Planeti që po habit shkencëtarët – rritet me një ritëm rekord prej gjashtë milliard tonë në sekondë

Mistere

Gazeta Express

02/10/2025 21:11

Një planet i çmendur 620 vite dritë larg Tokës ka habitur shkencëtarët pasi po përjeton një “shpërthim rritjeje” rekord.

Gjatë një frenezie ushqyerjeje që zgjati disa muaj, planeti thithte gjashtë miliardë ton gaz dhe pluhur çdo sekondë.

Bota e largët, zyrtarisht e njohur si Cha 1107-7626, ndodhet në konstelacionin Chamaeleon dhe është ajo që shkencëtarët quajnë një “planet i çmendur” (rogue planet).

Kjo do të thotë se është një masë e lirë që lundron vetë në hapësirë, pa rrotulluar një yll, ashtu si Toka rrotullohet rreth Diellit.

I zhytur në një spiralë të rrotullueshme gaz-pluhuri, planeti thith një rrjedhë të vazhdueshme materie për t’u ushqyer, në një proces të quajtur akrecion.

Megjithatë, ndërsa kjo ishte shpërthimi më i shpejtë i akrecionit i regjistruar ndonjëherë, studiuesit besojnë se kjo është “pikë e fundit” e rritjes së planetit.

“Ky planet i çmendur praktikisht ka përfunduar rritjen e tij. Shpërthimet e vërteta të fuqishme të rritjes kanë ndodhur më herët, kur objekti ishte ende i mbuluar nga pluhuri dhe gazi, i padukshëm për ne,” tha Dr Alexander Scholz, astronom në Universitetin e St Andrews.

Megjithëse Cha 1107-7626 tani është midis pesë dhe 10 herë më i madh se Jupiteri, planeti i çmendur është ende në fazën e tij të hershme.

Gjatë kësaj periudhe, këto objekte të vetmuara mund të kalojnë periudha shumë të shpejta rritjeje, të njohura si shpërthime akrecioni.

Shumica e këtyre shpërthimeve ndodhin në momentet e para të formimit të planetit, kur ai është ende i mbuluar nga pluhuri që teleskopët nuk mund ta depërtojnë.

Dr Scholz thotë:

“Kur mund t’i vëzhgojmë, ato janë tashmë afër produktit të përfunduar. Evolucioni i hershëm i vërtetë ndodh kur janë të zhytura në një re të dendur.”

Megjithatë, duke përdorur Very Large Telescope të European Southern Observatory, shkencëtarët arritën të kapin planetin e çmendur gjatë një shpërthimi veçanërisht të shpejtë rritjeje.

Gjatë disa javësh, shkalla e akrecionit të planetit u rrit afërsisht tetë herë, duke arritur kulmin në gusht dhe duke qëndruar në atë nivel për disa muaj.

Dr Víctor Almendros-Abad, astronom në National Institute for Astrophysics, Itali, thotë:

“Ky është episodi më i fuqishëm i akrecionit i regjistruar ndonjëherë në një objekt me masë planetare. Njerëzit mund të mendojnë planetet si botë të qeta dhe të qëndrueshme, por me këtë zbulim shohim se objektet me masë planetare që lundrojnë lirshëm në hapësirë mund të jenë vende emocionuese.”

Shkencëtarët ende nuk e dinë saktësisht se çfarë shkakton shpërthime kaq të fuqishme dhe të papritura.

Disa teori sugjerojnë se objektet shoqëruese afër mund të shkaktojnë një “borë-shkëputje” në disqet e akrecionit, ndërsa të tjerët propozojnë se shpërthimi mund të shkaktohet nga çrregullime në nebula përreth.

Kjo studim i ri nuk zgjidh këtë debat, por duke analizuar dritën nga planeti para dhe pas shpërthimit, studiuesit zbuluan detaje të reja rreth procesit të akrecionit.

Duke përdorur James Webb Space Telescope, Dr Almendros-Abad dhe kolegët e tij zbuluan se tani kishte avull uji në disqet rreth planetit, i cili nuk kishte qenë aty më parë.

Gjithashtu, shkencëtarët treguan se fusha magnetike e planetit luan një rol të madh në kanalizimin e materies nga kufiri i brendshëm i disqit drejt planetit.

Kjo është shumë e ngjashme me mënyrën se si yjet përdorin fushat e tyre magnetike për të thithur gaz në fazat e hershme të jetës së tyre.

Shkencëtarët kanë menduar prej kohësh se planetet e çmendura dhe yjet mund të rriten në mënyra të ngjashme.

Për shembull, yjet gjithashtu rriten përmes shpërthimeve të akrecionit, ku ato mbledhin shumicën e masës së tyre në shpërthime të shkurtra, pasuar nga periudha të gjata qetësie.

Ky zbulim i ri “shkrihet më tej linja” midis planetëve të çmendur dhe yjeve.

Kjo sugjeron se planetët e mëdhenj gjigantë gazi mund të formohen në të njëjtën mënyrë si yjet, duke shtrënguar re pluhuri dhe duke formuar disqet e tyre.

Disa nga planetët më të mëdhenj të çmendur mund të formojnë madje edhe planetë më të vegjël nga materiali i mbetur në disq, duke krijuar sisteme planetare miniaturë pa një diell.

Dr Amelia Bayo, astronome në European Southern Observatory, thotë:

“Ideja që një objekt planetar mund të sillet si një yll është mbresëlënëse dhe na fton të mendojmë se si mund të jenë botët jashtë Tokës gjatë fazave të tyre fillestare.”

Si formohen planetët nga re pluhuri dhe gazi në një nebula?

Sipas kuptimit tonë aktual, yjet dhe planetët e tyre formohen nga një re pluhuri dhe gazi brenda një re më të madhe të quajtur nebula.

Ndërsa graviteti tërheq materien brenda reës që po kolapson, qendra e reës shtohet dhe ngjeshet, duke u ngrohur gjithnjë e më shumë.

Kjo bërthamë e dendur dhe e nxehtë bëhet bërthama e një ylli të ri.

Ndërkohë, lëvizjet e brendshme të reës e bëjnë atë të rrotullohet.

Kur reja ngjeshet tepër, pjesa më e madhe e saj fillon të rrotullohet në të njëjtën drejtim, duke u shtrirë gradualisht në një disk të hollë, pak si një top brumi që kthehet dhe merr formën e një pice.

Këto disqe rreth yllit ose protoplanetarë, siç i quajnë astronomët, janë vendet ku lindin planetët. /GazetaExpress/