Sërish mbi “lojën e budallait”

OP/ED

Gazeta Express

22/05/2025 19:37

Shkruan: Enver Hasani

Duhet përsëritur se Kosova pa qeveri nuk mund të ekzistojë, sepse këtë e përcaktojnë Kushtetuta dhe ligji, jo unë. Ajo që them unë, si herën e kaluar, është se koha e Luigjit të 14-të ka kaluar: Shteti i Kosovës nuk është Albin Kurti, i cili duhet të largohet së bashku me ata ministra që janë deputetë, për të lejuar që qeveria në detyrë të drejtohet në mënyrë kushtetuese dhe ligjore nga ata që nuk kanë konflikt interesi. 

Shumëfytyrësia e një ngërçi 

Që në ditën e parë të propozimit nga ana e Lëvizjes Vetëvendosje të kandidates për kryetare të Kuvendit të Kosovës, për ata që njohin qoftë edhe pak sjelljet e kësaj partie ndaj Kushtetutës dhe ligjeve të Kosovës, ka qenë e qartë se po shkohej drejt një ngërçi të ri institucional. Nuk ka pasur asnjë rast, që nga hyrja e LVV-së në parlament, kur gjatë formimit të institucioneve qendrore kjo parti të mos ketë dalë me interpretime të kundërta me çdo logjikë kushtetuese dhe ligjore. Pas ardhjes në pushtet, kjo logjikë anti-normë dhe anti-standard civilizues është përjetësuar edhe në veprime konkrete dhe materiale. Vështirë të gjesh një qeveri në rajon që ka qenë në më shumë shkelje të Kushtetutës dhe ligjeve sesa qeveria e udhëhequr nga z. Albin Kurti 

Kur ndodhi ngërçi institucional më dramatik i asaj kohe, në vitin 2014, ky autor ishte kryetar i Gjykatës Kushtetuese, në përbërjen e saj të parë. Atëherë, po këta qeveritarë – bashkë me disa që sot janë në opozitë – shpjegonin se si “neni kaq e kaq i aktgjykimit (pra, e quanin “nen”, ashtu siç bëri disa ditë më parë vetë Albin Kurti në një emision të RTK-së) lejon që deputetët vetë të gjejnë zgjidhje. Ajo zgjidhje atëbotë kulmoi me zgjedhjen jokushtetuese të zotit Isa Mustafa. 

Aktgjykimi i vitit 2014 ka përcaktuar qartë rregullat e lojës; ato nuk i dinë vetëm ata që luajnë “lojën e budallait”. Roli i Gjykatës Kushtetuese tani nuk është të tregojë se kjo lojë nuk mund të luhet, por të konfirmojë precedentin e vet të vitit 2014, qartësia e të cilit është absolute dhe ngjan me qiellin në sferat e sipërme, përtej Hënës së Parajsës së Dante Alighierit. Kjo çështje bie nën juridiksionin e Gjykatës sipas nenit 113.5 të Kushtetutës, dhe ngjizja e kompetencës për rastin konkret nuk guxon të bëhet peng i mungesës së një përkufizimi të qartë të termit “vendim”, për qëllimet e konstituimit të legjislaturës së re. 

Fundja, për çfarë shërben interpretimi kushtetues?! A nuk e ka thënë vetë Gjykata Kushtetuese sa e sa herë se Kushtetuta është një tërësi unike, koherente, dhe nuk mund të interpretohet në mënyrë të izoluar, pa marrë në konsideratë tërësinë e saj dhe vetë frymën kushtetuese?! Pse, këtë herë, të mos përdoren travaux préparatoires (punimet përgatitore për hartimin e Kushtetutës së Kosovës), që gjoja janë “zbuluar” nga militantët e VV-së më 2020, pas vitesh të tëra “hulumtimi”?! Po Forumi i Venecias – pse të mos pyetet për këtë temë?! Fundja, ka qenë pikërisht Komisioni i Venecias ai që ka ndërtuar standardin sipas të cilit asnjë akt, veprim ose mosveprim i autoriteteve publike nuk guxon të shmanget nga kontrolli kushtetues. Krejt e sigurt është që Komisioni nuk do ta pranojë definimin negativ të termit “vendim i Kuvendit” – pra, që të konsiderohet si vendim i Kuvendit vetëm ai votim që merr shumicën absolute të votave për. 

“Lojën e budallait”, Vetëvendosje e kishte luajtur edhe në rastin kur erdhi në pushtet. Në aktgjykimin për çështjen e dekretimit të zotit Avdullah Hoti si kryeministër, LVV – tashmë në pushtet, dhe sapo e dorëhequr si pasojë e një mocioni të suksesshëm mosbesimi – kërkonte me ngulm shpërndarjen automatike të Kuvendit. Dispozitat kushtetuese, me një qartësi absolute, përcaktonin se Presidenti i Republikës nuk ka të drejtën për dekretim të shpërndarjes së Kuvendit, kjo duhej të bëhej vetëm në koordinim të plotë me partitë politike. Këto dispozita, nga LVV u interpretuan si nene që kërkonin shkuarjen automatike në zgjedhje. E njëjta logjikë përdoret edhe sot: kërkohen me ngulm zgjedhje të reja, ende pa u konstituar Kuvendi i Kosovës. 

Formulimet e LVV-së që u dërguan në Gjykatën Kushtetuese për rastin e sipërpërmendur –  dekretimin e zotit Avdullah Hoti – mohonin gjuhën kushtetuese, pra gjuhën shqipe, duke insistuar në përdorimin nga Gjykata të versionit “autentik”, që sipas tyre ishte ai në gjuhën angleze. Arsyeja? Sepse, gjithmonë sipas tyre, versioni anglisht u jepte të drejtë në pretendimin se çdo mbetje vakant në qeveri duhej domosdo të përfundonte me zgjedhje të përgjithshme. 

Në parashtresat e LVV-së  – të cilat sot janë pjesë e aktgjykimit për dekretimin e zotit Avdullah Hoti si kryeministër i vendit – thuhej, përveç të tjerash, se Plani i Ahtisaarit, dhe jo Kushtetuta e Kosovës, duhet të jetë parametër matës për kontrollin kushtetues. U mor vesh. Gjykata Kushtetuese, duke siguruar epërsinë e Kushtetutës së Kosovës, ua bëri të qartë mohuesve të dikurshëm të Planit të Ahtisaarit se ai tashmë nuk kishte fuqi dhe nuk përbënte pjesë të rendit juridik të Kosovës për qëllime operative. 

Juridiksioni versus kompetenca 

Në një rast në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë kundër Shqipërisë, i iniciuar nga Britania e Madhe – ndryshe i njohur si Rasti i Kanalit të Korfuzit – juristi i palës shqiptare bëri një dallim elokuent dhe me shumë vizion ndërmjet juridiksionit dhe kompetencës. Ky dallim më pas u bë gurthemel i shumë debateve juridike lidhur me kuadrin procedural brenda të cilit duhet të zhvillohet shqyrtimi dhe vendimmarrja meritore për një rast apo mosmarrëveshje juridike, pavarësisht natyrës së tyre. 

Juristi quhej Daxner dhe kishte thënë se juridiksioni është një kategori objektive, që sanksionohet nga rendi juridik objektiv i një kohe dhe hapësire të caktuar. Ndërsa kompetenca ka të bëjë ekskluzivisht me të drejtën dhe detyrën e gjykatës për të shqyrtuar dhe vendosur për një rast apo mosmarrëveshje të caktuar. 

E bëmë këtë sqarim, krejt të zakonshëm në sferën juridike, për të treguar se – në kontekstin e ngërçit institucional aktual – disa prej palëve të privilegjuara sipas nenit 113.1(2) të Kushtetutës kanë vend në rendin objektiv që përcakton juridiksionin e Gjykatës Kushtetuese, por nuk mund të krijojnë kompetencë për këtë Gjykatë për të adresuar rastin dhe mosmarrëveshjen kushtetuese eventuale që subjektet nga ky nen mund të iniciojnë. Kjo për faktin se u mungon legjitimacioni aktiv ose, thjesht, nuk kanë të drejtë për të ngritur çështje në Gjykatën Kushtetuese sipas nenit 113.1(2) të Kushtetutës, i cili ka të bëjë me vendimmarrjen në Kuvendin e Kosovës. Kjo e drejtë i takonte dikur Presidentit të Republikës, në kohën kur Gjykata Kushtetuese drejtohej nga autori i këtyre rreshtave. Tani kjo kompetencë nuk ekziston më, ndonëse juridiksioni primar i Gjykatës mbetet interpretimi i Kushtetutës. Megjithatë, që nga viti 2015, ky interpretim mund të bëhet vetëm brenda kuadrit të kompetencave taksative të përcaktuara në nenin 113 të Kushtetutës, si dhe në juridiksionin shtesë që mund të caktohet me ligj apo me struktura të tjera normative me fuqi më të ulët se Kushtetuta. 

Para vitit 2015, interpretimi kushtetues ka mundur të bëhet “në të thatë”, thënë figurativisht. Pra, palët e privilegjuara sipas nenit 113.1(2) të Kushtetutës – me përjashtim të Avokatit të Popullit – kanë pasur të drejtë të parashtrojnë pyetje kushtetuese me qëllim marrjen e një interpretimi të Kushtetutës së Kosovës lidhur me ushtrimin e kompetencave të tyre kushtetuese. Kjo periudhë tani ka përfunduar. 

Për rrjedhojë, premtimi i Presidentes së Republikës se do ta dërgojë çështjen në Gjykatën Kushtetuese është i pavlefshëm. Edhe nëse ajo do të kishte ende një kompetencë të tillë – si dikur – çështja do të refuzohej si e papranueshme, për faktin e thjeshtë se nuk është në tagrin e Presidentit të Republikës të themelojë institucionet. Presidenti ka vetëm një kompetencë në kohën e konstituimit të Kuvendit: thirrjen e seancës së parë konstituive. 

Këtë e kupton çdokush që ka lexuar Aktgjykimin e vitit 2020 për rastin e dekretit që zgjodhi Avdullah Hotin kryeministër të Kosovës. Aty tregohet qartë se kushtetutshmëria e një veprimi të organeve qendrore vlerësohet, ndër të tjera, në bazë të asaj nëse ai veprim (ose mosveprim) hyn në tagrin e tyre kushtetues. Presidenti i Republikës ka autorizime të tjera, për shembull kur cakton mandatarin – gjë që është krejtësisht e natyrshme, duke qenë se ai/ajo përfaqëson unitetin e popullit dhe garanton funksionimin e institucioneve të sistemit kushtetues. Por kjo nuk i jep të drejtë të ndërhyjë ndaj përfaqësuesve të drejtpërdrejtë të qytetarëve, që janë zgjedhur me votë të drejtpërdrejtë. Për rrjedhojë, roli i Presidentit në formimin e Kuvendit është thjesht procedural, dhe përfundon me thirrjen e seancës konstituive. Përfaqësuesit e drejtpërdrejtë të popullit janë ata që, në mënyrë sovrane, bëjnë konstituimin e Kuvendit – përfshirë edhe përmes dërgimit eventual  të çështjeve në Gjykatën Kushtetuese sipas afateve të përcaktuara nga nenet 113.1(2) dhe 113.5 të Kushtetutës së Kosovës. Natyrisht, kjo me kusht që çështja të ngrihet brenda afateve kushtetuese. Kalimi i afateve e bën kërkesën të papranueshme, përveç rasteve kur shkelja kushtetuese është e vazhdueshme. 

Budalla se jo mahi! 

Në fillim nisi me propozimin e pandërprerë të vetëm një kandidati për kryetar të Kuvendit. Opozita, që në hapje, i “tregoi dhëmbët” duke mos bërë verifikimin e mandateve – një proces krejt teknik. U mor vesh se ky proces ka natyrë teknike, gjithmonë me supozimin se KQZ-ja ka kryer rolin e vet kushtetues, gjë që në këtë rast nuk ndodhi. 

Opozita luajti rolin e gardianit të Kushtetutës, por stafetën e la shpejt, duke bërë kështu gabimin e dytë: lëshimi i këtij roli nënkuptonte përligjësimin e mandateve jokushtetuese dhe joligjore të të gjithë atyre që sot janë në ekzekutivin e Kosovës dhe njëkohësisht janë edhe deputetë. 

Nuk ka dispozitë më të qartë në Kushtetutën e Kosovës se ajo që tregon se ushtrimi i çdo funksioni ekzekutiv është i papranueshëm me të qenit deputet. Kjo është arsyeja pse, që nga dita e certifikimit per constitutionem, konsiderohet se mandati në ekzekutiv pushon, në çdo cilësi qoftë, pa marrë parasysh nëse ekzekutivi ndodhet brenda mandatit qeverisës ose jashtë, si qeveri në dorëheqje apo qeveri në detyrë. Kjo shpjegon edhe pse Ligji për Qeverinë përcakton qartë se kryeministri dhe ministrat në detyrë, pas skadimit të mandatit qeverisës, duhet të japin dorëheqje në ditën e certifikimit të tyre si deputetë. Qeveria në dorëheqje – shprehja e vetme që përdor Kushtetuta e Kosovës – si dhe ajo në detyrë si kategori ligjore, nënkuptojnë që ata kanë mandat të kufizuar qeverisës, si pasojë e paralizimit të parlamentit ose si rrjedhojë e mosekzistencës së tij në praktikë. 

Dorëheqja e anëtarëve të qeverisë në detyrë pas certifikimit të tyre si deputetë nënkupton se ata nuk mund të qeverisin në asnjë formë dhe mënyrë – jo për shkak të gjendjes së parlamentit, por për shkak se funksionet ekzekutive dhe legjislative janë të ndara dhe të papajtueshme në aspektin kushtetues: zyrtarët e njëjtë nuk mund të ushtrojnë njëkohësisht këto dy funksione, as t’i mbajnë ato formalisht. Duhet përsëritur se Kosova pa qeveri nuk mund të ekzistojë, sepse këtë e përcaktojnë Kushtetuta dhe ligji, jo unë. Ajo që them unë, si herën e kaluar, është se koha e Luigjit të 14-të ka kaluar: Shteti i Kosovës nuk është Albin Kurti, i cili duhet të largohet së bashku me ata ministra që janë deputetë, për të lejuar që qeveria në detyrë të drejtohet në mënyrë kushtetuese dhe ligjore nga ata që nuk kanë konflikt interesi. Ky është thelbi i frymës së Ligjit për Qeverinë, si dhe i çdo ligji që bën dallimin mes subjektivitetit të qeverisë dhe subjektivitetit të personave që ushtrojnë funksionet ekzekutive. E njëjta gjë vlen, mutatis mutandis, edhe për të gjitha organet qendrore të një shteti sovran dhe të pavarur.  

Me sa duket, loja e budallait vazhdon të luhet me të njëjtin intensitet si në kohën e shkrimit tonë të parë me të njëjtin titull dhe për të njëjtën temë të publikuar në media. Për aq kohë sa zoti Kurti dhe të tjerët mbajnë poste në ekzekutiv dhe janë edhe deputetë në Kuvendin e Kosovës, ata mbeten uzurpues të posteve që mbajnë, gjë që ka pasoja kushtetuese, penale dhe administrative. 

Në duar të Gjykatës Kushtetuese 

Sikurse në të gjitha vendet ish-komuniste, Gjykata Kushtetuese e Kosovës ka luajtur një rol kolosal në përcaktimin e rrugëve kushtetuese që duhet ndjekur në formimin e institucioneve. Përveç kësaj, ajo ka pasur një peshë të madhe edhe në adresimin e kërkesave individuale lidhur me liritë dhe të drejtat kushtetuese të garantuara në kapitujt II dhe III të Kushtetutës. 

Ky ka qenë dhe mbetet roli themelor i gjyqësisë kushtetuese që nga dita e parë e themelimit të saj, në vitin e largët 1803 në SHBA, kur Gjykata Supreme vendosi rastin Marbury kundër Madison. Në këtë rast u konstatua se epërsia e Kushtetutës ndaj ligjit duhet të jetë një standard thelbësor për demokracinë amerikane, dhe se vetëm gjyqësori është institucioni që duhet ta sigurojë këtë epërsi. 

Pavarësisht se gjyqësori nuk kishte as shpatën dhe as thesarin, siç theksoi Aleksandër Hamilton në “Letrat e Federalistit” më 1788, ideja ishte që ai të legjitimohej si një trupë me ekspertizën dhe guximin e nevojshëm për të garantuar në çdo kohë dhe rrethanë epërsinë e Kushtetutës ndaj çdo akti, veprimi apo mosveprimi të autoriteteve publike. 

Në këtë mënyrë, nuk ka qenë vota apo legjitimiteti politik ai që ka fuqizuar gjyqësorin kushtetues, por ekspertiza dhe ndarja e pushteteve, që e kanë bërë atë të shkëlqejë në botën perëndimore. Njëjtë ka ndodhur edhe në Kosovë, ku Gjykata Kushtetuese ka treguar shkëlqimin e vet, përkundër goditjeve primitive që ka marrë kohë pas kohe nga aktorë të ndryshëm politikë. 

Kohë më parë, disa deputetë shfrytëzuan të drejtën e tyre kushtetuese dhe ngritën një çështje kushtetuese në Gjykatën Kushtetuese. Sipas asaj që raportohet në media, çështja ka të bëjë me ndryshimin e mënyrës së votimit dhe vendimin negativ ose refuzues të shumicës së deputetëve për të devijuar nga rendi i ditës së 8 prillit 2025, i caktuar nga ish-kryetari i Kuvendit dhe forcat politike parlamentare. Mund të ndodhë që Gjykata Kushtetuese të mos dëshirojë të merret me këtë kërkesë, ose që të futet në meritat e saj – kjo mbetet për t’u parë. Si në rastin e parë, ashtu edhe në të dytin, Gjykata duhet të japë një arsyetim të qartë. Nëse ndodh e para, vendi do të futet në një kaos edhe më të madh, sepse politika do ta përkthejë këtë si një fitore të interpretimit aktual morbid që i bëhet paragrafit 128 të Aktgjykimit të Gjykatës Kushtetuese të vitit 2014, në rastin VLAN II. Ky aktgjykim, i pastër dhe i qartë si qielli i Parajsës së Dantes, po interpretohet në mënyrë të tillë morbide, arbitrare, krejtësisht barbare dhe primitive, sa që ne që kemi qenë pjesëmarrës në hartimin e tij kemi vështirësi ta besojmë se dikur kemi mundur të imagjinojmë një interpretim të tillë, madje as në ëndrrën më të keqe. 

Çdo vendim i Gjykatës Kushtetuese që i mungon qartësia ose guximi për të shqyrtuar dhe vendosur mbi meritat e rastit krijon një precedent të ri dhe përbën ftesë për kaos institucional, sot dhe në të ardhmen. Kjo ndodh sepse çdo konstituim i Kuvendit të Kosovës pas zgjedhjeve nacionale do t’i lihet stihisë dhe raportit konjuktural të forcave politike, tekave personale të liderëve të rastit. E thënë ndryshe, përveç kur mungesa e kompetencës është e qartë – siç është rasti me mungesën e tagrit të Presidentit të Republikës sipas nenit 113.1 (2) të Kushtetutës për sfidimin e vendimmarrjes së Kuvendit të Kosovës në cilëndo fazë të tij – shpallja e papranueshme e kërkesës për mungesë substancë në merita ose për mosaktësi të kërkesës, do të ishte fatale për demokracinë kushtetuese në Kosovë. Kjo rrugë do ta çonte situatën në duart e rrugës dhe anarkisë kushtetuese. Çdo abstenim nga vendosja mbi meritat e rastit, me fjalë të tjera, nënkupton përligjësim të uzurpimit nga ana e zotit Avni Dehari në emër dhe për llogari të VV-së të pozitës së kryetarit të Kuvendit të Kosovës. Në këtë mënyrë, votimi kaotik mbi propozimet kaotike, krejtësisht jokushtetues dhe joligjor, ka bërë që mënyra e votimit dhe vendimi i Kuvendit të Kosovës në fazën e konstituimit të jenë kategori krejtësisht distopike, pa kuptim dhe domethënie kushtetuese e ligjore.  

(Autori është kryetari i parë i Gjykatës Kushtetuese dhe profesor i së drejtës dhe i marrëdhënieve ndërkombëtare)