përvoja krahasuese nga sisteme të ndryshme kushtetuese. Në to sintetizohen kultura dhe tradita të ndryshme kushtetuese, që shkojnë përtej fjalëpërfjalës së një dokumenti themeltar. Madje, as Gjykata Supreme e Shteteve të Bashkuara – që shpesh cilësohet si ndër më “nacionalistet” në interpretimin e sistemit të saj – nuk ka qenë imune ndaj përdorimit të rregullave, parimeve dhe përvojave nga jashtë rendit kushtetues amerikan. Në rastin Roper v. Simmons (2005), kjo gjykatë mori parasysh standarde ndërkombëtare dhe përvoja nga juridiksione të tjera për të mbështetur ndalimin e dënimit me vdekje për të miturit – duke pranuar kështu, qoftë edhe në mënyrë të tërthortë, rolin ndihmës të përvojës kushtetuese krahasuese në shqyrtimin e çështjeve të brendshme.

Për ta përkufizuar shkurtimisht se çfarë nënkuptohet me parametra matës të kontrollit kushtetues, në një pjesë të konsiderueshme të juridiksioneve përdoret tashmë një shprehje e njohur edhe për publikun laik: “germa dhe fryma e Kushtetutës”. Këto parametra përbëjnë bazën mbi të cilën zhvillohet gjykimi kushtetues dhe ndihmojnë në dallimin ndërmjet interpretimit teknik dhe kuptimit thelbësor të një dispozite kushtetuese.

Në thelb, këta parametra përfaqësojnë një dualitet, të ngjashëm me doktrinën kristiane mbi natyrën e Jezu Krishtit. Të gjithë ata që janë të njohur me këtë doktrinë, e dinë se që në fillesat e saj ka pasur përçarje, skizma dhe përndjekje – të cilat shpesh janë ngritur mbi bazën e kritereve matëse të devotshmërisë së besimtarëve ndaj Zotit. Ata që mohojnë njëjtësinë e Krishtit me Atin janë renditur në denominacione të ndryshme, ndërsa ata që e pranuan këtë njëjtësi mbetën të njohur si katolikë. Ndarjet e mëvonshme brenda botës së krishterë janë bërë mbi baza të tjera, por gjithashtu janë shoqëruar me kritere besnikërie dhe dalluese të interpretimit.

Për ne, aspekti teologjik në vetvete nuk ka rëndësi. Ajo që është e rëndësishme është paralela metodologjike: ashtu si në fenë kristiane, edhe në të drejtën kushtetuese, parametrat matës janë thelbësorë për të përcaktuar ortodoksinë kushtetuese, për të gjykuar përputhshmërinë ose devijimin nga ajo që konsiderohet frymë dhe parim themelor i rendit kushtetues.

Ajo që ka rëndësi në këtë kontekst është të bëhet e qartë se interpretimi im i Kushtetutës nuk është produkt i inteligjencës artificiale, por i parametrave të matshëm kushtetues, tërësisht të verifikueshëm dhe të gjendshëm në jurisprudencën ekzistuese të Gjykatës Kushtetuesetë Kosovës. Këta parametra dalin qartësisht në dy aktgjykime kyçe: njëri i vitit 2014, dhe tjetri i fundit, i dhënë vetëm disa javë më parë, i cili konfirmon qasjen dhe përmbajtjen themelore të atij të vitit 2014.

Po të kishte probleme serioze me aktgjykimin e vitit 2014, Gjykata do ta kishte ndryshuar precedentin, ashtu siç ka vepruar në raste të tjera ndër vite – gjithmonë mbi bazën e një arsyetimi të thelluar dhe duke u mbështetur në ndryshimin ose jo të rrethanave faktike kushtetuese që janë trajtuar më parë. Është me rëndësi të theksohet se ndryshimi i një precedenti kushtetues nuk bëhet përmes amendamenteve kushtetuese, por me aktgjykim të ri, të argumentuar në mënyrë të pavarur dhe të bazuar.  Pikërisht për këtë arsye, është keqdashëse dhe metodologjikisht e pabazë që përgjegjësia për krizën aktuale politike t’u mvishen aktgjykimeve të vitit 2014 apo atij më të fundit. Asnjëri prej tyre nuk është shkaktar i ngërçit institucional – as atëherë, më 2014, dhe as tani, më 2025. Burimi i vërtetë i krizës është politik dhe rrjedh nga një mënyrë e caktuar veprimi politik në Kosovë, që jo vetëm shmang, por bën obstruksion të qëllimshëm ndaj zbatimit të parimeve kushtetuese, duke e kthyer krizën institucionale në mjet për kapital politik afatshkurtër.

Rrethanat kushtetuese: dje dhe sot

E përmenda këtë më sipër, me qëllim të qartë: për të dërguar një mesazh të drejtpërdrejtë ndaj atyre që ende derdhin “lot krokodili” për aktgjykimin e vitit 2014, ndërkohë që përfitojnë politikishtprej tij, duke e interpretuar në mënyrë primitive dhe arbitrare. Kjo bëhet pikërisht për të minuar dhe shkërmoqur arsyetimin juridik tepër të qartë të aktgjykimit më të fundit të Gjykatës Kushtetuese.

Është mbi këtë arsyetim të fundit që mbështetet analiza jonë në vijim – sidomos sa i përket pasojave juridike të moszbatimit të aktgjykimit, si dhe vendosjes së parametrave matës të gjendjes jokushtetuese të krijuar që nga 8 prilli e tutje, në procesin e konstituimit të Kuvendit të Kosovës.

Të dy aktgjykimet, ai i vitit 2014 dhe ai aktual, përbëjnë parametra matës të së njëjtës natyrë: ato shpallin qartë se nuk mund të ketë shkuarje në zgjedhje nacionale për shkak të moskonstituimit të Kuvendit të Kosovës. Ky parim del qartësisht edhe nga vetë teksti i Kushtetutës së Kosovës – dhe me plot të drejtë. As germa dhe as fryma e Kushtetutës nuk japin asnjë bazë për aktivizimin automatik të zgjedhjeve në rrethana të tilla. Përkundrazi, një interpretim i tillë do të shkelte logjikën sistematike të aktit kushtetues dhe do të përmbyste hierarkinë kushtetuese që garanton stabilitet institucional.

Afati tridhjetëditor pa pasojë juridike

Kushdo që ka njohuri elementare nga e drejta – dhe jo nga e ashtuquajtura “drejtësi” e gjeneruar nga inteligjenca artificiale – e di se caktimi i një afati pa përcaktimin e pasojave juridike nuk ka kuptim normativ. Një afat i tillë, në të vërtetë, nuk përbën afat në kuptimin juridiko-teknik të fjalës.

Për më tepër, është parim themelor në të drejtën pozitive se asnjë afat nuk mund të rrjedhë në kushte të një gjendjeje juridikisht të kontestuar, pra në një situatë joligjore dhe jokushtetuese. Rrjedha e afateve është e vlefshme vetëm kur ekziston një gjendje juridike e qartë, e vlefshme dhe e pacenueshme, e cila e bën të mundur matjen e efekteve dhe pasojave të një veprimi ose mosveprimi institucional.

Në rastin konkret, Gjykata Kushtetuese e Kosovës ka përcaktuar një afat tridhjetëditor për konstituimin e Kuvendit, por pa sanksionuar shprehimisht pasojat juridike në rast të tejkalimit të këtij afati. Kjo është një e vërtetë faktike dhe juridike. Megjithatë, po aq e vërtetë është se Gjykata asnjëherë nuk ka konstatuar nëse ky afat ka filluar apo përfunduar brenda një gjendjeje të rregullt juridike-kushtetuese. Me fjalë të tjera, kjo situatë ende nuk ka kaluar përmes filtrit të vlerësimit të kushtetutshmërisë së skadimit të afatit tridhjetëditor. Një vlerësim i tillë është kompetencë ekskluzive e Gjykatës Kushtetuese dhe nuk mund të kryhet në mënyrë juridikisht të vlefshme nga asnjë organ tjetër. Vetëm përmes kërkesave të paraqitura së fundmi nga LDK dhe PDK, në emër të deputetëve të Kuvendit të Kosovës, kjo çështje është futur më në fund në rrjedhën e duhur institucionale dhe juridike, që mundëson një interpretim zyrtar dhe me efekt të detyrueshëm.

Është e qartë se Gjykata Kushtetuese, edhe vetë, ex officio, në rastin e parë kur mori kërkesën nga dhjetë a më shumë deputetë të Kuvendit të Kosovës, kishte mundësinë të prononcohej në mënyrë të plotë rreth kushtetutshmërisë së aktit të konstituimit. Kjo do të duhej të bazohej në interpretimin e mirëfilltë dhe solid që tashmë është i qartë në aktgjykimin e fundit të Gjykatës Kushtetuese. Megjithatë, Gjykata nuk ka bërë një prononcim të tillë, ndoshta duke u nisur nga bindja se përgjegjësit e konstituimit do të respektonin dhe zbatonin arsyetimin e saj me mirëbesim. Por, duke parë zhvillimet e mëvonshme, kjo pritshmëri ka humbur rëndësinë e vet dhe sot nuk përbën më një element të rëndësishëm në debatin juridik e politik.

Pasojat juridike dhe sanksionet kushtetuese

Për të përcaktuar pasojat juridike që rrjedhin nga një afat kushtetues – në këtë rast, afati tridhjetëditor i përcaktuar nga Gjykata Kushtetuese (ndonëse me një keqkuptim tekstual, pasi germa e Kushtetutës flet për nisjen e konstituimit) – është e domosdoshme që Gjykata të përshkruajë me qartësi gjendjen jo kushtetuese, momentin kohor dhe hapësirën specifike në të cilën kjo gjendje ka lindur.

Në kuptimin më të gjerë, kjo gjendje nis me certifikimin zyrtar të deputetëve, ministrave dhe kryeministrit si deputetë në Kuvendin e Kosovës. Ndërkaq, në kuptimin më të ngushtë dhe më të rëndësishëm, kjo gjendje konsiderohet e krijuar, pa hije dyshimi dhe duke u mbështetur në dy aktgjykimet e Gjykatës – jo në inteligjencën artificiale – si dhe në Kushtetutën e Kosovës, në germa dhe frymë, në momentin kur zoti Avni Dehari ka ndryshuar në mënyrë arbitrare rendin e ditës së seancës konstituive të Kuvendit të Kosovës.

Siç shihet, parametrat matës kushtetues janë të qarta dhe të përcaktuara në dy aktgjykimet kushtetuese ende në fuqi, si dhe në tekstin e Kushtetutës së Kosovës, i cili përfshin edhe dispozitat e Rregullores së Kuvendit – sipas fuqisë juridike që Gjykata Kushtetuese ia ka njohur atyre në aktgjykimin e vitit 2014.

Siç kam theksuar më parë, disa herë Gjykata Kushtetuese ka shqiptuar sanksione kushtetuese për të adresuar shkeljet kushtetuese, përkatësisht për të shëruar cenimet e germës dhe frymës së Kushtetutës së Kosovës. Këto sanksione kanë rezultuar në largime nga postet e presidentëve, kryeministrave, kryeprokurorëve të shtetit, kryetarëve të gjykatave të rregullta dhe funksionarëve të tjerë të lartë. Në disa raste, si në atë të kryeministrit Avdulla Hoti, sanksioni ka qenë pasojë e decertifikimit de facto të vetëm një deputeti. Në të gjitha situatat e zbatimit të sanksioneve kushtetuese, emëruesi i përbashkët ka qenë adresimi i një ose disa shkeljeve kushtetuese, me qëllim eliminimin e tyre me efekt të përgjithshëm.

Në rastin konkret, në të cilin ndodhemi, Gjykata Kushtetuese është e detyruar të përcaktojë me saktësi momentin kohor dhe hapësinor të shkeljes kushtetuese, të caktojë afatin për adresimin e saj, si dhe të shqiptojë sanksionin kushtetues përkatës. Pa këto elemente, Gjykata nuk mund të konsiderohet se ka përmbushur plotësisht detyrën e saj juridiksionale dhe rolin parësor në garantimin e sundimit të Kushtetutës. Ky proces është thelbësor për të siguruar përgjegjshmërinë e aktorëve politikë dhe për të ruajtur besueshmërinë e institucionit të gjykimit kushtetues në sistemin juridik dhe politik të vendit.

Sanksioni nuk guxon të jetë kolektiv dhe nuk duhet të shqiptohet në situata paqartësie ligjore dhe kushtetuese lidhur me procedurën e konstituimit të Kuvendit të Kosovës, për shkak se në këto kushte nuk është e mundur të përcaktohet qartë përgjegjësia individuale dhe shkalla e shkeljes.

Në momentin që shkelja kushtetuese dhe natyra e saj sqarohen në mënyrë të pakundërshtueshme, mund të fillojë decertifikimi i deputetëve si një sanksion individual kushtetues, siç ka ndodhur edhe në raste të mëparshme. Ky proces duhet të nisë nga shkelësi i parë i Kushtetutës, i konfirmuar nga Gjykata, dhe të vazhdojë në mënyrë të drejtë dhe të proporcionalitetit deri tek deputeti i fundit në listën e përgjithshme të deputetëve të Kuvendit të Kosovës.

Kjo pasojë juridike rrjedh drejtpërdrejt nga fakti kushtetues i përcaktimit të rolit dhe pozitës së Kuvendit të Kosovës në sistemin tonë kushtetues, i cili është përcaktuar qartë nga Gjykata Kushtetuese jo vetëm me aktgjykimin e fundit, por edhe përmes jurisprudencës së saj të mëparshme që trajton çështjet lidhur me rolin dhe pozitën e Kuvendit.

Në sistemin parlamentar të Kosovës, Kuvendi është organi i vetëm që zgjidhet drejtpërdrejt nga populli dhe përfaqëson burimin legjitim të sovranitetit. Ai ka një sërë cilësish thelbësore, ndër të cilat spikat roli i tij si organi kryesor përfaqësues i qytetarëve. Çdo deputet, qoftë ai që ka marrë mandatin apo ai që ndodhet në listat e certifikuara në pritje, përfaqëson në mënyrë legjitime popullin e Kosovës dhe përfaqësimi i tyre është parakusht i funksionimit demokratik dhe ligjor të Kuvendit.

Pikërisht ky fakt thekson rëndësinë e testimit të plotë dhe të paanshëm të të gjithë deputetëve të certifikuar si përfaqësues të popullit, përpara se të merren hapa drejt zgjedhjeve të reja. Çdo përpjekje për të thyer këtë parim dhe për të shkuar në zgjedhje pa plotësuar këtë kusht thelbësor, do të përbënte jo vetëm një shkelje të rëndë kushtetuese, por edhe një rrezik për stabilitetin institucional dhe legjitimitetin demokratik të vendit. Një veprim i tillë do të ishte absurd dhe i papranueshëm, aq sa do të meritonte të dokumentohej në Librin e Rekordeve Guinness për paradokset politike.

Në vend të përfundimit

Krejt në fund, sërish dua të siguroj lexuesin që rreshtat e mësipërm nuk janë prodhim i inteligjencës artificiale, por interpretim i Kushtetutës së Kosovës, germës dhe frymës së saj, siç reflektohen në dy aktgjykimet e fundit të Gjykatës Kushtetuese lidhur me këtë temë.

Në traditën kushtetuese evropiane parlamentare, që ka rrënjë nga Mesjeta e deri sot, është një parim i pandryshuar: konstituimi i legjislaturës është themeli i legjitimitetit demokratik dhe i funksionimit të ndarjes së pushteteve. Nuk mund të lejohet që procesi i përfaqësimit të popullit të anashkalohet ose të shfuqizohet në mënyrë arbitrare, duke shkuar në zgjedhje pa një legjislaturë të konstituar. Një praktikë e tillë, që nënvizon domosdoshmërinë e një Kuvendi të konstituar, është thelbësore për ruajtjen e rendit kushtetues dhe stabilitetit institucional.

Jurisprudenca e Gjykatës Kushtetuese të Gjermanisë ka theksuar në mënyrë të përsëritur rëndësinë e përfaqësimit të pandërprerë parlamentar për të ruajtur ekuilibrin ndërmjet pushteteve. Në mënyrë të ngjashme, Gjykata Kushtetuese e Austrisë ka bërë të qartë se konstituimi i parlamentit është një kusht paraprak për çdo hap tjetër legjitim institucional, përfshirë edhe iniciativat për zgjedhje të reja.

Por ndoshta më dramatikja ndër shembujt është rasti i Federatës Ruse në vitin 1993, kur Presidenti Boris Jelcin urdhëroi shpërndarjen e parlamentit dhe përdori forcat ushtarake për ta rrethuar dhe bombarduar ndërtesën e tij me tanke. Në atë kohë, Gjykata Kushtetuese e Rusisë ndërhyri me vendosmëri, duke konstatuar se veprimet e presidentit ishin në kundërshtim me Kushtetutën, dhe duke qëndruar fuqishëm në mbrojtje të rendit kushtetues dhe të autoritetit të parlamentit si përfaqësues i sovranitetit popullor. Ky rast mbetet një dëshmi historike e domosdoshmërisë që gjykatat kushtetuese të mbrojnë integritetin dhe funksionalitetin e parlamenteve edhe në rrethana të jashtëzakonshme politike.

Pikërisht në këtë frymë duhet lexuar edhe Kushtetuta e Kosovës, e cila përjashton çdo interpretim që do të lejonte shkuarjen në zgjedhje pa u konstituar legjislatura. Kjo nuk është çështje teknike, por një garanci themelore për demokracinë dhe përkushtimin ndaj parimit të sovranitetit të qytetarëve të shprehur përmes përfaqësimit të tyre në Kuvend.

Gjykata Kushtetuese e Kosovës, ashtu si homologet e saj në sistemet evropiane, ka jo vetëm të drejtën, por detyrimin për të mbrojtur këtë parim nga çdo tentim për ta zhvlerësuar ose anashkaluar – qoftë edhe në emër të “zgjidhjeve politike”. Nëse parlamenti – si organi përfaqësues më i lartë – lihet jashtë loje në mënyrë arbitrare, atëherë dëmtohet vetë struktura e rendit demokratik. Prandaj, në rastin konkret, moskonstituimi i Kuvendit është një krizë kushtetuese që nuk mund të zgjidhet me shpërndarje të paligjshme apo zgjedhje të parakohshme, por vetëm përmes respektimit të Kushtetutës dhe përmbushjes së detyrimeve institucionale që ajo parasheh.

(Autori është kryetari i parë i Gjykatës Kushtetuese dhe profesor i së drejtës dhe i marrëdhënieve ndërkombëtare)