Shkencëtarët zbulojnë arsyen befasuese pse gratë jetojnë më gjatë se burrat

Shneta tjera

Gazeta Express

02/10/2025 20:26

Është një fakt i njohur për më shumë se dy shekuj – kudo në botë, gratë mesatarisht jetojnë më gjatë se burrat.

Arsyeja kryesore e këtij fenomeni intriguese për një kohë të gjatë i ka shpëtuar shpjegimit shkencor, por një ekip ndërkombëtar studiuesish tani pretendon se i ka dhënë fund debatit.

Ata raportojnë se kjo ndodh kryesisht, por jo vetëm, për shkak të diçkaje të quajtur “teoria e seksit heterogamet”.

Burrat njihen si “seksi heterogamet” sepse kromozomet e tyre seksuale nuk përputhen – ata kanë një X dhe një Y.

Kjo i vendos ata në një disavantazh krahasuar me femrat, të cilat kanë dy kromozome X.

Për shkak të kromozomeve XY, meshkujt janë më të prirur ndaj mutacioneve gjenetike të dëmshme dhe sëmundjeve – dhe për pasojë, drejt një vdekjeje mesatarisht më të hershme.

“Ne besojmë se seksi heterogamet është pjesërisht përgjigjja,” tha Dr. Fernando Colchero, autor i studimit në Institutin Max Planck për Antropologji Evolucionare në Leipzig, Gjermani, për Daily Mail.

“Ne zbuluam se ka edhe faktorë të lidhur ngushtë me historinë tonë evolucionare që kontribuojnë po ashtu.”

Që nga vitet 1740 dihet se gratë jetojnë më gjatë se burrat mesatarisht – një model i qëndrueshëm pothuajse në të gjitha vendet dhe periudhat historike.

Aktualisht, jetëgjatësia globale është mesatarisht 73.8 vjet për gratë dhe 68.4 vjet për burrat, sipas Our World in Data.

Edhe pse shifrat kanë ndryshuar gjatë viteve, gratë kanë pasur gjithmonë epërsinë.

Ky trend vihet re edhe jashtë specieve tona, tek disa prej të afërmve më të ngushtë në mbretërinë shtazore.

Femrat e gjitarëve, si babunët dhe gorillat, gjithashtu zakonisht jetojnë më gjatë se meshkujt, sipas ekipit ndërkombëtar të ekspertëve.

Megjithatë, tek klasa të tjera kafshësh ndodh e kundërta.

Për shembull, tek shumë shpendë, insekte dhe zvarranikë, meshkujt janë ata që jetojnë më gjatë, gjë që e ndërlikon disi pamjen.

Për të gjetur shkakun e këtij hendeku në jetëgjatësi, studiuesit analizuan të dhëna nga 528 specie gjitarësh dhe 648 specie shpendësh në kopshtet zoologjike anembanë botës.

Ashtu si tek njerëzit, 72% e gjitarëve treguan avantazh në jetëgjatësinë e femrave, ndërsa 68% e shpendëve treguan avantazh të meshkujve.

Si shpjegim kryesor për këtë model tek gjitarët, studiuesit theksojnë hipotezën e seksit heterogamet.

Kërkimet sugjerojnë se pasja e dy kromozomeve X mbron femrat nga mutacionet e dëmshme, duke u dhënë atyre një avantazh mbijetese.

Ndryshe nga femrat, meshkujt nuk kanë një kromozom të dytë X për të kompensuar një “alel” të dëmshëm (një variant i një sekuence gjenetike në një rajon të caktuar të kromozomit).

“Thjesht, nëse ke dy kopje të të njëjtit gjen, është më mirë se sa vetëm një,” tha Dr. Johanna Stärk nga Instituti Max Planck për Antropologji Evolucionare për Daily Mail.

Ajo shtoi se është gjithashtu e mundur që kromozomi Y shpesh përmban pjesë të gjata të ADN-së përsëritëse që mund të jenë të dëmshme.

Ekipi pranon se ka edhe faktorë të tjerë më të vegjël që shpjegojnë pse gjitarët femra jetojnë më gjatë se meshkujt.

Së pari, ata përmendin “përzgjedhjen seksuale” – aftësinë për të siguruar një partner në kurriz të konkurrencës.

Në botën shtazore, meshkujt kanë evoluar për të zhvilluar karakteristika të dukshme që tërheqin femrat, si madhësi më e madhe e trupit, pupla me ngjyra apo “arma” si brirë të mëdhenj.

Megjithëse këto tipare rrisin suksesin riprodhues, studiuesit mendojnë se ato shkurtojnë jetëgjatësinë.

“Në teori, ato janë shumë të kushtueshme për t’u prodhuar dhe mbajtur, ndërsa gjithashtu lidhen me prirjen më të lartë të meshkujve për të luftuar për të monopolizuar femrat,” tha Dr. Colchero për Daily Mail.

Së treti, ekipi mendon se kjo mund të ketë lidhje edhe me kujdesin prindëror.

Studiuesit gjetën prova se seksi që investon më shumë në rritjen e pasardhësve ka tendencë të jetojë më gjatë.

Gjitarët femra – zakonisht kujdestarët kryesorë – ka gjasa të kenë evoluar për të mbijetuar derisa pasardhësit e tyre të bëhen të pavarur ose të arrijnë pjekurinë seksuale.

Një ide e hershme ishte se presionet e mjedisit si grabitqarët, patogjenët dhe kushtet e ashpra klimatike ishin shkaktarë të këtyre hendekëve mes gjinive – por studimi i ri gjeti pak mbështetje për këtë.

Studiuesit përdorën popullata në kopshte zoologjike për të testuar këtë ide, ku këto presione janë kryesisht të munguar, por zbuluan se diferencat në jetëgjatësi vazhdonin edhe në këto kushte të mbrojtura.

Duke krahasuar popullatat e egra dhe ato në kopshtet zoologjike, ata gjetën se hendeku ishte shpesh më i vogël në kopshte, por rrallë zhdukej plotësisht.

Në përgjithësi, studimi i ri i botuar në revistën Science Advances tregon se diferencat gjinore në jetëgjatësi janë thellësisht të rrënjosura në gjenetikë dhe procese evolucionare.

Diferencat mes gjinive nuk janë vetëm produkt i mjedisit, por pjesë e historisë sonë evolucionare – dhe ka shumë gjasa të vazhdojnë të ekzistojnë edhe në të ardhmen.

Megjithatë, Dr. Colchero thotë se ka gjasa që edhe faktorë socialë e sjellorë, të cilët nuk janë marrë në konsideratë në këtë studim, të luajnë rol.

Burrat dhe gratë me të vërtetë janë të lidhur ndryshe: Skanimet e trurit tregojnë ndryshime të dukshme mes gjinive

Nëse keni pasur ndonjëherë një debat me seksin e kundërt, mund të keni menduar se burrat dhe gratë thjesht nuk janë në të njëjtën gjatësi vale.

Tani, një studim jo vetëm që sugjeron se kjo është e vërtetë, por edhe se meshkujt dhe femrat janë të lidhur ndryshe që nga lindja.

Në një nga studimet më të mëdha mbi anatominë e trurit të të porsalindurve, shkencëtarët kryen skanime të kokës tek më shumë se 500 foshnja.

Në përgjithësi, foshnjat femra kishin më shumë lëndë gri në tru, ndërsa foshnjat meshkuj kishin më shumë lëndë të bardhë.

Lënda gri ndodhet kryesisht në shtresën më të jashtme të trurit, korteksin, dhe luan një rol të madh në funksionet mendore si kujtesa, emocionet dhe përpunimi i informacionit.

Ndërkohë, lënda e bardhë, indi më i çelët në qendër të trurit, shpejton sinjalet mes qelizave dhe ka rol kritik në ndihmën e trupit për të përpunuar informacion.

Studiuesit nga Universiteti i Kembrixhit sugjerojnë se këto dallime të bazuara në seks vazhdojnë edhe në moshën e rritur. /GazetaExpress/