Poezia e javës/ Yeates: Bizanti

Arte

Gazeta Express

27/09/2024 16:10

William Butler Yeats (1865- 1939), është bindshëm poeti më i madh i shekullit XX. Ai kaloi një jetë jashtëzakonisht të pasur e produktive: është themeluesi dhe fari i Ringjalljes Letrare Irlandeze dhe të Teatrit Abbey, Teatrit Kombëtar të Irlandës: patriot, shkrimet e të cilit frymëzuan intensivisht betejën e Irlandës për vetëvendosje politike: ka qenë anëtar i Senatit më 1922 kur Irlanda fitoi lirinë 700 vjet pas administrimit të huaj

BIZANTI

Nga William Butler Yeates

Teposhtë shkasin imazhet e padlira të ditës;

Ushtria e perandorit fle tapë në shtrat;

Kënga e vrukollakëve me rezonancën e natës jehon

Pasi nga kupola buçet stërmadhi gong;

Larë në dritën e yllit a të hënës kupola sheh në përçmore

Ç’përbën në njeri,

Krejt ndërlikimet e tij:

Furinë dhe këllirën e venave njerëzore.

Një figurë pluskon para meje, njeri apo hije,

Hije më shumë se njëri, më shumë njollë se hije;

Sepse rokelja e Hadit kapur në petka mumjesh

Rrezik e shpeshtjell shtegun spiral;

E një gojë pa lëng e ku fryma ka ndalë

Veç gojë pa frymë fton;

Tani mbinjerëzorin po nderoj,

Vdekje e jetës ose jetë mes vdekjes, them, është kjo fjalë.

Mrekulli, zog apo lodër e artë,

Mrekulli më shumë se lodër,

E varur në degën yllndritur ngiyrë arit

Gati të kakarisë si gieli i Hadit,

Ose të thërrasë hënë-idhnuar neverinë hapur,

Lavd për pandryshueshmërinë në metal,

Qoftë zog natyre apo petal,

E për gjithë ndërlikimet e këllirës apo giakut.

Në mesnatë kërcejnë në sallonin perandorak flakë

Që s’ushqehen me shkarpa, as metali s’i flak,

S’i trazon as stuhia; zjarr pjellë e zjarrit

Ku bujnë fantazmat, bëma të gjakut

Ndërsa gjithë ndërlikimet e furisë dalin,

Vdesin në dans,

Një agoni në trans,

Agoni e flakëve që as një mëngë s’e kallin.

Shalëhapur mbi këllirën e gjakun e delfinit kalojmë,

Fantazma ne rresht! Kudhrat i bien përmbytjes tërthor,

Kudhrat e arta te Perandorit!

Në sallën e dansit mermeri

Capëlon furitë e idhta të ndërlikimit,

Ato imazhe ind

Nga ku imazhi i freskët lind,

Deti i trazuar nga gongu, uji i çjerrë prej delfinit.

***

Shënim: Megjithëse këto dy poema datojnë nga periudha të ndryshme, njëra e vitit 1927, tjëtra me 1939, i pranëvumë për shumë arsye. Tema e tyre është Bizanti, i cili, sipas kritikëve ishte një term plot tharm për Yeatsin. Në një intervistë për BBC-në, me 1933, poeti pati deklaruar së: “Në kohën kur irlandezët qëndisnin librin e Kellsëve (në shekullin VIII) dhe fabrikonin kutitë e stolive të Muzeut Kombëtar, Bizanti ishte tashmë qendra e gytetërimit europian dhe burim spiritualiteti i tij, për këtë arsye unë e simbolizoj kërkimin e jetës shpirtërore me një udhëtim në këtë qytet”. “Lundrimi drejt Bizantit” konsiderohet si një nga poezitë më të frymëzuara të autorit. Kjo sepse në sytë e tij Bizanti ka pasë qenë konsideruar si qendër e energjisë artistike, si vend i pakohë, ku intelekti ishte tepër i zhvilluar dhe me kulturë artistike. “Mendoj se në Bizantin e hershëm, jeta, si asnjëherë tjetër në historinë që njohim, nuk ka qenë kaq e unifikuar me historinë, religjionin, estetikën dhe përditshmërinë”, është shprehur Yeats, në prozën e tij, “Vizion”. Poezia e parë synon hapur një shkëputje ndaj natyrës për t’iu përngjitur një domeni ku mbretëron artifica. Kritikët shpesh rakordojnë se ky udhëtim drejt Bizantit, pasi ua le vendin të rinjve, duket zgjidhja e poetit për të shpresuar për fanepsjen e mençurakëve, të urtëve të dalë nga zjarri, duke uruar që ata të bëhen mjeshtrit që duhet të dirigjojnë këngën e tij. Shpesh argumentohet se stanza e fundit e “Lundrimit” duket mëse habitëse, pasi poeti shprehet se do ta braktisë dikur trupin (“kafshën vdekatare”) e mendon të arrijë rangun e zogut të artë, të varur në pemën po të artë, për të vazhduar prej aty këngën e vet. Yeatsi pati marrë shumë informacione mbi Bizantin, veçanërisht nga vepra si: “Shekulli i Justianit dhe Teodores” i W.G.Holmes; “Perëndimi dhe rënia e perandorisë romake” e E. Gibbonit etj. Ai shprehet se kishte lexuar diku se “në pallatin e Perandorit të Bizantit kishte një pemë prej ari e argjendi ku këndonin zogj artificialë”. Dihet se për historianet e artit Bizanti ishte i njohur për mozaikët shumëngiyrësh të punuara në mermer dhe ar. Ne poezinë pasuese “Bizanti” poeti “ndodhet”, ka mbërritur tashmë ne Bizant. Simbolika edhe këtu është shumë e goditur dhe e orientuar. Nëse Yeatsi përfytyron një det të çjerrë nga delfinët, kjo nënvizohet kulturalisht, ngase në mitologjinë klasike delfinët ishin kafshët që transportonin të vdekurit për në banesën e fundit. Prania e artificiales përmbi aktualen është po aq e dukshme. Pëlqesa për ta lënë pas natyrën e për t’iu përngjitur “artificës së përjetësisë” është theksuar. Një nocion ky – ai i përjetësisë si artifice – të cilën Borgesi, lexues i apasionuar i Yeatsit, e evokon shpesh. Biografet kanë zbuluar së një ide nistore për këtë poezi haset në shënimet e poetit, gysh ne vitin 1930: “Subjekt për një poemë: vdekja e një miku. Përshkrim i Bizantit si jepet në sistemin nga fundi i mijëvjeçarit të parë të krishtërimit. Mumje ambulante. Flakë nëpër cepat e rrugëve ku purifikohet shpirti; zog, prej ari të punuar hollë nga farkëtarë hyjnorë, e që këndojnë në pemë ari; në port (delfinë) iu ofrojnë kurrizin të vdekurve në grahmat e fundit për t’shpënë drejt Parajsës”. E megjithatë poezia “Bizanti” nuk mbetet e lehtë për t’u interpretuar. Megjithëse me një gjuhë jo abstrakte, mbetet prapë e padepërtueshme mirëfilli. Shpesh kritiket argumentojnë se ajo është një lloj alegorie e procesit, saje të cilit fantazia behet art; imazhet që vijnë nga “deti i trazuar nga gongu, i çjerrë prej delfinit” bëhen mandej artifica të pavdekshme në “kudhrat e arta të Perandorit”. Shpesh duket e vështirë të thuash nëse ky ka qenë synimi i Yeatsin ne tërësi. Dhe se mbetet e vështirë të kuptohet sesi simbolet, që i paraprijnë jetës së përtejme, lidhen “në mënyrë tematike” me problematiken e imazheve. Për shumë studiues, kjo poezi mbet e vështirë për të na sqaruar nëse autori ka dashur të japë një përmbledhje simbolesh, apo një “vulë aktuale mitologjike”. Mbetet gjithsesi rakordimi se përsa i përket narracionit qe ka dhe renditjes se ftilluar te imazheve, e megjithë ndërlikimet qe bart, kjo poezi përcjell një fuqi shprehëse e poetike të madhe, “nga gjuha plot ndjesi dhe cilësia e imazhit”. Është një nga arritjet më të pashoge në veprën e Yeatsit. Është po aq një lloj modernizmi tipik i tij: modernizëm arkaik. Ndryshe nga ai urban e toksik, individualist ekzistencial (si moderniteti i Baudelareit bie fjala), Yeatsi evokon një periudhë të haresë kolektive dhe të debatimit të lirë të dogmës. Ai duket larg simentimit të indivualizmit perëndimor si kompensim të zbrasjes së estetikave afatgjata të së shkuarës. Kjo zgjedhje e Bizantit (dhe jo e Greqisë së vjetër); e paganizmit, që lypte me këmbëngulje një tjetër irlandez, Oscar Wilde, përbën dhe një hap jo fort të zakontë të poetit në një Irlandë thelbësisht katolike. Ky “bizantinizem” i tij lidhet me angazhimin e tij politik, qe do ta hasim në poezitë më pas.

/Marrë nga: “Lundrimi drejt Bizantit”, William Butler Yeats, përzgjodhi dhe përktheu Idlir Azizi, Shtëpia Botuese ‘Aleph’, Tiranë, 2017

/Gazeta Express