Ne nuk kemi tjetër veçse ty mbi tokë

Arte

Gazeta Express

24/05/2021 15:19

Nostalgji- leximet e rinisë:  Vëllimi “Fjalë” i poetit francez, Zhak Prever

Preç Zogaj

Emrin e poetit francez Zhak Prever (Jacques Prevert, 1900-1977) e kam   ndeshur për herë të parë në faqet e fundit të metodës  “Mauger”  për mësimin e gjuhës  dhe civilizmit francez,  ku ishin botuar disa poezi  të thjeshta, ndër to poezia   e tij  me  titull  “ Le petit degener” ( Vakti i mengjesit). Nga ai lexim pata marrë kënaqësinë e të kuptuarit të poezisë  fjalë për fjalë pa ndihmën e fjalorit,  gjë që nuk mund të  mos e  entuziazmojë një autodikat që,  pasi ka bërë  një numër  mësimesh të frëngjishtes, mezi pret të verë në provë e zgjerojë njohjen e gjuhës së re me lexime. Ndërsa m’u dha e plotë në të kuptuarit e tekstit, poezia  në fjalë më mbeti në mendje si një gjë e re për bagazhin tim  letrar të asaj kohe:  e thjeshtë,  pa figura letrare, e ndërtuar  me  imazhe,  si një  film pa zë,  imazhe  që tregojnë  veprimet rutinë  të një burri  para se të dalë në mëngjes nga shtëpia,  vështruar  me sytë  e së shoqes: Hedhja e kafesë  dhe sheqerit  në  filxhan,  përzierja  me lugën e vogël,  ndezja e cigares,  pirja e cigares,  shuarja e cigares në tavëll,  ngritja nga karriga, marrja e kapelës,  marrja e mushamasë  së shiut,  sepse jashtë po bie shi… Temporitmi  i renditjes së këtyre imtësive  përkthen  përshkallëzimin e  një  ngarkesë emocionale që parajmëron një gjëmë  të pacilësueshme.  Burri del nga shtëpia “pa thënë asnjë fjalë, pa më shikuar”, dhe ja ku vjen kontrapunkti, mbyllja e beftë, prekëse: “Unë mora kokën në duar dhe qava”. Gjithë çfarë ka qenë heshtje deri në atë çast, mbushet me dënesat e krizës së çiftit, të moskuptimit, të kotësisë së jetës, a kush e merr vesh.  Një sekuencë filmi plot efekte dhe njëkohësisht poezi – ja çfarë  ishte “Le petit degener”, që më vonë do ta gjeja një poezi tipike të stilit preverian.

Prever-in e takova sërish në volumin tjetër të metodës “Mauger”, me poezinë “Page d’ecriture” (“Fletë shkrimi”), e cila kishte kumbimin e një simfonie poetike. “Dy e dy katër/ katër e katër tetë/ tetë e tetë bëjnë gjashtëmbëdhjetë/ Përsërite, thotë mësuesi!/ Dy e dy katër/katër e  katër tetë…”. Këtu mbaronte   intrudukti i simfonisë  dhe  futej në skenë tej dritares së klasës zogu  Lure , të cilën nxënësi  e thërret  “Më shpëto mua, / luaj me mua, zog!”. “Atëherë zogu zbret/ dhe luan me fëmijën/ Dy e dy katër…/ katër e katër tetë/ tetë e tetë bëjnë  gjashtëmbëdhjetë/ Po gjashtëmbëdhjetë e gjashtëmbëdhjetë sa bëjnë?/ Nuk bëjnë asgjë gjashtëmbëdhjetë e gjashtëmbëdhjetë/  dhe sidomos tridhjetë  e dy…”.  Poezia vazhdon si një lloj “dyluftimi” mes  pedantizmit  mësimdhënës  dhe  lirisë së poezisë. Fundi është  një  shpërbërje e kthimit në gjenezë.  “Por gjithë fëmijët e tjerë / dëgjojnë muzikë/ dhe muret e klasës  shemben qetësisht/ xhamat e dritareve ribëhen rërë/ boja e shkrimit ribëhet ujë/ bankat e klasës ribëhen pemë/ shkumësi i bardhë ribëhet gelqere/ bishti i penës prapë zog bëhet”.

Me kalimin e kohës, duke e pasuruar njohjen time me lexime nga një poet në tjetrin, sikur e harrova Prever-in.  Po mbaroja paralelisht shërbimin ushtarak dhe studimet me korespondencë  në fakultetin e Gjuhës dhe Letërsisë  shqipe në Tiranë, kisha  njohur  Besnik Mustafaj, poet i ri, student në fakultetin e Gjuhëve të Huaja, një djalë i kulturuar dhe sharmant, me të cilin kishim lidhur një miqësi të ngushtë.  Besniku më jepte për të lexuar libra të ndryshëm, që i merrte nga biblioteka e fakultetit ose  nga miqtë e tij.  Isha emëruar mësues në fshatin malor Velë të Lezhës, kur më dha vëllimin e Zhak Prever-it “Paroles” (Fjalë). Duhej të bëja çmos ta ktheja brenda dy javëve.

Nuk do t’i harroj kurrë ditët dhe netët në Velë me Zhak Prever-in, i pari poet i huaj që m’u bë shok me një vepër origjinale të plotë në atë kënd të botës sipër reve, me një  kreshtë shkëmbore mbi supe,  prej nga në ditët me diell dukej deti.   Afati dyjavor, që  merret vesh se nuk ishte i Besnikut,  por i bibliotekës ku e kishte marrë,  presonte duke  e dëndësuar  magjinë e  shoqërimit  me  atë libër.  I bëra një lexim tërësor.  Ishte një autor  pak a shumë i thjeshtë në fjalor dhe sintaksë, por kishte fjalë, konstrukte,  idoma, kalambure me kuptime të nënvendosura,  që për t’i kuptuar  kërkonin  një njohje  më të thelle të gjuhës  frënge se ajo që kisha. Me mendimin se duhet të merresha me nge me ato poezi, i hyra punës dhe kopjova me dorë në dy fletore ato që m’u dukën më të bukurat.  Poezitë për  dashurinë: “Barbara”, “Kjo dashuri”,  “Për ty,  e dashura ime”, “Trishtimi është ulur në një bankë”,  “Fëmijët që duhen”,  ishin të parat që seleksionova dhe nuk i harrova kurrë.

“Na vështron duke qeshur/na flet pa na thënë gjë/ dhe unë dëgjoj duke u dridhur/ dhe bërtas, bërtas e përgjërohem:/ Rri aty ku je/ aty ku ke qenë dikur/ Ne nuk kemi veçse ty mbi tokë…”  janë disa nga vargjet e poezisë “Kjo dashuri”. Deskriptive në pamje të parë, plot epitete të thjeshta që prarojnë njëri-tjetrin në unitetin e tyre – një tipar tipik i artit preverian, ku veshja e motivit me fjalë nga më të zakonshmet, fiton shkëlqim si në mitin e Medeas – poezia në fjalë kumbonte si një kantatë lavdërimi dhe përgjërimi.  Më vonë, duke iu rikthyer kësaj poezie, kam gjetur në tonalitetin dhe thjeshtësinë e saj një jehonë të psallmeve biblike në një anë, parathënien e poetikës së Rep-it në kuptimin artistik të fjalës, në anën tjetër.

Princesha e poezive lirike ishte ajo me titullin “Barbara”. (Cili njohës i poezisë nuk e di sot këtë?).  Në Velën time, atëherë besoja se e dija vetëm unë, dhe me kishte rënë nderi t’i blatoja nderet e rangut. “Barbara”, në fakt është shumë më shumë se një poezi dashurie, siç janë në të vërtetë të gjitha poezitë e mëdha për këtë temë, ku miksohen ndjesitë e humbjes, dëshpërimit apo revoltës, që shkaktojnë barbaritë e llojllojshme. Ato të luftës të parat.  “Barbara” është një emër vajze, një kujtim i paraplojës së bombardimeve që kanë rrënuar qytetin. Përmes anaforës “Rapelle toi, Barbara”, (Kujtohu ti Barbara), vajza ftohet me këmbëngulje të rindërtojë një episodi lirik nga më të njohurit në arsenalin e gjesteve të kompasionit njerëzor, por që fiton një kuptim të madh dhe bëhet shumë prekës në sfondin e anullimeve që sjell lufta. Vajza ftohet, pra, të kujtojë një ditë shiu në qytetin Brest, kur ajo po ecën nën shi e qeshur, e çelur si një lule dhe nga streha e një shtëpie anës rrugës është dikush që e thërret me emër dhe ajo vrapon drejt tij, dhe hidhet në krahët e tij me shiun e mençur e të lumtur në fytyrën e saj të lumtur, në atë qytet të lumtur.  Evokimi në këtë formë i këtij kujtimi, thekson kontrastin e fortë me shiun e zjarrit dhe hekurit, zizë dhe dëshpërimit që ka mbjellë lufta. “Babara” bashkonte kështu elegjinë e thellë me shenjtërimin e bukurisë dhe dashurisë, si spirancë e jetës.
“Për ty e dashura ime” ishte një tjetër poezi lirike e thjeshtë, e ndjerë, ndërtuar me anafora gjithashtu. “Shkova në tregun e hekurit / dhe bleva pranga/ pranga të rënda/ për ty e dashur./ Pastaj shkova në tregun e skllevërve / dhe të kërkova e nuk të gjeta/ e dashur”- sa herë i kam përseritur këto vargje që  lartësojnë lirinë e gruas kundër obsesionit dhe posesionit mashkullor. Kësisoj, një motiv shtjellohej përmes një  gjetjeje të veçantë në poezinë e mrekullueshme “Kënga e gardianit të burgut”,  ku autori njësohet me çliruesin e asaj që dashuron.  “Ku po shkon ti gardian i bukur burgu/ me atë çelës ngjyre në gjak?/ Po shkoj  të liroj atë që dua/ nëse ende ka kohë/ Atë që unë e kam  mbyllur/ butësisht dhe mizorisht/  në gënjeshtrat e së ardhmes/ në marrëzitë e pëbetimit…”

Origjinaliteti i Prever-it shfaqej sidomos në poezitë intelektuale, të rafinuara dhe të thella në thjeshtësinë e tyre, polemiste aty-këtu, të mbështetura në gjetje dhe detaje poetike domethënëse, të pahitura me një humor gri apo edhe të zi herë-herë, fshehur prapa një naviteti fëminor që nuk mund ta akuzoje si të kërkuar, pavarësisht se e dije se s’mund të mos ishte i tillë. Kujtoj poezinë “E diel”. Skena është bulervardi plot me pemë dhe njerëz, ku një statujë merr përdore për të shëtitur poetin-fëmijë të magjepsur. Ky fëmijë vëren se si zogjtë e vështrojnë në gojë njerëzinë, por në vijim i rrituri nxjerr kokën nga maskimi dhe thotë: “Statuja më përqaf/ njeri nuk na shikon/ vetëm një i verbër me gisht  na tregon”.   Prirja dhe aftësia për të ndërtuar kontraste dhe paradokse të tilla, i jep poezisë së Prever-it një ngjeshje të pasur me kuptime.  Dy poezi tipike të sintezës me pak fjalë, pahitur me ironinë e hollë të autorit ishin “Njeriu i madh” dhe “Eklipsi”. Te kjo e fundit, përmes një gjetjeje tipike, “likujdohet” figura shelbuese e mishëruar në këtë rast nga Luigji i katërmbëdhjetë, që quhej gjithashtu Mbreti Diell. I cili e kishte zakon të ulej në një karrige (fron) të shpuar, na thotë autori.  “Nga fundi i mbretërimit/ një natë të errët/ Mbreti Diell u ngrit nga shtrati/ u ul në karrigen e tij të shpuar/ dhe u zhduk”- kjo është mbyllja. Ndërsa poezia  “Njeriu i Madh” ka vetëm katër vargje: “Te gurgdhendësi/ ku e pata  takuar/ Po merrte masat/ për të pastajmen”.

Poezia e Prever-t solli në mjedisin tonë letrar të atyre viteve nota të reja, të panjohura me parë, të lirizimit, finesës, imagjinatës genuine, zgjuarsisë. Ai solli gjithashtu një stil të ri të shprehuri ku spikasin përsëritjet, rimarrjet e vargjeve,   enumeracioni, suspansi, gjendja poetike, kontrastet, prerjet e befasishme, humori, ironia, gjuha e thjeshtë në një anë, loja me fjalët në anën tjetër.  Ai ishte një poet i Parisit, siç thoshte Rudolf Marku.

Vite me vonë, kur Shqipëria u hap, m’u dha rasti të vizitoja disa herë këtë qytet të ëndrrave, të shihja bukinistët buzë Senës ku mund të gjeje çdo libër, të kujtoja netët e kopjimit me dorë  të “Paroles” në  Velë, të shihja  rrugë që mbanin emrin e Prever-it, ta përfytyroja poetin të ulur në taracën e ndonjë kafeneje,  duke vështruar vrapimin e reve, gjetheve, makinave, Senës. Mendja ime e zhvendoste pamjen e tij në Velën time të dikurshme dhe më bëhej se e kisha internuar atje për disa ditë, pa e ditur. Në fakt, ai më kishte dhuruar mua një copë Francë dhe hapje. Mes një lumi mendimesh, i kapur edhe unë mes politikës dhe artistikes, në një prej qëndrimeve në Paris shkrova poezinë “Rruga Prever” që po e bëj pjesë të këtij shkrimi.

Rruga “Prever”

Rruga “Prever”. Tetë e tetë gjashtëmbëdhjetë…

Po gjashtëmbëdhjetë e gjashtëmbëdhjetë sa bëjnë?

Nuk bëjnë asgjë gjashtëmbëdhjetë e gjashtëmbëdhjetë,

Sidomos nuk bëjnë tridhjetë e dy,

Në asnjë mënyrë.

Ende jo.

Dhe më tej,

Gjithë këto vite,

Preveri s’ka lëvizur nga vendi,

Parisi prapë në mëdyshje:

Ikën e kthehet,

Ikën e kthehet,

Nuk di si t’ia bëjë,

Nuk di nga t’ia mbajë,

Në një anë monedha unike, Mastrihti,

Barbara e lagur qull në krahun tjetër,

pa asnjë shpjegim shkrehet në dënesa.

Si ikën koha!

Si nuk ikën koha!

Më gjatë se çdo gjë unë kam jetuar.

Vetëm unë nuk jam ai që kam qenë

dje, pardje…

Vetëm unë kam ndryshuar!

Të tjerët ta marrin në dorë

Shqipërinë e vrarë

me gurë qiellorë.

Dikush duhet të qajë atje dhe sa kohë

lotët i kam ende mu në grykë,

i dal unë zot edhe njëherë vajtimit.

Paris, maj 1999.

/Liberale.al