Intervista / Oliver Schmitt: Historianët më origjinalë nuk janë profesorë, por janë kërkues në universitetet perëndimore

Arte

Dritan Dragusha

15/09/2023 16:37

Oliver Jens Schmitt ka lindur në Bazel, është profesor i historisë së Evropës Juglindore në Universitetin e Vjenës që nga viti 2005. Është specialist në fushën e Albanologjisë. Gjithashtu, Schmitt është anëtar i rregullt i Akademisë Austriake të Shkencave dhe anëtar nderi i Akademisë së Kosovës.

Intervistë është transkriptim i intervistës së historianit Oliver Schmitt dhënë për emisionin Prizma të Dritan Dragushës, transmetuar në T7 më 08.09.2023

Prizma: “Është njeri ai që vret, është njeri ai që bën ose pëson padrejtësi: s’është njeri ai që, pasi ka humbur maturinë, ndan shtratin me një kufomë”. Duket sikur edhe sot e kësaj dite ne në Ballkan sikur ende e ndajmë shtratin me kufomat që i kemi shkaktuar njëri-tjetrit. Historia e këtij rajoni sikur na lë një përshtypje se ajo përveç që na përcakton të kaluarën, na rëndon të tashmen dhe na paracakton të ardhmen. Historia duket është bërë ngërçi ynë. Jemi vetëkurthuar në të, në një histori me shumë pak fakte dhe me shumë lavde. Ne i këndojmë vetvetes, i thurim himne për të bëmat historike që as vetë nuk i besojmë. Historia e Ballkanit i ngjan atij burgut ku mbahen njerëz që kanë kryer krime, por që secili nga ta deklarohet i pafajshëm.

Askush nuk pajtohet me historinë e tjetrit, askush në njëfarë forme nuk e beson historinë e vet?

Schmitt: Varet për cilën histori flasim, është vetëm për historinë e gjërave politike, ushtarake të lavdishme siç keni thënë që çdo mësues shpjegon….ose flasim për aspekte, dimensione të ndryshme, tjera të historisë. Historia shoqërore, historia ekonomike ose kulturore.

Prizma: Historinë tek ne në Ballkan në shumicën dërmuese e dominon politika…

Schmitt: Është politika dhe çështja e identitetit kombëtar ose fetar, është një debat që përsëritët shumë shpesh dhe në çdo vend. Duhet t’i krahasojmë edhe debatet dhe nuk ka ndryshime të mëdha midis strukturave të debateve në Shqipëri, në Serbi, në Bullgari, ose në Greqi, ka gjithmonë obsesion për sukseset ushtarake, për trimat, për tradhtarët, do të thotë ka gjithmonë figura që perceptohen si të mira dhe figura të këqija (figura me biografi të mirë ose të keqe), si në Shqipërinë enveriste. Kjo natyrisht nuk është shumë origjinale por për ata historianë të cilët edhe përcaktojnë rëndësinë e tyre nëpër media, me prezencën e tyre në televizion, ata përsëritin mesazhe, mesazhe që njerëzit i kuptojnë sepse i kanë tashmë të mësuara në shkollë.

Prizma: Ju jeni anëtar i Akademisë të shkencave në Vjen, jeni anëtar nderi në Akademinë e Kosovës. A ju kanë bërë pyetje se kush është Oliver Schmitt dhe cilat ishin arsyet që u morët me gjuhën shqipe (jeni specialist edhe në albanologji) dhe me historinë shqiptare, a ishte kaq ekzotike me u marrë më të?

Schmitt: Oliver Schmitt është një zviceran i cili në fillim të viteve 90’ me familjen e tij ka udhëtuar në Greqinë e Veriut. Me kujtohet shumë mirë ishim në Konicë dhe në atë kohë të gjithë banorët më kanë thënë që Shqipëria është vend i mbyllur dhe ka vetëm njerëz të egër që flasin një gjuhë që nuk kuptohet. Kjo ka shkaktuar kuriozitet tek unë. Duhet të themi që në fillim të viteve ‘90 as për Shqipërinë as për Kosovën nuk kishte njoftime (njohuri) në Perëndim. Ishte me të vërtetë ekzotike jo vetëm Shqipëria si vend i mbyllur, por edhe  Kosova si rajon i panjohur.

Prizma: Domethënë, Ju derisa keni shkuar në Konicë (Greqi) deri atëherë nuk keni dit për Shqipërinë?

Schmitt: Unë kam lexuar disa lajme në gazeta, mirëpo edhe gazetaret perëndimor (me disa përjashtime, p.sh Paul…) nuk kishin lejen të punojnë lirisht në Shqipëri. Në Kosovë në të njëjtën kohë, në vitet ‘80 ishte vetëm një gazetar i madh zviceran i cili punonte për një gazetë shumë të rëndësishme, Viktor Meier, e që për mua është njëri ndër emrat kyç për Kosovën, sepse ai ka botuar reportazhe për Kosovën, për rritjen e nacionalizmit serb në një kohë në të cilën në perëndim askush se ka vërejtur, ai ishte njëri ndër miqtë më të mëdhenj të Kosovës por u harrua krejtësisht në Kosovë, askush nuk e di emrin e tij, ‘Frankfurter Allgemiene Zeitung’ është sa i përket politikës së jashtme gazeta më e rëndësishme në Gjermani por edhe në botën gjermanisht folëse dhe ai vet ka ardhur këtu në Kosovë, ka folur edhe me politikanët kosovarë dhe nuk ka mbetur si të tjerët në Beograd, nuk ka përsëritur vetëm propagandën e qeverisë serbe. Mirë, disa informata kanë qarkulluar por kur unë kam ardhur si student në Vjenë isha i lumtur që profesori dhe paraardhësi im në katedër ‘Maks Peifus’ ka frymëzuar, ka organizuar një seminar për historinë e shqiptarëve dhe pastaj unë me miq kam filluar të mësoj gjuhën shqipe ne kafetë e Vjenës.

Prizma: Kur u takove për herë të parë me shqiptarët, kur erdhe për herë të parë, erdhe në Kosovë apo në Shqipëri?

Schmitt: Në Shqipëri. Duhet të them që unë kam takuar për herë të parë shqiptarët intelektual, studentë shqiptar në Vjenë ku në atë kohë kishte edhe një grup sidomos kosovar sepse në atë kohë kanë ardhur shumë studentë kosovar edhe për shkak të represionit serb, Austria në atë kohë ishte shumë e hapur, ka njohur diplomat e Universitetit paralel të Prishtinës pas mbylljes të pjesës shqiptare në Universitetin e Prishtinës. Për ketë arsye unë kam bërë shumë miq në atë kohë të cilët edhe kanë mbetur miqtë e mi, pastaj kam ardhur me një ekskursion me Institutin e Studimeve Bizantine në 96’ në Shqipërinë e Jugut, ky ishte edhe fizikisht kontakti i parë me botën shqiptare.

Prizma: Si ishte Shqipëria për një njëri që e kishte dëgjuar më parë kur ishte në Greqi se ishte një vend i izoluar një vend nën diktaturë dhe ju kur shkuat në 96’, si ju dukë?

Schmitt: Në atë kohë Shqipëria do të thotë disa vjet pas rënies së komunizmit ishte një vend shumë shumë i varfër, ne kemi qenë atje disa muaj para shpërthimit të krizave të piramidave. Njerëzit na kanë pritur në atë kohë me shumë ngrohtësi, me shumë afërsi, secili na ofronte diçka, një mollë ose pak ujë, kjo me ka bërë një përshtypje që nuk do ta harroj kurrë dhe natyrisht edhe bukuria e vendit, Shqipëria është një vend jashtëzakonisht i bukur, pasuria kulturore, ne kemi vizituar monumente të kulturës ortodokse por për ne si studentë perëndimor ishte ekzotike, ndërsa për mua personalisht kjo ka zgjuar interesin për kulturën dhe kam vendosur që ta mësoj këtë gjuhë (shqipe) për tu futur brenda, në zemër të kësaj kulture.

Prizma: Për t’u futur brenda kësaj kulture, ju keni shkruar edhe librin, jeni marrë gjatë me punë të tjera, po dalim të libri për Skënderbeun. Është interesant sepse kur shkruhet për figura të tilla në historinë botërore dhe në historinë e secilit vend çdo here do të ketë përplasje, çdoherë do të ketë debate polemika pajtuese dhe mospajtuese. Pse u morët me Skënderbeun?

Schmitt: Unë kam kryer një tezë doktoratë për ….venedikase në shekullin 14-15 d.m.th për këtë …urbane, qytetare pjesë e botës mesjetare prandaj edhe kam punuar shumë edhe në arkivat italiane dhe figura e Skënderbeut si nga figurat madhështore të historisë jo vetëm shqiptare e ballkanike por edhe evropiane, me ka tërhequr gjithmonë dhe ideja ishte të rindërtoj biografinë e tij mbi bazën e dokumenteve të ndryshme italiane në gjuhë latine por edhe greke osmane etj. Pra është një metodologji historiografike klasike, kjo ishte ideja, prezantimi i një figure emblematike të epokës se rilindjes për lexuesin gjerman.

Prizma: Ju kur merreni me Skënderbeun normalisht se do t’i konsultoni edhe librat edhe dokumentet të ndryshme historike që janë prodhuar nga shqiptarët, nga historianet shqiptarë. Çka gjetet aty dhe cili ishte raporti i asaj çka ju kërkonit dhe çka ishte në fakt historia që ishte shkruar?

Schmitt: Për shqiptaret, me Rilindjen dhe pas saj, Skënderbeu u bë një figurë i cili është pasqyra e identiteti kombëtar dhe shumica e historianëve shqiptar, Fan Noli etj natyrisht kanë dashur të bënin një kontribut për zhvillimin e kombit për zhvillimin e identiteti kombëtar. Qëllim ishte prezantimi shkencor por kishte edhe një qëllim, të themi, kulturor. Unë kam përdorur të gjithë biografitë e Skënderbeut në traditën historiografike shqiptare por është e qartë që në epokën e Enver Hoxhes historianët nuk kishin mundësi të punonin në mënyrë të lirë, ata u detyruan nga regjimi të krijonin një imazh të veçantë të Skënderbeut, Skënderbeu si një lloj paraardhësi i Enver Hoxhës. Pra Shqipëria, një vend i mbyllur, i rrethuar nga armiqtë ndërsa Skënderbeu si një shef i … i partizanëve komunist dhe natyrisht për mua nuk ishte e mundur të përsëris një propagandë ose një interpretim enverist por unë jam përpjekur të kthehem tek burimet, duke lexuar burime, jam përpjekur natyrisht edhe duke pasur parasysh gjithë historiografitë, traditën historiografike jo vetëm shqiptare por edhe italiane ndërkombëtare, të ofroj një histori të Skënderbeut.

Prizma: Meqenëse jeni marrë gjatë edhe ju kanë pyet vazhdimisht, ka pasur edhe prej grupeve më konservatore historianë që ju kanë kritikuar. Sipas jush një figurë e tillë historike siç është Skënderbeu në një popull të vogël siç është Shqipëria siç janë shqiptarët si e përshkruani?

Schmitt: Duhet të them që kur kam filluar këtë libër kisha përshtypje që së paku për lexuesin gjerman Skënderbeu do të dalë si një hero aq madhështor saqë nuk mund të pranohet tek ne, ashtu më ka habitur edhe një pjesë e reagimit këtu në Shqipëri sepse për mua Skënderbeu është një (e përsërisë) figurë madhështore, ishte me të vërtetë një gjeneral i madh ishte një luftëtar i madh.

Prizma: Çka e bënë madhështore këtë figurë sipas jush?

Schmitt: Sepse ai ishte i vetmi politikan në Ballkan i cili në të vërtetë ka kuptuar edhe esencën e Perandorisë Osmane dhe rrezikut osman. Ju jap vetëm një shembull, despoti, princi serb Prankovic i cili ishte politikani më i pasur në rajon edhe për shkak të… argjendit serb ai ka pranuar propozimin e Sulltanit, osmanet kanë pushtuar Serbinë prandaj hungarezet kanë … ushtrinë e madhe kjo shkaktuar një situatë ushtarake për osmanet, në këtë situate osmanët i kanë ofruar një status si vasal osman. Prankovici ishte anti perëndimor nuk dëshironte të bashkëpunonte me hungarezet deri në fund e ka pranuar vasalitetin dhe vite më parë ai humbi të gjitha, Serbia u bë provincë osmane. Sulltani Mehmeti II i ka bërë edhe Skënderbeut këtë propozim, ai e ka hedhur poshtë sepse Skënderbeu e ka kuptuar shumë mirë. Më osmanet nuk mund të pihet …. si etnitet si njësi politike e pavarur, ose të bëhesh pjesë e Perandorisë Osmane ose të bashkëpunosh drejtpërdrejt dhe deri në fund me shtetet e krishtera për këtë arsye Skënderbeu ishte (ne kemi vetëm disa burime të cilat na tregojnë Skënderbeun si një personalitet ishin disa biseda me politikanët italian të kohës dhe janë si një protokoll, ata na tregojnë nivelin, cilësinë e larte të nivelit politik të Skënderbeut) i vetmi politikan në Ballkan që ka kuptuar jo vetëm botën dhe mendimin politik osman por edhe italian dhe perëndimor.

Prizma: Historia e Skënderbeut jepet nëpërmjet Marin Barletit, është një histori e shkruar në formë homerike, është një libër në të cilin Barleti rrinë nën hije dhe e vë Skënderbeun në pah. Sa ju ka hyrë Barleti juve në punë?

Schmitt: Barleti në të vërtetë është një burim për të cilin është diskutuar, po diskutohet dhe do të vazhdojë të diskutohet edhe për vlerën e këtij teksti. Është shumë interesant po të krahasojmë rrëfimin e Barletit me dokumentet e ndryshme, Barleti është shumë i saktë dhe Barleti ishte një lloj bestseller, ishte para Kadaresë padyshim shkrimtari më i njohur shqiptar dhe në gjithë Evropën, u përkthye në të gjitha gjuhët e Evropës, deri në Poloni dhe kjo ndodhi për arsye të ndryshme. Një kërkuese italiane Lucie Natin… në vitet e fundit ka shumë dokumente për jetën e Barletit në Venedik, dmth Barleti ishte pjesë e diasporës politike shqiptare në Venedik ai ishte një prodhues kulturor dhe intelektual i kulturës katolike më të lartë në Arbërinë e Veriut. Ai ka mësuar edhe latinishten shumë mirë në Shqipëri, jo në Venedik, ai ka jetuar në kohën e fundit të pushtimit venedikas në Shqipëri, po ashtu ka jetuar në kohën e sulmeve osmane të cilët kanë shkatërruar Arbërinë e Veriut. Në Venedik ai botonte një libër e cila pasqyronte krejt thjeshtë ngjarjet kryesore në një stil rrëfyes të shkëlqyer që u pranua edhe nga elita intelektuale e Evropës së asaj kohe sepse ai shkruante një latinishte shumë të bukur, sot mungon edhe një përkthim i ri i Barletit në gjuhën shqipe sepse është një latinishte që nuk mund të përkthehet lehtësisht. Si autor ai ka përdorur një stil tipik për epokën por sa i përket përmbajtjes e përsërisë, po mund ta krahasojmë me dokumentet, është shumë i saktë.

Prizma: Kur flasim për Skënderbeun, kur flasim për historinë e Ballkanit, për historinë e shqiptarëve, domosdo që shekujt e fundit janë shekujt nën Perandorinë Osmane. Meqenëse, jeni marrë gjatë me historinë, historinë e Ballkanit, historinë shqiptare në veçanti; sipas jush, si e shohin shqiptarët Perandorinë Osmane dhe nëse ka një nënpyetje të dytë, si do të duhej ta shihnin?

Schmitt: Kjo është një nga çështjet më të ndërlikuara dhe më të nxehta edhe në debatin kulturor identitar edhe fetar në shoqëritë shqiptare sot edhe në Kosovë edhe në Shqipëri. Shteti shqiptar si shtet laik ka ndërtuar, ka krijuar një imazh të veçantë, ka legjitimuar edhe pavarësinë e Shqipërisë me një interpretim shumë negativë të Perandorisë Osmane. Domethënë, shqiptarët kanë dalë nga një e kaluar osmane e cila ishte e zeza, e keqja dhe problematike dhe shteti shqiptar premtonte një të ardhme më të mirë. Kjo është një pjesë e interpretimit që librat shkollore shumë e riprodhojnë, por nga ana tjetër e dimë që Turqia e sotme, islamiste, neoosmane, kundërshton këtë imazh me një arsyetim tjetër që: Perandoria Osmane ishte vetëm pozitive, ka shpëtuar shqiptarët nga asimilimi serbo-ortodoks ose greko-ortodoks. Që shqiptarët faktikisht ishin një lloj i turqve që islami është feja e shqiptarëve etj. Domethënë, janë interpretime të politizuara nga të dy anët. Dhe pjesën e dytë të pyetjes suaj, unë dëshiroj të filloj me një paradoks. Nuk ka asnjë komb tjetër i cili ka kundërshtuar deri në fund ekspansionin osman dhe sulmin osman në rajon sikurse shqiptarët! Shqipëria dhe Arbëria, duhet të jemi të saktë, flasim për Arbërinë; Arbëria ka paguar një çmim shumë të shtrenjtë. Shqipëria e sotme e Mesme dhe e Veriut u shkatërrua jo vetëm pjesërisht, por krejtësisht nga osmanët, sepse në Mat, në Dibër, në zonën e Shkodrës njerëzit kanë luftuar deri në fund. Qytetet si Trishti u shkatërruan krejtësisht. Banorët e Shkodrës kanë vendosur të ikin në mërgim, në Venedik për të mos rënë nën pushtetin osman. Mirë, por nuk ka asnjë rajon tjetër; as në Serbi, as në Bosnje, me pasoja demografike shumë të rënda. Shqiptarët në fillim të shekullit të XIX kanë ndryshuar emrin e tyre. Emri Arbër u zhduk dhe u zëvendësua me konceptin e shqiptarit. Shqiptari është një shqipfolës mysliman, një arbër është një shqipfolës i krishterë dhe koncepti i Arbërisë ka mbijetuar në Italinë e Jugut, me arbreshët dhe me arvanitasit në Greqi. Domethënë, pasojat edhe kulturore edhe identitare në të vërtetë ishin shumë të thella. Dhe nga ana tjetër në shekullin XVIII dhe XIX Shqiptarët mysliman u perceptuan, me të drejtë, si shtylla kryesore e sistemit politik perandorak osman këtu në rajon.

Prizma: U trajtuan edhe nga fqinjët si të tillë…?

Schmitt:  Po, po. Arnavut ishin të gjithë ata që kanë shërbyer në sistemin ushtarak osman dhe natyrisht edhe kanë luftuar edhe kundër kryengritësve të krishterë. Domethënë, unë jam përpjekur të them vetëm dy gjëra. Nga një anë shqiptarët ishin kryengritës që nga Skënderbeu, ishte edhe një ekstrem në krahasim me popujt të tjerë ballkanikë, në fillim me shumë gjak dhe në fund e njëjta shoqëri u transformua, u ndryshua, u bë një shtyllë e myslimanëve sunit, bektashinjtë jo, ortodoksët jo, katolikët jo, duhet të jemi të saktë, por shumica e shqiptarëve në fund të shekullit XIX edhe sot ishin myslimanë sunit. Kjo është një paradoks, kur po krahasojmë fillimin dhe fundin e prezencës osmane.

Prizma: Në aspektin historiko-politik dominon ky botëkuptimi se Perandoria Osmane ishte një perandori mizore për shqiptarët. Meqenëse janë shumë shekuj, janë shumë shekuj të një jetese në një perandori tepër kolorite, siç ka qenë Perandoria Osman; a e kemi trajtuar ose a e trajtojmë si duhet këtë raport që e kemi pasë për këta shekuj?

Schmitt:  Pajtohem plotësisht me këtë vërejtje që: Perandoria Osmane është një fenomen shumë shekullor, nuk mund të reduktohet në një përgjigje, në një interpretim, sepse Perandoria Osmane në shekullin XIV ose XV ishte tjetër gjë në krahasim me Perandorinë Osmane në epokën e Abdylhamitit me panislamizmin dhe me përndjekjen e krishterëve dhe pakicave jomyslimane. Kjo është gjithmonë një rrezik kur flitet, jo vetëm për Perandorinë Osmane, por për çdo perandori. Pika e dytë; ne mund të vërejmë që shqiptarët gjithmonë kanë lulëzuar në sistemet perandorake, jo vetëm nën Perandorinë Osmane, por edhe bizantine edhe romake. Ishte një kombinim i vetëqeverisjes në rajon, domethënë, ku në trevat shqiptare nuk kishte një mërgim turk. Prezenca turke në kuptimin etnik ishte shumë shumë e kufizuar në krahasim me Bullgarinë ose me Trakinë ose Greqinë e Veriut. Krerët shqiptar kanë kontrolluar pushtetin në nivel rajonal dhe lokal dhe në të njëjtën kohë ata kanë marrë pjesë në jetën administrative dhe ushtarake. Ky kombinim ka shpjeguar edhe integrimin e mirë të shqiptarëve dhe ju jep vetëm një shembull: Babai i Ahmet Zogut ka takuar në 1908 një diplomat austrohungarez në Mat, në Burgajet. Diplomati është përpjekur të kuptonte sistemin otoman në këtë rajon. Babai i Zogut i tregon: po, te ne është ashtu. Unë jam besimtar ndaj Sulltanit, por sulltani është larg, por unë gjithmonë do të luftoj për Sulltanin. Por, nëse Sulltani fillon të ndryshoj zakonin te ne, kanunin dhe më detyron t’i paguaj taksat, të më detyroj të dërgoj edhe djemtë e mi në Jemen, në Arabi, kjo është tjetër gjë. Dhe kjo e shpjegon shumë mirë këtë kombinim, domethënë, lojaliteti po edhe përfitimi i qartë nga sistemi perandorak, por nga ana tjetër ideja që ne shqiptarët jemi edhe në shtëpinë tonë dhe ne jemi pronarët.

Prizma: Me një kulturë dhe traditë të caktuar…

Schmitt: Për këtë arsye edhe Kanuni është aq i rëndësishëm për identitetin kombëtar të shqiptarëve. Për shembull: ne kemi botuar pesë vëllime me raporte të konsujve austrohungarez edhe për vilajetin e Kosovës dhe gjithmonë diplomatët shtrojnë pyetje se; çfarë është një shqiptar këtu? Përgjigjja është e qartë – është njeriu i cili flet shqipen, ka një armë, është i armatosur dhe ndjek kanunin. Kanuni në të vërtetë ka luajtur një rol të veçantë edhe për formimin dhe ruajtjen e identitetit kombëtar shqiptar.

Prizma: Perceptimin për të kaluarën në aspektin historik na vjen prej rilindasve. Rilindasit ishin ata që ndërtojnë atë fushëpamjen se si ka qenë e kaluara, por fillojnë edhe ndërtojnë atë aurën e shqiptarit se, shqiptari pavarësisht shumë konfesioneve, shumë fetarë, shqiptari është ai që vdes për shqiptarinë, “Feja e shqiptarit është shqiptaria!”. Ky konstrukt historiko-politik, por edhe social vazhdon edhe sot e kësaj dite të vjen si jehonë prej asaj kohe. Sa kanë qenë rilindasit të rëndësishëm në këtë rrugëtim?

Schmitt: Po, natyrisht që ishin shumë të rëndësishëm si të gjithë intelektualët në çdo lëvizje kombëtare, domethënë nuk janë një përjashtim edhe në rastin e lëvizjes kombëtare greke, serbe, bullgare. Intelektualët që kanë jetuar jashtë vendit kanë luajtur një rol të tillë edhe ky është një element i rëndësishëm, sepse shumica e rilindësve, sidomos ata që kanë zhvilluar këtë idenë e një kombi në të cilin përkatësia fetare nuk ka një rëndësi të veçantë, nuk kanë jetuar në arnavutlluk, domethënë, në zonën me shumicë shqiptare brenda Perandorisë Osmane, por ata kanë jetuar në Aleksandri të Egjiptit, në Paris ose në Stamboll.

Prizma: Disa edhe kanë qenë zyrtar të lartë të perandorisë…

Schmitt: Po, Pashko Vasa është një shembull shumi i mirë. Ishte një shqiptar i krishterë, ka qenë guvernator i Libanit dhe Libani sa i përket përkatësisë fetare ishte një zonë e përthyer edhe me tensione dhe nuk është e rastësishme që rilindasit e krishterë e kanë zhvilluar idenë e një shqiptari i cili ndjek shqiptarizmën si fe dhe jo islamin ose krishterimin. Ne duhet të theksojmë që ka një ndryshim shumë të madh midis rilidasve në diasporë dhe aktivistëve kombëtar në rajon. Shembull: këtu në Kosovë ose në Maqedoni të gjithë shqiptarët në pjesën Lindore çështja e shqiptarizmës kishte një kuptim tjetër, sepse këtu nuk kishte shumë shqiptar të krishterë, shumë pak shqiptarë ortodoksë dhe shumë pak katolikë. Shumica dërmuese e shqiptarëve ishin myslimanë sunit, bektashinj kishte shumë pak. E përsëris, edhe interpretimi i konsujve austrohungarez, përcaktimi i identitetit kombëtar i shqiptarëve ishte shumë më i lehtë se sa në Shqipërinë adriatike. Atje në Shqipërinë e Jugut, me ortodoksët, të cilët kishin edhe opsione identitare të ndryshme, sepse Greqia i ka tërhequr, Rumania i ka tërhequr. Kishte për çdo familje ortodokse tre opsione identitare, domethënë, identiteti grek, identiteti rumun (vlleh) dhe identiteti shqiptar, por që kjo situatë e një konstelacioni të tillë që nuk ka ekzistuar në Kosovë ose në Maqedoni. Për këtë arsye debati intelektual i rilindave ishte më i gjallë te jomyslimanët, te krishterët në diasporë, dhe kjo është diçka që sipas mendimit tim nuk vlerësohet ashtu siç duhet. Pastaj është edhe te pushteti real, sepse pushteti real nuk ishte te rilindasit, por te krerët shqiptar të pjesës lindores sikurse këtu. Janë figurat si Hasan Prishtina ose të tjerët, njerëz të cilët kishin në të vërtetë një pushtet politik dhe ushtarak. Të tjerët kanë shkruar, kanë botuar shumë, por e dimë shumë mirë që shumica dërmuese e shqiptarëve ishin analfabet dhe qarkullimi i botimeve në gjuhën shqipe këtu në Kosovë dhe në Perandorinë Osmane u ndalua, domethënë, kanë qarkulluar, i kanë shpërndarë vetëm disa konsuj të huaj. Edhe tani në shkolla  lexojnë dhe mësojnë për rëndësinë e shkrimeve të rilidasve, nuk pasqyron në të vërtetë realitetin. Realiteti ishte tjetër gjë. Këtu në Kosovë identiteti ishte i qartë, por pushteti politik ishte në duart të disa krerëve të mëdhenj si Hasan Prishtina, të cilët ishin edhe deputet në parlamentin osman të xhonturqve etj. Domethënë, jo se ishte vetëm një gazetar apo shkrimtar në Aleksandri, por në të vërtetë ishte një burrë politik.

Prizma:  Cili është raporti në këtë periudhë, në fillet e idesë shqiptare dhe të shtetit shqiptar me xhonturqit, sepse ata dëshironin ta modernizonin perandorinë?

Schmitt: Lëvizja kombëtare shqiptare për Perandorinë Osmane ishte një sfidë e veçantë, sepse bëhej fjalë për një grup i cili konsiderohej edhe nga xhonturqit si shtyllë e perandorisë. Për këtë arsye edhe ka pasur dallime qysh në krijimin e gjuhës shqipe, domethënë mund të falsin si të duan, por nuk mund të shkruhet kjo gjuhë, sepse kjo është tjetër nivel, sepse kjo krijon edhe një lloj vizibiliteti i një kulture të veçantë. Për këtë arsye Abdylhamiti në fund të shekullit XIX ka mobilizuar edhe ndjenjat fetare të shqiptarëve me panislamizmin. Ai është përpjekur të zëvendësoj identitetin kombëtar me rigjallërimin e islamizmit dhe shumica e myslimanëve shqiptar, sidomos në trevat lindore të hapësirave shqiptare këtu në Kosovë dhe Maqedoni, kanë pranuar, sepse për ta i krishteri ishte serb, nuk ishte një shqiptar ortodoks ose katolik, por ishte serb. Ata po ashtu kanë përfituar shumë nga sistemi i Abdylhamitit, sepse edhe truprojat e Sulltanit ishin shumica kosovar. Shumë kosovarë kishin pozita kyçe në ushtrinë dhe administratë. Me xhonturqit situata ndryshon shumë, sepse ata kanë krijuar një situatë në të cilën intelektualët shqiptar për herë të parë kanë pasur mundësi të krijonin edhe organizatat kulturore si “Bashkimi” etj., dhe për pak kohë lulëzonte edhe kultura shqiptare te myslimanët. Por është e qartë se turqit konservator kishin të drejtë, sepse “Kongresi i Manastirit” ka bërë një hap të veçantë, sepse ishte pranimi i alfabetit latin. Perandoria Osmane ka mobilizuar të gjitha forcat, hoxhallarët dhe që të gjithë kanë qenë se shqiptarët nuk mund të pranojnë një alfabet latin, është i krishterë, kjo është haram faktikisht. Por sa i përket edhe rëndësisë botërore të historisë shqiptare mund të shpjegohet edhe përmes “Kongresit të Manastirit”, sepse ishte i pari komb me shumicë myslimane i cili ka kaluar në alfabet latin dhe kjo ishte edhe një shprehje e një identiteti të ri dhe u pranua nga shumica e myslimanëve. Fakti që një komb me shumicë myslimane ka pranuar të krishterët si të barabartë, në krahasim botëror është një përjashtim. Edhe te arabët shumica e kombtaristëve ishin të krishterë, sepse vetëm duke zëvendësuar përkatësinë fetare me një lojalitet kombëtar, një i krishterë mund të pranohet nga shumica myslimane, por u bë realitet vetëm këtu në trevat shqiptare.

Prizma: Do të flasim për Zogun. Ahmet Zogu vjen në një periudhë ku shqiptarët janë shumë të varfër, të dalë nga Perandoria Osmane, me një shtet ku shqiptarët më nuk jetojnë bashkë, janë të ndarë, për shkak se ashtu u nda Perandoria Osmane. Si e shihni ju figurën e Zogut? Cila është rëndësia e tij?

Schmitt: Në historinë e shtetit shqiptar modern ka vetëm dy udhëheqës të rëndësishëm: Zogu dhe Enver Hoxha. Enver Hoxha e kishte mundësi edhe të ndikonte imazhin historik të paraardhësit të tij dhe është e qartë se për komunistët, për enveristët Zogu ishte vetëm një tmerr për kombin shqiptar. Pushteti i Enver Hoxhës legjitimohet edhe me një interpretim tepër negativ të Zogut. Nga ana tjetër duhet edhe ta kemi parasysh se në epokën e tij Zogu ka polarizuar shumë. Nuk ishte një ideal, por ai ka vënë edhe themelin për stabilitetin e shtetësisë dhe shtetformimit shqiptar.

Prizma:  Që i bie…?

Schmitt: Cfarë ishte pikënisja? Në fillim ishte një vend që u shkatërrua në Luftën e Parë Botërore edhe në luftërat ballkanike. Çfarë kanë lënë pas osmanët? As një kilometër rrugë të asfaltuar, as një industri, as një fabrikë, asgjë. As një buxhet shteti, as një sistem tatimor. Domethënë, fillimet ishin në të vërtetë shumë të vështira. Çfarë ka bërë Zogu? Me të gjitha vështirësitë, unë nuk dëshiroj ta idealizoj Zogun, por ai ka stabilizuar këtë shtet, ai ka kombëtarizuar edhe sistemin e arsimit që është shumë e rëndësishme. Ai ka kontrolluar, duke krijuar edhe institucione për fetë e ndryshme, ishte edhe një sistem tipik edhe për islamin, nuk ka një kishë në islam, por Zogu ka krijuar institucionet fetare nën kontrollin e shtetit. Për të ishte shumë e qartë që në raport me fetë shteti dominon dhe jo feja. Arsimi, feja, integrimi i Shqipërisë në Evropë edhe disa vepra në infrastrukturë, por unë mendoj në radhë të parë, se në fund të epokës së tij ka dal një gjë – se ai tek brezat e rinj tek banorët e qyteteve ai ka krijuar një identitet kombëtar. Po ta lexojmë, për shembull, edhe Faik Konicën, i cili në vitet ’20 ka përshkruar edhe tensionet midis rajoneve të ndryshme. Shqiptarët e jugut nuk e kanë kuptuar edhe mentalitetin e shqiptarëve në veri. Për toskët malësorët ishin barbarët e egër. Dhe si mund ta krijosh një komb të njësuar dhe kjo ishte sigurisht një sukses i Zogut, sepse kur kanë ardhur pushtuesit italian dhe gjerman, kryengritësit dhe opozita ishin nën udhëheqjen e intelektualëve të rinj, të cilët u edukuan në epokën e Zogut. Krijimi i një identiteti kombëtar, stabilizimi i shtetësisë shqiptare ishin padyshim sukseset e Ahmet Zogut, i cili, natyrisht, ishte edhe një personalitet shumë problematik.

Prizma: Kjo është njëra anë, që sipas jush, historia e nxjerrë si një anë pozitive. Cila është ana negative e Zogut në histori, a mund të ketë diçka të tillë?

Schmitt: Zogu, natyrisht ka krijuar edhe një sistem në të cilin është detyruar të bashkëpunonte edhe me bejlerët. Nuk kishte fuqi politike për të ndërhyrë në reformat shoqërore, ekonomike dhe për këtë arsye në këtë mënyrë ka përgatitur terrenin edhe për ardhjen e komunistëve. Kjo u kritikua edhe nga intelektualët e rinj shqiptarë, sidomos në vitet e ‘30ta. Ai nuk kishte as vullnet e as fuqi, domethënë, sa i përket politikës të brendshme ekonomike ose shoqërore nuk ka bërë shumë. Nuk ka luftuar kundër varfërisë e cila ishte e tmerrshme. Sa i përket politikës së jashtme, mirë, ai ka ardhur në pushtet me mbështetjen e Jugosllavisë dhe prandaj në atë kohë një udhëheqës shqiptar nuk kishte shumë opsione; ose Jugosllavia ose Italia. Ishte e qartë se ai ishte i varur nga Italia, por megjithatë është përpjekur edhe të krijonte pak hapësirë edhe për lëvizjet politike. Ka dështuar në fund të fundit dhe ku u detyrua të ikte dhe ishte e qartë që nuk kishte një mbështetje të madhe nga ana e popullsisë. Por, megjithatë, unë mendoj Zogu është një shembull i mirë që historia nuk është bardh dhe zi, por është shumë e ndërlikuar.

Prizma: Zogu diku për afro 50 vite shihet si djalli, ka një përshtypje që thuhet sikur ky bust që bie i Enver Hoxhës, diktatorit, ka rënë edhe komunizmi, po nuk ka rënë komunizmi thuhet disi ajo mendësia komuniste. Sa ka qenë e vështirë të distancohesh nga narracioni zyrtari historisë të kohës së komunizmit dhe pyetja shtrohet pastaj sa jemi çliruar ne nga ky narracion mbi historinë.

Schmitt: Unë mendoj që në radhë të parë duhet të kuptojnë që Enver Hoxha në Shqipëri ishte një revolucion i vërtetë, d.m.th asnjë dimension shoqëror, asnjë traditë parakomunistë që ka mbijetuar sistemin e Enver Hoxhës. Enver Hoxha ka shkatërruar idenë, konceptin e pronës private në Shqipëri. Ai ka shkatërruar familjen si burim i solidaritetit shoqëror. Ai ka shkatërruar idenë e besimit në tjetrin në Shqipëri. 

Me sigurimin ai ka pushtuar deri në fund edhe nëpërmes sistemit si në Spaç ose në Tepelenë etj. Domethënë, , jo vetëm një tmerr, por me një dhunë që nuk kishte ekzistuar kurrë në këtë mënyrë në historinë e shqiptarëve, kur shteti ka qene aq i fortë në historinë i shqiptarëve. Ishte një shtet i cili ka vepruar kundër njerëzve. Trashëgimia mentale, traumatizmi i shoqërisë shqiptare është e tmerrshme dhe deri më tani nuk mund të diskutohet në mënyrë të hapur. Vetëm një shembull; po ta vizitoni Spaçin nuk do të shihni një monument ose një muze sepse shteti shqiptar nuk ka asnjë interes kujtimin e krimeve që shteti i vet ka bërë atje dhe ishte e qartë që sistemi enverist për herë të parë u krijua një sistem universitar dhe akademik, e gjithë historia që u shkrua dhe u prodhua në hapësirën shqiptare në institucione, sepse para Enver Hoxhës ka ekzistuar tradita historiografie por jashtë institucioneve, por tani ishte brenda institucioneve dhe ky interpretim kishte natyrisht një ndikim shumë të madh, sepse në të gjithë shkollat, në universitetet i kanë përsëritur mësuesit dhe profesorët kishte vetëm një interpretim zyrtar i cili u eksportua në Kosovë në fund të viteve ’60, ’70, por edhe kosovarët kanë filluar ta mësojnë këtë interpretim sepse nuk ka një rrëfim tjetër, nuk ka një rrëfim alternativ d.m.th nga epoka e Zogut. Zogu nuk ka krijuar universitetit e as ndonjë akademi shumë shqiptarë ballafaqohen edhe sot me një interpretim i cili është enverist, nga ana tjetër sot historianët janë krahasim me disiplinat e ndryshme tepër konservatorë në Kosovë dhe në Shqipëri, por jashtë këtyre vendeve ka historianë të cilët punojnë në mënyrë shumë kritike dhe të hapur edhe për epokën e komunizmit.

Prizma: Z. Schmitt, ne këtu ende jemi konservator në një  interpretim të historisë dhe të historiografisë ku mendësia megjithatë ka nuanca ideologjike komuniste?

Schmitt: Unë mendoj që së paku më vjen keq t’ju them që shumica përsëritën, janë ata që nuk botojnë shumë ose riprodhojnë vetëm interpretime të viteve ’60, ’70, por ka edhe një pakicë që është shumë e gjallë, që boton edhe në gjuhë të huaja në revista më prestigjioze dhe të perëndimit të cilat edhe shkojnë në arkivat dhe studiojnë në arkiva dhe ofrojnë gjëra jo vetëm fakte të reja por edhe interpretime të reja d.m.th tani mendoj që debati për historiografinë, mendoj që historianët më origjinal nuk janë profesor në universitete, por janë kërkues në universitetet perëndimore.

Prizma: Shumë figura të rëndësishme në histori, figura historike sidomos që janë ose patriot të mëdhenj shqiptarë ose tradhtarë të mëdhenj shqiptarë, kanë dozën e fortë të kësaj periudhe. Domethënë, shumë figura të tilla qoftë ata që u shpallën tradhtar, qoftë ata që u shpallën heronj, disi kanë mbetur më ato ngjyrimet që iu ka dhënë ideologjia enveriste. Sa ndikon kjo pastaj në të tashmen, cili është ndikimi i saj?

Schmitt: Kjo është një problematikë e madhe. Një ish doktorant i imi, Idrizi, ka botuar një studim shumë të mirë për mënyrën në të cilën Enver Hoxha vetë ka ndërhyrë në punën e historianëve, ju thatë që u shpallën, por nuk u shpallën, por Enveri vet i ka shpallur të mirë ose të këqij kjo tregon edhe rëndësinë e historisë. Të gjithë historitë, enciklopeditë ishin në ndikimin jo vetëm të regjimit, por edhe vet të diktatorit personalisht. Por këto janë gjëra të cilët edhe vet njerëzit duhet t’i din se me çfarë informacionesh ballafaqohen, ne duhet të diskutojmë edhe se si u prodhua njohuri të tilla, mund të fillojmë një debat të hapur d.m.th është e qartë ky shtet shqiptar enverist shumicën e informacioneve dhe njoftimeve të cilat i kemi në dispozicion sot duke studiuar të kaluarën shqiptare, ky është një fakt, dhe ky shtet  ishte një shtet i cili enverian në një mënyrë. Enver Hoxha ka vendosur se si ishte e kaluara, jo historianët ose dokumentet, historianët vetëm kanë ndjekur porosinë e Enver Hoxhës, kjo është situata dhe kjo po ndryshon dalëngadalë, por në shkollë, njerëzit por edhe mediat vazhdojnë t’i përsërisin interpretimet e tilla, për këtë arsye e përsëris është shumë e rëndësishme të kuptojmë si u prodhua ky interpretim.

Prizma: Libri “Serbët dhe Shqiptaret”, Milan Šufflay. Kur folët më herët për një historian që është i harruar, shpesh herë i harrojmë disa gjëra, mirëpo, janë të rëndësishëm në historinë, në historiografinë e popullin shqiptar. Do të kisha dashur nga Ju disa fjalë për Šufflay. Çka mendoni ju si historian për këtë figurë?

Schmitt: Unë mendoj që Šufflay padyshim është një historianët më të mëdhenj në fushën e albanologjisë. Ai ka botuar disa punime themelore sidomos Arbërinë e veriut,  për qytetërimin urban për rajonit e Shkodrës dhe është emër i madh. Ky libër ‘Serbët dhe Shqiptarët’ është një ndër interpretimet më të rëndësishme sepse ai ka treguar që në mesjetë nuk ekzistonte ndonjë urrejtje historike midis shqiptarëve dhe serbëve, por një lloj bashkëjetese, sidomos në Arbërinë e veriut. Šufflay në të njëjtën kohë ishte edhe një aktivist kombëtar kroat shumë i njohur në Austro-Hungarinë dhe pastaj në Jugosllavinë e parë dhe për këtë arsye u vra në Zagreb nga Shërbimi Sekret Jugosllav. Ishte një skandal ndërkombëtar sepse Albert Einstein dhe intelektualët e tjerë kanë protestuar zyrtarisht, ishte edhe një rast i njohur.

Prizma: Sot kur i shohim marrëdhëniet shqiptaro-serbe dhe marrëdhëniet në Ballkan krijohet një përshtypje që çdo herë këta popuj që kanë zbritur këtu në tokë kanë luftuar më njëri-tjetrin dhe duket sikur kjo histori, ky rrëfim i ngarkon shumë raportet tona. Siç e thatë edhe Šufflay që e shkruan librin e tij ‘Serbet dhe Shqiptarët’, që ka një periudhe ku njerëzit këtu kanë bashkëjetuar nuk kanë qenë ngarkesat identitare çfarë vijnë më vonë dhe bëhen. Është pastaj regjimi i Hoxhës ai i cili krijon ato armiqësitë në kuptimin ideologjik. Gjithë kjo histori që e folëm deri më tash edhe vijmë deri të kjo pika, dialogu Kosovë-Serbi një çështje e pambyllur. Si e shihni në tërë këtë mekanizëm rolin e historisë?

Schmitt: Është fjala sidomos për një dialog në nivelin politik, është një dialog kot, por unë që në fushën e kulturës situata është më e rëndë sesa në politikë.

Prizma: Pse?

Schmitt: Unë mendoj, sepse intelektualët shqiptarë, kosovarë dhe serbë, nuk diskutojnë në nivel të barabartë, sepse shqiptarët dinë më shumë për serbët, sesa serbët për shqiptarët, pra njohuritë, kompetencat intelektuale nga ana e shqiptarët për Serbinë, por unë personalisht nuk njoh asnjë intelektual serb që flet shqipen ose i cili do të ishte i aftë të kuptojë një tekst në gjuhën shqipe, ose të dijë pak më mirë sesa disa paragjykime për shqiptarët. Në historinë intelektuale serbe, ata që janë marrë me historinë shqiptare në mënyrë më të thelle janë një pakicë shumë e vogël dhe natyrisht si mund të bëhet një dialog në mes dy partnerëve, ku njëri është më i cilësuar, më i kualifikuar, më i përgatitur dhe tjetri niset nga ideja me një epërsi kulturore e cila, më lejoni ta them, është qesharake.

Prizma: Sa kjo histori, ky raport, këto rrëfime që bëhen mes shqiptarëve dhe serbëve e ndikojnë pastaj edhe realitetin kulturor e politik. Sipas jush, si do duhet trajtuar aspektet të ndryshme historike që me pasë mundësi me ndërtu s’paku një raport mirëbesimi?

Schmitt: Është shumë e vështirë si historian mundemi ta bëjmë vetëm më punë praktike, me dokumente sepse ne nuk mund të përdorim teori të mëdha, çdo historian i cili përdor një teori urrejtje historike, serbët ose shqiptarët ishin gjithmonë armiq të rreptë duke lehtësuar dokumentet duhet të ketë parasysh që gjëra ishin shumë të ndërlikuara.

Prizma: Nuk na pëlqejnë neve dokumentet…

Schmitt: Po, po, por për fat të keq vuajmë edhe nga mungesa e dokumenteve të pjesëve të jetës shoqërore, sidomos të fshatrave, në dimë shumë pak se si kanë jetuar apo bashkëjetuar në të vërtetë ortodokset dhe myslimanët në Kosovë, por e dimë sistemin tatimor osman ose edhe sistemin e drejtësisë, por sa i përket identiteteve kanë një obsesion jo vetëm në Ballkan, ne nuk e dimë  se çka mendonin fshatarët por as intelektualët. Historianët duhet të thonë shumë qartë se në cilat dimensione kemi dokumente që mund t’i ofrojmë edhe një interpretim dhe ku mund të spekulojmë, spekulimi nuk mund të jetë një metodë shkencore d.m.th nuk mund të jap një përgjigje të qartë, e gjithë bota e di që për fat të keq historia është dhe vazhdon të jetë një resurse politike dhe keqpërdoret jo vetëm nga historianët por edhe nga politika. Çdo historian duhet t’i shtrojë vetvetes pyetjen ‘Si do ta ndërtojë karrierën e tij’ d.m.th vetëm në televizion në bashkëpunim me politikanët ose me synimin e tij ndoshta edhe me rezultatet sigurisht që ndoshta nuk i pëlqejnë shoqërisë, sepse kjo shumë shpesh është edhe fakti dhe çështja e autocenzurës se historianëve, por unë zbuloj diçka që nuk më pëlqen çka të bëj me këtë rezultat dhe është edhe çështja e hapur.

Prizma: Z. Schmitt duke qenë këto problemet e mëdha ende të papërfunduar me dialogun, me luftën e fundit d.m.th disi historianët e kanë të vështirë të zhvishen nga ky petku patriotik e nacionalist ndoshta do të duhej edhe pak të çlirohemi nga ky element

Schmitt: Nuk jam i sigurt sepse e përsëris ekziston një brez i ri i historianëve shqiptarë dhe kosovarë të cilët nuk ballafaqohen me probleme të tilla sepse ata ndjekin të gjitha qëllimet duke i përdorur metodat shkencore. Sa i përket dialogut ndërmjet Kosovës dhe Serbisë kemi të bëjmë edhe me probleme të ndryshme, klasa intelektuale serbe nuk ka pranuar asnjëherë përgjegjësinë e saj për krimet që u bën në Kosovë, e as në Bosnje nuk mund të bëhet një dialog në bazë të tillë, në të cilin një partner refuzon të gjithë njohjen e krimeve të rënda dhe është e qartë se shoqëria serbe vuan nga ky mos vullnet të pranojë një realitet dhe me duket që sa i përket një dialogu të hapur mes historianëve kosovarë e serbë duhet të jetë një iniciativë që duhet të vijë nga Serbia.

Prizma: Ne shqiptarët dhe serbët komunikojmë aktualisht vetëm në raportin politik, në raportin kulturor kemi fare pak komunikim, me gjasa përmbyllja politike shpesh herë i mbyll ose iu ve kapak këtyre aspekteve kulturore

Schmitt: Në Serbi nuk ka asnjë intelektual dhe tani në lëvizjen kundër Vuçiqit, ishte një lëvizje për të drejtat qytetare, asnjë politikan në Serbi nuk guxon të bëjë një lidhje midis demokratizimin e Serbisë me çështjen e Kosovës. Kosova ka si problem politik dhe ka dëmtuar, ndoshta edhe e ka penguar zhvillimin e një Serbie demokratike, serbët duhet ta kuptojnë dhe ta pranojnë sidomos opozita duhet të ofrojë edhe një pyetje dhe një përgjigje shumë të qartë në çështjen e Kosovës, ata duhet ta pranojnë Kosovën si shtet të pavarur dhe duhet të angazhohen në punimin e historisë e së kaluarës dhe natyrisht edhe për përgjegjësinë serbe për krimet e bëra në Kosovë, kjo duhet të jetë themeli i një dialogu të vërtetë, jo vetëm politik.

/Gazeta Express