Poezia e javës/ Shakespeare: Soneti XXIX

Arte

Gazeta Express

19/07/2024 16:16

Alain de Botton (1969), shkrimtar dhe filozof zviceran, me nënshtetësi britanike. Teksti i tij mbi sonetin e Shekspirit është shkëputur nga libri i tij mbi melankolinë.

Soneti XXIX

Kur larg syve të fatit dhe të njerëzve

në vetmi vajtoj gjendjen time prej të dëbuari,

dhe e tubulloj qiellin e shurdhër me ankime të kota,

dhe peshoj veten time dhe mallkoj fatin tim:

duke dashur t’i ngjasoj atij që është më i pasur në shpresa

t’i ngjasoj në dukje, si ai të kem shumë miq

dhe lakmoj artin e këtij e shkathtësinë e atij,

hiç aspak i kënaqur me atë që më është më e shtrenjtë:

nëse gati se duke e urryer veten në këto hamendësime

më rastis të të mendoj, ja që shpirti im

si laureshë që ngrihet kur ia beh dita nga toka e zezë,

u këndon këngë portave të qiellit;

   ai kujtim i dashurisë tënde të ëmbël më shpaguan,

   sa s’do ta ndërroja gjendjen time me atë të mbretit.

(përkthim i lirë)

Origjinali:

When, in disgrace with fortune and men’s eyes,/ I all alone beweep my outcast state,/ And trouble deaf heaven with my bootless cries,/ And look upon myself, and curse my fate:/ Wishing me like to one more rich in hope,/ Featured like him, like him with friends possessed,/ Desiring this man’s art and that man’s scope,/ With what I most enjoy contented least:/

Yet in these thoughts myself almost despising,/ Haply I think on thee, and then my state,/ Like to the lark at break of day arising/ From sullen earth, sings hymns at heaven’s gate;/ For thy sweet love remembered such wealth brings/ That then I scorn to change my state with kings.

Soneti 29, i kompozuar rreth vitit 1592, na e shfaq Shakespearin, që në atë kohë ishte gati tridhjetë vjeç, në një gjendje të melankolisë së skajshme. Bardi ka frikë nga dështimi dhe kontemplon një të ardhme në të cilën do të jetë një i dëbuar i shoqërisë, ku veç përmendja e emrit të tij do të ngjallte neveri. Do të meditojë me ankth rreth budallallëkut të tij dhe fatit të tij të keq; do të ankohet për faktin se nuk mund të bëjë punën që i pëlqen më së shumti dhe do të shikojë përreth i dëshpëruar, duke ndier zili ndaj çdonjërit që është më i suksesshëm se ai dhe që ende mund t’i gëzojë vlerësimin dhe reputacionin.

Natyrisht, është paradoksale që autori më i madh i të gjithë letërsisë angleze ishte në merak kaq shumë se mos dështonte dhe tutej, pikërisht si ne, se një ditë do të përfundonte – për shkak të pazotësisë dhe ndodhive fatkeqe të jashtme – të ishte një hiç i harruar nga të gjithë. Nga ana tjetër, madhështia letrare nuk është fryti i një jete salltanetesh e abstraksionesh të bujshme; shkrimtarët e mëdhenj janë, thelbësisht, ata që dinë të flasin me ndershmëri të jashtëzakonshme për trishtimin dhe terrorin e një jete të zakonshme.

Çfarë e kishte tërhequr Shakespearin në këtë gjendje të ankthshme dhe vigjiluese? Pse kishte kaq shumë frikë se do të humbiste gjithçka? Pakëz ngase pozicioni i tij ende nuk ishte konsoliduar: e kishte përfunduar vetëm Rikardin III dhe tri pjesët e Henrikut VI. Në vitet në vijim do të shkruante, në vijimësi të rrëmbyeshme, Ëndrra e një nate vere, Tregtari i Venedikut, Siç jua kënda dhe Nata e dymbëdhjetë. Në atë moment këto vepra ishin, në hipotezën më të mirë, boca të thjeshta në kokën e tij. Pastaj kishte edhe një problem tjetër. Shakespeari kishte një armik me nam dhe të egër që përhapte fjalë për të dhe dukej i vendosur ta shkatërronte. Ishte një dramaturg tjetër, Robert Greene.

Greene e urrente Shakespearin. Në një tekst ku e sulmonte fort kishte shkruar: «Një harbut i veshur si Korb, i stolisur me pendët tona, me një zemër tigri fshehur nën lëkurën e një aktori, ia merr mendja se është i zoti t’u japë frymë njëmbëdhjetërrokëshave si më i miri në mesin tuaj». I kishte dhënë nofkën «Shakescene», do të thotë «tundës i skenës», stërkitës, palaço, dhe së fundmi për të nënvizuar sa sa i patalent ishte e kishte përkufizuar si tip që i bën të gjitha, një «Johannes Factotum». Në rrethana të tjera, po kaq të padrejta, të gjithë ne kemi pasur nëpër këmbë një Robert Greene. Bota gëlon nga individë të tillë, që e bëjnë jetën bukur më të shëmtuar dhe tmerruese se sa që është.

Ambienti i teatrit londinez ishte i ngushtë, meskin dhe përplot me fjalë të këqija. Një gjykim si ky, nga ana e një dramaturgu të respektuar, donte të bënte keq dhe mund të kishte shkaktuar dëme të pafundme. Është e lehtë të marrësh me mend Shakespearin – që ishte ende i ri dhe po mundohej të ambientohej në kryeqytet – të bjerë në panik pas atyre sulmeve gjithnjë e më të egra, i terrorizuar se ato fyerje do të vazhdonin përgjithmonë, i vetëdijshëm për atë se sa njerëz kishin qeshur në kurriz të tij dhe i frikësuar dhe shqetësuar për faktin se qëllimet e tij të mira kurrë s’do të dilnin në dritë dhe se të gjithë do ta konsideronin përgjithmonë një idiot për dy groshë dhe pa skrupuj.

Për më tepër, në atë kohë po bënte kërdinë murtaja. Murtaja bubonike u rikthye në Angli disa herë gjatë periudhës elizabetiane. Një vit para se të lindej Shakespeari, një epidemi mbyti tetëdhjetë mijë persona. Tash ishte rikthyer. Mes gushtit të vitit 1592 dhe janarit 1593 pati njëzet mijë viktima në jug-lindje të Anglisë, prej të cilave pesëmbëdhjetë mijë veç në Londër. Për shkak të turbullirave në rrugët e Londrës, mbretëresha Elisabeth, si masë paraprake, u transferua në kështjellën e Windsorit. Për gjashtë muaj qeveria i mbylli të gjitha pabet dhe teatrot; aktorët e dramaturgët ishin pa punë. jo vetëm që po e shkatërronin emrin e tij: Shakespeare rrezikonte po ashtu të përfundonte në rrugë.

Si mund të durohet terrori i dështimit? Duke ndjekur shembullin e Shakespearit mund të thuhet se, sado që impulsi i parë është ai i shmangies së frikës, gjëja më e mirë për t’u qetësuar është të reflektojmë për atë që na tmerron më së shumti. Duhet të kemi guximin të analizojmë atë skenar llahtarues për ta bërë më pak kërcënues dhe të mos vazhdojmë ta kapim veçse kalimthi, me shikimin plot me turp. Shakespeare mediton haptas mbi atë që do të mund të ndodhte: e imagjinon më të keqen që do të mund të verifikohej për ta kuptuar si të arrijmë ta durojmë dhe, duke e bërë këtë, bëhet vulnerabile në mënyrë katarktike. Ai e deklaron vuajtjen e tij pa i rënë rrotull, para nesh, lexuesve të ardshëm dhe – e marrim me mend – para personave që i ka përreth. E pranon se punët po i shkojnë shumë keq në qëllimin që ta thyejë izolimin dhe ta luftojë ndjesinë e jotolerueshmërisë. Mundohet ta bëjë universale atë që do të mund të dukej një andrallë bezdisëse dhe krejtësisht personale. Ka guximin të gërmojë nëse të tjerët kanë vuajtur sa ai dhe t’ua shtrijë një dorë imagjinare në shenjë miqësie të gjithë lexuesve, siç dinë të bëjnë shkrimtarët e vërtetë.

Pastaj arrin në zemrën e manovrës ngushëlluese, kur shkrimtari e pranon në mënyrë implicite se ajo që e motivon aspiratën e tij për sukses është dëshira që të jetë i respektuar dhe vlerësuar. Paraja dhe fama janë një jeh, por dëshira e vërtetë është një tjetër: të jetë i trajtuar mirë dhe t’i shmangë poshtërimet. Në vullnetin e afirmimit personal ka një kërkim të dashurisë dhe, në momentin që kjo ide merr formë, ja ku shfaqet në horizont një manovër thellësisht çliruese: nuk kemi nevojë të jemi të dashur nga e gjithë shoqëria dhe nuk është e domosdoshme që të gjithë të jenë në anën tonë. Ta lëmë që Robert Greenët e kësaj bote – dhe pasardhësit e tyre të shumtë në shtyp, në sallone dhe në rrjete sociale nëpër shekuj – t’i thonë ligësitë më të pështira dhe t’i japim fund njëherë e përgjothmonë. Gjëja e vetme që na hyn në punë përnjëmend për të mbijetuar është dashuria e ndonjë miku, ose e vetëm personi të vetëm special.

Dashuria e një qenieje të vetme të ndjeshme dhe inteligjente mund ta kompensojë faktin se pjesa tjetër e botës nuk na do më. Me një dhuratë të tillë, thotë Shakespeare, i ke punët më mirë se mbreti. Suksesi i publikut është objektiv i paqartë, nën mëshirën e një fati kapricioz: personat ziliqarë janë të shumtë dhe ne jemi të prirë të bëjmë gabime që mund t’ua mundësojnë atyre të na shkatërrojnë, arsye për të cilën duhet të llogarisim tek dashuria dhe vlerësimi i miqve mirëkuptues. Ndonjëri edhe mund të zgërdhihet dhe të na tall saherë që emri ynë përmendet në ndonjë muhabet, por ne do të jemi të sigurt diku, larg qytetit thashethemues dhe të kapluar nga murtaja, të jetojmë të qetë me atë që na njeh mirë dhe na e rezervon një vend në zemrën e tij pa bërë ne asgjë të veçantë për ta merituar.

Soneti 29 i Shakespearet është çmuar gjatë këtyre katër shekujve ngase e rikthen me sinqeritet të skajshmëm një ankth që i prek të gjithë, duke propozuar një zgjidhje qëe dimë se është ajo e drejta. Në fund, do të mund të shkonte gjithçka për së mbari: epidemia mund të kalojë, puna mund të shkëputet, thashethemet mund të na lënë të qetë. E edhe nëse s’do të ndodhte asgjë nga kjo, edhe nëse përnjëmend do të shkonte gjithçka keq dhe emri ynë bëhet sinonim i mediokritetit, në momentet e ankthit, mbi të gjitha natën, duhet të dimë cila është zgjidhja: një grushtëz shpirtrash bujarë, të sinqertë dhe emotivisht të pjekur që e njohin xhentilecën dhe faljen, empatinë dhe mirësinë, që nuk na tkurrin në një nofkë të tmerrshme, që na duan me të njëjtën vëmendje që prindi e ka për fëmijën e vet, apo zoti për krijesat e veta. Dashuria do të na shpëtojë. Mbase edhe mund të dështojmë, por nuk duhet të kemi frikë se do të jetë ferr: vetëm kështu do të dimë të ballafaqohemi me çdo sfidë me liri më të madhe dhe me lehtësi. Shkrimtari më inteligjent dhe njerëzor që ka jetuar ndonjëherë e dinte këtë dhe, në momentet e panikut, do të duhej t’i besonim atij.

/Marrë nga Alain de Botton, “Verieta della malinconia”, Guanda 2022

/Përkthimi: Gazeta Express