Intervistë / Ali Aliu: «Nuk kemi kritikë që do të figuronte si institucion, si autoritet»

Intervistë me akademikun, studiuesin dhe kritikun letrar Ali Aliun, i cili për gazetën Express ka rrëfyer fillimet e tij si gazetar dhe bashkëpunëtor i gazetës, përkatësisht shtëpisë botuese “Rilindja”, si dhe ka shprehur mendimin e tij mbi letërsinë shqipe në Kosovë, raportin e saj me letërsitë e rajonit dhe rëndësinë, përkatësisht mungesën e kritikës letrare   

Ali Aliu lindi më 1934 në Kranjë të Prespës. Shkollën tetëvjeçare e filloi në vendlindje dhe e kreu në Manastir më 1951, ndërsa Shkollën Normale në Shkup më 1955. Studimet uni­versitare (albanologji) i mbaroi në Beograd në vitin 1960. Pas studimeve zuri punë si gazetar në redaksinë “Flaka e vllaznimit” në Shkup. Prej vitit 1969 deri në vitin 1972 punoi redaktor në Edicionin e Botimeve “Rilindja” në Prishtinë. Doktoroi në Universitetin e Prishtinës më 1973 duke mbrojtur tezën “Jeta dhe vepra e Petro Markos”. Që nga viti 1972 deri në pensionim ishte ligjërues, docent, profesor inordinar dhe profesor ordinar në Fakultetin Filozofik, përkatë­sisht në Fakultetin Filologjik të Prishtinës, për lëndën Teori e letërsisë. Në vitin 1996 u zgjodh anëtar korrespondent i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës, ndërsa në vitin 2000 anëtar i rregullt i saj. Është anëtar i jashtëm i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe i Akademisë të Shkencave dhe të Arteve të Maqedonisë.

Ali Aliu është studiues i letërsisë bashkëkohore shqiptare, fushë nga e cila ka botuar shumë vepra. Ka drejtuar disa kandidatë në tema magjistrature dhe doktorature. Ka shkruar dhe tekste shkollore për teorinë e letërsisë.

Ali Aliu është bartës i disa mirënjohjeve, siç janë: Çmimi për librin më të mirë të vitit, Kritika letrare, botuar nga Sh.B. “Rilindja”; Çmimi “Dimitar Mitrev” të SHSHM për librin më të mirë me kritika Shtegtim metafore, për vitin 2007; Çmimin “Onufri” akorduar nga Festivali “Poeteka”, Durrës; Çmimi republikan “11 Tetori”; Çmimi “Krenaria e Prespës”, ndarë nga Shoqata “Prespa na bashkoi”, Çikago; Çmimin special për kritikë nga Shoqata e Shkrimtarëve Lezhianë, si dhe Çmimin “Azem Shkreli” për vepër jetësore në letërsi që ia ndau Ministria e Kulturës Rinisë dhe Sporteve e Republikës së Kosovës në vitin 2015. Është dekoruar ‘nderi i kombit’ nga Presidenti i Shqipërisë.

Bisedoi: Dritan Dragusha

Gazeta Express: Do të doja të filloja me “Rilindjen”. Sipas jush çfarë paraqet “Rilindja” për kulturën dhe jo vetëm, në Kosovë?

Ali Aliu: Pas studimeve, punën e parë që e kam nisur ishte gazetar në Shkup. Botohej në fillim të viteve 60-ta dhe ishte e përjavshmja e vetme aso kohe në gjuhën shqipe, “Flaka e Vëllazërimit”. Mbaja faqet e kulturës dhe të arsimit, dilte më shumë faqe ajo, një herë në javë, unë bëja punën atje si i punësuar (ta justifikoja pagën) por mendjen e kisha që të botoja shkrime tek “Rilindja” në Prishtinë.

Pse?

Për shumë arsye, njëra prej tyre ishte që kërkoja një gazetë që i mbulonte gjithë shqiptarët, kjo ku punoja unë ishte gazetë lokale më shumë. E dyta unë në Prishtinë i njihja gati të gjithë intelektualët pak a shumë, sepse ata kaluan në Universitetin e Beogradit në atë kohë nga 4-5 vite sa isha unë dhe shumica nga ata ishin të punësuar në Rilindje, në redaksi Të tjera, në arsim, mandej në shkollën e parë dy vjeçare pedagogjike, fakultete, universitete. Do të thotë i kisha më shumë të brezit, kolegë të studimeve, të njohur. Mbaj mend vitin 1963, në kohën e tërmetit në Shkup. “Teatri i Kombësive” quhej atëherë, në një ndërtesë ishin dy teatro, skena turke dhe ajo shqipe, unë i përcillja si gazetar i kulturës që isha në atë kohë shfaqjet dhe pikërisht në atë kohë u prish edhe teatri përkohësisht dhe u improvizua një skenë në një lagje të qytetit. U dha një shfaqje “Dhelpra dhe rrushi”, nga një autor i Amerikës Latine, ishte temë antike. Unë e bëra një shkrim për “Flakën”, por e bëra edhe një shkrim tjetër dhe ia dërgova “Rilindjes”. Vehap Shita udhëhiqte kulturën aso kohe. Të nesërmen e lexova në një vend shumë të mirë në gazetë, pashë disa fotografi që as nuk ia kisha dërguar, ishte dikush që i dërgonte fotografi nga tetari, por që  nuk dinte të shkruante për teatër. E kisha ideal kryesor të isha bashkëpunëtor i “Rilindjes” dhe këtë bashkëpunim unë e kam kultivuar, e kam dëshiruar gjithnjë deri sa ka qenë “Rilindja” e tillë unë kam bashkëpunuar duke qenë redaktor përgjegjës i kulturës, gjatë 20-30 viteve.

“Rilindja” ishte kriter, standard, verifikim, dëshmi e vetvetes që ke apo s’ke një talent, ke apo s’ke një prirje, ke apo s’ke një vlerë. Thjesht ishte një shkollë.

Sipas jush, cili është impakti i “Rilindjes” në kulturën në Kosovë?

Është i madh. Tashti në Rilindje unë përfshij aty edhe shtëpinë botuese “Rilindja”, në të cilën unë u punësova vetë, sepse u shpërngula nga Shkupi në Prishtinë në fillim tek “Rilindja”, mandej kalova në fakultet. “Rilindja” ishte një shkollë e pazëvendësueshme për emancipimin e shqiptarëve në Jugosllavi. Në atë kohë kur isha unë, e ndiqja punën në “Universitetin e Prishtinës”, e në të cilin kaluan mbi 4000 të diplomuar që krijonin atmosferë kulturore në Maqedoni edhe në hapësira tjera jashtë Kosovës, por unë që e përcillja këtë proces isha i lidhur në një mënyrë edhe me punën 10 vjeçare te “Flaka”, kisha një rreth të madh të njerëzve që i njihja dhe kjo bëhej bashkërisht me “Rilindjen”. “Rilindja” e mirëpriste bashkëpunimin, jo vetëm të intelektualeve nga Maqedonia, por të çdo krijuesi që bënte përpjekjet e para, gjente vend dhe përkrahje në “Rilindje”, si gazetë edhe si shtëpi botuese. Të gjithë ata që kishin prirje, kishin talent, duke filluar nga një brez më i vjetër siç ishin: Myrteza Peza, Lutfi Rusi, Mehmet Alihoxha, etj, dhe pas tyre Murat Isaku me radhë që vinin brezat, të gjithë u afirmuan këtu tek “Rilindja”. Nuk kishte afirmim më të madh për atë që shkruanin dhe për vetveten nëse nuk e bënin këtë përmes “Rilindjes”.

Do të thotë ishte si kriter?

Kriter, standard, verifikim, dëshmi e vetvetes që ke apo s’ke një talent, ke apo s’ke një prirje, ke apo s’ke një vlerë. Thjesht ishte një shkollë.

Brezi që letërsinë e Kosovës e ngriti majave të letërsisë kombëtare është brezi i tretë, ai i Azem Shkrelit, Fahredin Gungës, Adem Gajtanit, Rrahman Dedajt… Këta krijuan një standard artistik që mund të thuash që është në përmasa universale

Kur flasim për letërsinë në Kosovë, meqë e njihni mirë, ku e shihni ju letërsinë e Kosovës, sidomos pas luftës së dytë botërore? Cila është vlera e saj, edhe në aspektin estetik dhe cili është impakti i saj në shoqëri?

Shiko, letërsia në Kosovë nisi nga një fillim. Të thuash zero është shumë e komplikuar, sepse ka ekzistuar diçka para saj, por është një fillim. Unë si lexues e kam ndjekur që kur nisi me prozën e Hivzi Sylejmanit, Sinan Hasanit, Tajar Hatipit dhe të tjerëve. Por kur filloi të konsolidohet si një brez, është ai i Enver Gjergjekut, Rexhep Hoxhës, Besim Bokshit, Ramiz Kelemendit. Si një brez është ky. Brezi që letërsinë e Kosovës e ngriti, për mua, majave të letërsisë kombëtare është brezi i tretë (gjithnjë kushtimisht këta breza), është ai i Azem Shkrelit, Fahredin Gungës, Adem Gajtanit, Rrahman Dedajt. Është një brez, që për mua, sot e kësaj dite, poezinë sidomos, e ngritën në një tavan që krijuan një standard artistik që mund të thuash që është në përmasa universale. Ali Podrimja për shembull e të tjerë, jo që sollën vetëm vlera, por janë një dëshmi e një brezi që shpërthen si një vullkan, por ata krijuan edhe një lexues që t’ua kuptojë atë që është e pashfaqur në poezinë e tyre. Krejt kjo poezi në pjesën më të madhe është një rezistencë e brendshme, një revoltë e brendshme e pa theksuar, e pashqiptuar, e pazëshme.

Për atë edhe njihet edhe si një poezi hermetike apo jo?

Hermetike kushtimisht, por lexuesi e kapi. Aty brenda poezisë ishte revolta, ishte klithma, ishte thirrja. Ali Podrimja i thotë djalit të vet ‘të vdisje për Palestinën’, jo nga sëmundja. Lexuesi i kapi këto reflekse, reflekse që janë sa filozofike, sa lirike të Azem Shkrelit një eliptizëm do të thosha artistokratik, i fisshëm i poezisë.

Po proza kosovare si qëndron?

Proza e ka pasur më të vështirë ta kapë këtë dimension. I vetmi që e ka kapur në një mënyrë është proza romanore e Zejnullah Rrahmanit në fillim të viteve ’70-ta, përmes dy romaneve të tij “Zanoret e humbura” dhe “Sheshi i unazës”. Natyrisht është proza e Anton Pashkut që me romanin e vet ka sjellë një historik shekullor të ekzistencës së etnisë shqiptare, në mënyrë aq të kondensuar, sa në romanin e tij ishte vështirë ta kapte lexuesi, por edhe  kritika në kohën e vet. Që nga lufta ilirike e deri në ditët kur është shkruar ai roman, ato fazat përmes një personazhi që është fiksion, që është zë, që kalon nga një shekull në shekullin tjetër.

E që kjo është edhe diçka e re, si prurje për letërsinë e Kosovës?

Kjo ishte e re edhe për letërsinë shqipe në përgjithësi. Atë e ka sjellë më vonë në tregimet e veta edhe Ramiz Kelmendi përmes një personazhi. E ka sjell edhe Rexhep Qosja tek 13 tregimet e tij; “Vdekja me vjen prej syve të tillë”; e ka sjellë edhe tek drama, tekstet dramatike. Por, besoj që në mënyrë më të kondensuar edhe artistikisht më të përsosur e solli ky brez që përmenda përmes poezisë.

Ku qëndron letërsia e Kosovës në letërsinë e përgjithshme shqipe?

Shiko, në një vërejtje letërsia e Kosovës ka pasur një fat që ka kontaktuar me trendet e letërsisë botërore që gjatë diktaturës këtë mundësi nuk e ka pasur letërsia në Shqipëri. Dhe në këtë trend, në këtë shpërthim e ka shfrytëzuar krijuesi, poeti, prozatori i Kosovës. Ky trend, kjo hapje nuk e ka përjashtuar letërsinë e Kosovës që të mbështetet edhe në traditën rilindase. Shikuar nga perspektiva e letërsisë së Shqipërisë mund të jetë dukur letërsia e Kosovës si e shkëputur, që nuk është. Mund të jetë dukur që është e kufizuar në tematikë, që nuk është kapur. Bile me një raste edhe Kadare e ka thënë që nuk është marrë me pushtuesin letërsia dhe për këtë e thashë, që rezistenca e poezisë nuk është kuptuar, që e kapi lexuesi i Kosovës, por jo ai tjetri. Bëhet një vërejtje shpesh, që kjo më duket se ka qenë më reale, që nuk është marrë me probleme të personit, me tematikën intime, me dashurinë. Që ka pak dashuri, që është e vërtetë.

Po thoni që në letërsinë e Kosovës ka pak dashuri?

Ka pak dashuri, sepse ka qenë, si të thuash, e kapur andej, nga rezistenca. Një letërsi e rezistencës i ka edhe ato. Mund të themi se ka 7-8 poezi të dashurisë Azem Shkrelit, por janë majash edhe ato. Ka pasur tek-tuk edhe te Aliu edhe tek të tjerët, por nuk ka qenë e pranishme si në një letërsi që zhvillohet normalisht, në të gjitha fushat, në të gjitha reflekset, temat. Ka qenë një letërsi që ishte e vetëdijshme që është në një hapësirë të cunguar, të cenzuruar dhe ky kufi ka pas një vërejtje, ndoshta edhe me të drejtë, që lexuesi dhe kritika e Shqipërisë i kanë bërë vërejtje shpesh gjuhës të ndikuar nga sllavishtja në Kosovë.

Që ndoshta nuk është diçka e panatyrshme?

Po, kemi qenë breza të shkolluar në atë gjuhë që nga fillimi. Por që vazhdon të mbetet si paragjykim edhe sot, kjo nuk është në rregull, kjo nuk është reale. Le të lexohet tashti edhe proza e Mehmet Krajës, por edhe këtij më të riut që e lexova unë, të Adil Ollurit, mund të jetë leksion për shumë prozator në Shqipëri dhe hapësirën shqiptare. Besoj që duhet shfaqur një mençuri që të zhduket ky paragjykim, të hiqet, sepse nuk ekziston. Krijon barriera, këto barriera janë paragjykime për mua të një mendje të mbyllur pak a shumë dhe duhet të çlirohen.

Letërsia shqipe në raport me letërsinë e rajonit ku qëndron?

Poezia shqipe sidomos, edhe proza, sepse kur themi proza e kemi parasysh Kadarenë, është një shkrimtar që është superior në këtë regjion, e pranojnë të gjithë. Por poezia aq sa e njoh unë (e kam ndjekur pak a shumë), e kam ndjekur në hapësirën jugosllave, por edhe poezinë e Bullgarisë dhe Greqisë, përjashtuar Greqinë, besoj që letërsia shqipe qëndron më mirë. Këtë ma ka dëshmuar edhe një njohës i madh i poezisë së Ballkanit, por edhe evropiane, nga Shkupi, një poeti më i mirë i tyre, Ante Popovski, më të cilin unë kam përkthyer katër poet nga Shqipëria: Kadarenë, Arapin, Dritëroin dhe Xhevahir Spahiun, në një projekt të Maqedonisë, në të cilin, para së të botoheshin katër poet të Shqipërisë, janë botuar katër poetë grek, katër poetë bullgar, katër poetë serb, katër poet kroat. Një botim shumë luksoz. Kemi punuar një vit më të, botime që edhe sot duken luksoze nga ana teknike. Me katër parathënie me nga 20 faqe të këtij Ante Popovskit. Që në fillim unë ja bëja përkthimin fjalë për fjalë dhe ja dorëzonja, që në fillim ai më tha që nga këta projektet ku kam qenë unë redaktor, poezia shqipe po me del më e mira dhe i kam besuar shijes së tij dhe me që ma ka thënë që në fillim këtë më nxiti vullnetin të punoja më me zell në këtë projekt.

Një shoqëri që bën një art të mirë, një letërsi të mirë, ka pastaj edhe një kultivim estetik i cili buron prej andej dhe anasjelltas. Nëse shohim diskursin sot që flasim, në kuptimin estetik. Nëse shohim rreth e rrotull, qoftë arkitekturën ose gjithçka që na rrethon, shohim një estetikë të vrazhdët. A përkon kjo vrazhdësi tani edhe me atë se çfarë letërsie, apo edhe çfarë arti kemi kultivuar?

Kjo vrazhdësia sikur është një atmosferë, sado fluide, po e kemi nëpër këmbë nga të gjitha perspektivat. E kemi në sjellje, në dialog, në debate, në polemika, në kritika, e kemi në fjalor që nga rruga e deri në parlamente dhe natyrisht që një vrazhdësi e atillë, jo vetëm si imazh, jo vetëm si bukuri objektive dhe si shëmtim objektiv, fizik, por depërton edhe përmes fjalorit, përmes figurës. Sa depërton kjo dhe sa gjen vend kjo në krijimtari të ndryshme nuk mund ta them me siguri sepse duhet bërë studim. Mirëpo, kam përshtypjen që po gjen vend herë pas here, në mos dhunë, një banalitet. Një banalitet gjen vend aty këtu edhe në krijimtari për aq sa jam në gjendje unë ta përcjell.

Dikur, kritika ka qenë tepër e rëndësishme, kritika artistike qoftë në letërsi qoftë në artet tjera. Çka domethënë mungesa e kritikes për artin në një shoqëri?

Është pengesë, besoj, por nuk është vetvetiu faji i kritikës.

Por faji i kujt është atëherë?

Është margjinalizimi i letërsisë në përgjithësi, në përditshmërinë tonë.

Margjinalizim në kuptimin se kritika nuk na duhet?

Në të gjitha kuptimet. Nuk kërkohet, nuk stimulohet, nuk përkrahet. Pse të merret me studimet, të çajë kokën një person, duke lexuar mijëra faqe që nuk i duhen askujt, asnjë televizioni, asnjë gazete. Besoj që këtu fillon dhe prandaj kemi manifestime që janë anti-kulturore nganjëherë, anti-letrare dhe që nuk i vëren askush ose nuk i thotë zëshëm asnjëri. Kemi shpërdorime në çmime, kemi shpërdorime në botime, kemi shpërdorime në shpalljen e vlerave, në juri. Shpërdorime sa të duash. Kemi shpallje dhe vendime që janë skandaloze dhe nuk e skandalizojnë askënd. Nuk na befason asgjë tashti. Shembull: në një panair libri, para një viti. E përcolla me vëmendje, panairin e nëntorit, panairin ndërkombëtar. Ishte themeluar një juri që të vlerësojë poezinë, prozën edhe të tjerat. Një juri, sa më duket prej pesë vetave, ku nga gjithsej sa ishin, 3 a 4 ishin goca. Pjesa më e madhe si emra që i kisha parë në përkthime. Dhe në fund ato dolën me një vendim që s’meritonte të vlerësohej, t’i jepnin çmim asnjë romani, asnjë vëllimi poetik, për një vit më parë (ishte viti 2021, për vitin 2020). Në vitin 2020 vetëm një botues, Onufri kishte 6 a 7 botime poetike nga më me vlerë, që meritonin. Ishte Sadik Bejko, ishte Luljeta Lleshanaku, ishte Bardhyl Londoja, nuk më kujtohen të gjithë. Secili autor dhe veprat e shquara të poezisë tonë. Pastaj edhe 6 a 7 romane po të tillë. Kjo juri nuk vlerësoi asnjërin. Kishte një juri që caktohet nga botuesi, nga kryetari i botuesve.

Pse ky devalvim?

Ja pse, sepse bëhen shpërdorime të tilla. Besoj që kjo juri e themeluar nga një botues, nga një kryebotues, kryetari i botuesve që në katalogun e vet letërsinë kombëtare e ka gati simbolike, ka vetëm përkthime. Edhe tashti, panairet kombëtare letrare kudo organizohen në radhë të parë për ta përkrahur dhe afirmuar letërsinë kombëtare dhe letërsia ndërkombëtare, botërore është e mirëseardhur në frymë të përkrahjes edhe stimulimit të letërsisë. Është në rregull. Por kjo mua mu duk një deformim skandaloz dhe pritja që të reagojnë. Të reagojnë poetet e mëdhenj të botuar që nuk i përfilli fare kjo juri.

Nuk kemi kritikë që do të figuronte si dikur si institucion, si autoritet, të cilës i besohet në vlerësime

Kur nuk ka një kritikë ose shpesh është edhe me keq, kur ka një kritikë që nuk e dëgjon askush, ose kur ka një kritikë sa për t’i thënë kritikë, e që më shumë është elozhe ose bëhet me inat, atëherë a kemi problem edhe në standardet e vlerave?

Në të vërtetë ne nuk kemi kritikë që do të figuronte si dikur si institucion, si autoritet, të cilës i besohet në vlerësime. Se kështu kemi sa të duash. Kur shpallin një vepër, e promovojnë me tamtame dhe vlerësime të pa merituara, kemi plot, por unë nuk i konsideroj kritika ato nëpër panaire nëpër stenda. Janë elozhe rrethesh familjare, klanesh e ku di unë. Flas për një kritikë si zë që dëgjohet, që reagon. Për shembull; qysh nuk kishte atje një kritikë, një reagim për këtë skandal që e përmenda më parë.

Mirë, por si ndërtohet një kritikë serioze?  

Unë mundohem që t’i ndjek panairet e librit. Mundohem t’i ndjek edhe nga brenda dhe jo rastësisht e përmenda atë të Tiranës. Ka nga brenda aty sa të duash shpërdorime, në çmime, në metrat katror për stendat, në përzgjedhjen e tyre kush ku vendoset e si. Në një çrregullim të tillë, kur në krye të një lidhje botuesish dominojnë një dy ose tre dhe të gjithë të tjerët janë ata që o do të dëgjojnë që t’u jepet ndonjë vend, të mëshirohen, t’u jepet ndonjë hapësirë o në bodrum o diku lart në katin e tretë. Shpërdorime që i dimë të gjithë, i shohim të gjithë. Askush nuk i përmend, askush nuk i thotë dhe ngjajnë si ato lidhjet e federatave në futboll. Është një drejtor atje në Shqipëri 20 vjet se lëviz askush, i ka degët nëpër krejt vendin, delegatët. I mbledh të gjithë dhe sa herë mblidhen çdo 4 vjet e votojnë po të njëjtin dhe ai bën çfarë të dojë aty me sportin. E njëjta gjë ndodh edhe me këta botuesit, ani pse politika nuk do të duhej të përzihej aty.

A do të thotë së letërsia i është nënshtruar botuesve?

Shpërdorimit të botuesve po. Të një lloji, të një pjese të botuesve besoj që po. Domethënë, kur ngjizet nga brenda shpërdorimi, sa do i vogël të jetë, ai e kontaminon krejt atë strukturë, krejt atë përbërje. Aty tashti si i kanë gjetur ja këto dy fusha të përditshmërisë tonë, si kanë gjetur të barrikadohen dhe mbrohen me një imunitet që politika nuk ka pse t’i fusë duart në sport apo te botuesit, se janë edhe me imunitet ndërkombëtar shpesh kanë edhe përkrahje, se lidhjet i gjejnë këta edhe ndërkombëtarisht. Është një gjendje e sëmurë, një gjendje që lëngon nga një sëmundje…

Që do shërim, por duket që nuk ka mjek…?

Po. Pa vënë dorë megjithatë një shtet normal, që kur sheh që po ka pengesa të kësaj natyre që janë me dëme afatgjata, do të duhej ajo dorë. Jo të përzihet për interesa veta, por të vërë dorën për të krijuar kushte normale.

Meqenëse në fillim i përmendët brezat, çka mendoni për brezin e ri në letërsi, në poezi?

Tashti, unë pak a shumë kam lexuar pjesërisht këtë brez, me kusht ta them, të moshës 40-50 vjeçare, siç janë edhe në fushën e studimeve, dy nga ata që i kemi në akademi, Kujtim Shalën dhe Nysret Krasniqi dhe poetë e prozatorë të kësaj natyre që përmenda edhe Ollurin edhe Apollonin, Azem Deliun, Kujtim Rrahmanin etj., nga këta emra që kam lexuar. Është një brez, do të thosha për mua, i talentuar, i hapur, por që nganjëherë pritet që me çdo kusht të tërheqë vëmendje. Duke sforcuar nganjëherë vetveten, duke sforcuar jashtë mundësive, kështu priret që të sjellë edhe përvoja nga jashtë.

Romanin e fundit që kam lexuar nga ky brez është “Vdekja e Omerit”, që është një prurje e suksesshme e një përvoje edhe nga jashtë. Mu duk shumë i vetvetes edhe në gjuhën që përdor. Është një brez megjithatë i konsoliduar, kjo prirja për afishim të domosdoshëm është e moshës edhe kalon.

Do të ju pyes për disa emra në letërsi. Çka mendoni për letërsinë e Rexhep Qosjes?

E përmenda me duket diku, “Vdekja me vjen prej syve të tillë”, ka qenë zhanër i prozës së shkurtër që ishte një prurje e re, një freski, një vepër serioze dhe që besoj në prozën e Rexhep Qosjes do të mbetet gjurmë. Këtë do ta thosha edhe për dramat e tij. Rexhep Qosja për mua në stinët letrare mbetet autori më komplet që ka bërë monografinë për Naim Frashërin.

Po për letërsinë e Sabri Hamitit?

Sabri Hamiti për bindjet e mija në fillim, por edhe sot është studiuesi më i mirë i letërsisë tonë. Kritiku më me nerv për te kapur vlerat, për të kapur nuancat artistike në letërsinë tonë.

Çka mendoni për kritikën letrare të Ibrahim Rugovës?

Ibrahimi ka pasur nuhatje për ta kapur vlerën dhe ka qenë lexues që i ka rënë në sy një autor, një vepër me vlerë, sidomos në poezi. Për studimet e tij: ai ka bërë një studim si tezë doktoraturës për traditën e kritikës letrare shqipe. Ka bërë studim për Pjeter Bogdanin. Por sa i përket poezisë bashkëkohore për të cilën ai ka dhënë mendimin e vet dhe në ndonjë rast nuk ka përtuar që të jap edhe nota vlerësimi shkallë-shkallë: e mirë, më e mirë dhe shumë e mirë. Ka qenë një guxim i një lexuesi kreativ edhe i një lexuesi që i ka nuhatur vlerat. Kur e marr e shoh edhe sot që në pjesën më të madhe e ka qëlluar që atëherë.

Me që ishim këtu te ky lloj vlerësimi shkallë-shkallë, sipas jush cili është vlerësimi i juaj i përgjithshëm për letërsinë e Kosovës?

Pjesërisht, jo vetëm një letërsi por edhe vetë shkrimtari, gjithnjë vlerësohet nga maja. Mund të jetë autori i 20 romaneve, por nëse njëri është maja ai vlerësohet si shkrimtar që ka arritur këtë majë. Tashti unë po ta marrë si një figurë, si një autor letërsinë kosovare, nuk do të mund ta thosha për disa fusha, për disa gjini, për disa zhanre majash, por kur kam parasysh sidomos brezin e poezisë që unë e konsideroj majën më të arritur në poezinë tonë, unë do ta vlerësoja me ketë notë, me notën sipërore.

Çka duhet të ndryshojë diçka që kjo letërsi të jetë më e mirë, më kreative dhe më kompetitive me letërsitë e tjera?

Asnjë krijues, edhe unë që jam nga fundi, nuk ka iluzion që nga përditshmëria jonë ta heqim më në fund politikën dhe parlamentin ose të paktën do ta afrojmë, do ta sjellim aty pranë edhe kulturën edhe letërsinë, s’ka shanse që të ndodhë shpejt kjo. Prandaj, duhet t’i mobilizojë fuqitë e veta brenda. Këtë hapësirë që ka ta shfrytëzojë në mënyrën më të mirë të mundshme, të çlirohet nga barrierat e veta, nga paragjykimet e veta, nga konfliktet e veta, nga abuzimet e veta, në të gjitha format e mundshme. Të shoh që t’i përkrahë vlerat. Që të bëjë dallim mes vlerave dhe spekulimeve. Të kujdeset për vetveten, mos të pret ndihmën e të tjerëve.

A ka kapacitete ta bëjë këtë?

Kapacitet kemi, por sikur mungon vullneti, mungon që dikush të dalë dhe të thotë: hej, hajdeni t’ia mbajmë këndej.

Mirë profesor, faleminderit që gjete kohë për këtë intervistë.

Faleminderit për ngacmimin që më bëre me këtë shëtitje nëpërmes këtyre temave.

/Gazeta Express