Intervista/ Ivan Čolović: A do të mburremi me Kopiliqin që ka vrarë Sulltanin, apo do të themi se ishte vrasës terrorist

Intervista me antropologun social, Ivan Čolović, dhënë Dritan Dragushës, emetuar në emisionin Prizma të T7, të shtunën më 30 shtator 2023.

Përkthimi nga: Fehmi Maliqi

Dritan Dragusha: Më 15 qershor 1389, thuhet se ishte ditë e premtë, ushtritë osmane do të ndeshen me ushtritë ballkanike. Nuk zgjati kjo përplasje shumë, thuhet se ishte paraditja e së premtës e atij viti, por që mori shumë jetë ushtarësh nga të dyja palët. Me gjasë rëndësia e kësaj beteje, e ashtuquajtura „Beteja e Kosovës“, u bë e rëndësishme për faktin se aty vdiqen, u vranë të dy udhëheqësit kundërshtar: Sulltan Murati I dhe Car Llazari undhëheqësi i bllokut ballkanik. Për me folë sot për mitin e „Betëjës së Kosovës“, për rëndësinë e këtij miti, për problemet që ka sjellë në histori ky mit, si u ndërtua, si erdh, sonte, këtu në PRIZMA e kam të ftuar antropologun social nga Beogradi, Ivan Çolloviq, i cili ka shumë vitë që është marrë dhe si duket e ka shterruar temën mbi mitin e “Betejes së Kosovës“. 

Profesor, mirë se erdhe në PRIZMA!

Ivan Çolloviq: Mirëmbrëma! Ju faleminderit që më keni ftuar në emisionin Tuaj, PRIZMA. Shpresoj që për shikuesit tuaj të jetë interesant ajo që do të bisedojmë gjatë këtij emisioni dhe ajo se çfarë unë mendoj për mitet politike, pra edhe për këtë mit tashmë të njohur, mitin mbi Betejën e Kosovës. Dua ta them edhe këtë, meqë edhe është rasti për ta thënë, pra ta falenderojë Institutin për politika sociale dhe publike,në Prishtinë si dhe zotriun Belgzim Kamberin, të cilët më ftuan të jem pjesë e seminarit, ku pjesëmarrës janë studentë dhe të rinjë tashmë të diplomuar, për të biseduar rreth temës Kosova mes realitetit dhe mitit në historiografinë zyrtare serbe dhe shqiptare. Për mua ky ishte rasti i parë që nga paslufta të vij në Prishtinë, në Kosovë dhe të prezantoj para studentëve shqiptarë dhe që për herë të parë, bashkë me mikun tim Zhan Arno Derans, të shkoj ta vizitoj memorialin në Gazimestan dhe Tyrben e Sulltan Muratit.

«Të kujtuarit e Betejës së Kosovës është përdorur për t’u krijuar kombe të ndryshme ballkanike, jo vetëm kombit serb, por edhe ideja e kombeve jugosllave, që ishte njëri prej konstrukteve»

Dritan Dragusha: Kjo foto paraqet imazhet e “Betejës së Kosovës”. Siç e bëra edhe në hyrje, është një betejë që ka zgjatur shumë pak, mirëpo, që prej kohës që kjo betejë u mor në shekullin XIX në ndërtimin e atij miti të shtetit modern serb, vazhdon te jetë, edhe pse shumë e shkurtër si betejë, vazhdon të zgjatë edhe sot e kësaj dite.

Ivan Çolloviq: Po, ky imazh flet për luftën e Kosovës, apo Betejën e Kosovës, ndërsa për rrëfimin, tregimet dhe mitet mbi Betejën e Kosovës, unë ia kam kushtuar një libër që mban titullin “Vdekja në Fushë Kosovë, ndërkaq në nëntitull e kam emërtuar “Historia mbi mitin e Kosovës”. Menjëherë pas përfundimit të Betejës së Kosovës shfaqen dëshmi të ndryshme, një përkujtim i begatshëm për këtë Betejë, i shprehur në folklorin e popujve të ndryshëm ballkanik, mandej në burimet kishtare, shkrimet letrare, dhe një literaturë e vëllimshme mbi këtë temë, ndërsa veçmas, siç e thatë edhe ju, nga mesi i shekullit nëntëmbëdhjetë këto kujtime të ndryshme mbi Kosovën kanë nacionalizuar, përkatësisht janë përdorur për konstrukte politike, për konstruktimin e kombeve, ngase ajo kohë ishte kohë e nacionalizmave. Prandaj, edhe të kujtuarit e Betejës së Kosovës është përdorur për t’u krijuar kombe të ndryshme ballkanike, jo vetëm kombit serb, por edhe ideja e kombeve jugosllave, që ishte njëri prej konstrukteve. Para kësaj faze flitej mbi Ilirët, sikur edhe përdorimi i kujtesës mbi Betejën e Kosovës, në favor të idesë se Ilirët janë një popull, një komb.

Mandej kemi versionin kroat të rrëfimit mbi Betejën e Kosovës, sikur që kemi edhe versionin boshnjak, e versionin shqiptar të Betejës së Kosovës. Pra, kjo është një literaturë e shumtë e cila më është dashur ta lexoja, që të mund të them diçka mbi historinë e mitit mbi Betejën e Kosovën.

«Rishkrimi më i veçantë që kishte për qëllim restaurimin e mitit mbi betejën e Kosvës, ishte rishkrimi i njërit prej momenteve kyçe të këtyre kujtimeve mbi Betejën e Kosovës, e që kishte ndodhur me shkrimet kishtare, që përkonte me përcaktimin e Princit Llazar për mbretërinë qiellore»

Dritan Dragusha: Po, është interesant se të gjithë e kanë marrë këtë betejë dhe e kanë shëndrru në forma të ndryshme, në mit, mirëpo, është interesant se historia e “Betejës së Kosovës“, siç e thotë edhe shkrimtari Noel Malcolm, për serbët është bërë një lloj totemi, një lloj hajmalie, që e konfirmon ose e rikonfirmon qenien serbe.

Ivan Çolloviq: Po, është e vërtetë se Beteja e Kosovës, para së gjithash është përdorur në Serbi në momentin kur filluan luftërat për çlirimin nga Perandoria Osmane dhe kur filloi ndërtimi i një identiteti kombëtar serb dhe kur doli nevoja e gjetjes së dokumenteve në histori, në folklor me të cilat vërtetohej se, sipas ligjit historik dhe etnik, territoret serbe janë ato hapësira ku janë zhvilluar beteja që në Mesjetë, mes tjerash edhe ku është zhvilluar edhe Beteja e Kosovës.

Për këtë qëllim doli të ishte e nevojshme që të bëhej revidimi i kujtimeve të vjetra mbi Betejën e Kosovës dhe që ato kujtime të nacionalizohen. Sipas kujtimeve të moçme del se vlerat për të cilat është luftuar në atë Betejë, ishin vlera të një shoqërie feudale, ku dominonte kodi kalorsiak sipas të cilit të gjithë trimat, në të dyja palët ndërluftuese, në anën Osmane dhe atë krishtere, në të vërtetë luftojnë për të njëjtat vlera, për vlerat e kodit kalorsiak, për feudalët-zotëruesit e tyre. Andaj, vlerat e asaj kohe të ruajtura në ato kujtime, deri në mesin e shekullit nëntëmbëdhjetë, ishin vlera të një shoqërie e rendi feudal.

Kështu që gjatë revidimit të kujtimeve mbi Betejën e Kosovës konsiderohej e rëndësishme që ato të nacionalizohen dhe në vend që të flitej për kod të njëjtë vlerash, të cilit i përmbahen të gjithë pjesëmarrësit në Betejën e Kosovës, si në anën Osmane ashtu dhe atë krishtere, e serbe, tashmë këto vlera ndryshohen kështu që ato (palët ndërluftuese) ndahen në dy apo tre taborre. Kështu Osmanët për nga përkatësia nacionale konsideroheshin si turq, ndërsa pala tjetër emërtohej si pjëstarë serb. Pra, vjen deri te nacionalizimi (kombëtarizimi) i kujtimeve mbi Betejën e Kosovës dhe deri te revidimi i momenteve të ndryshme të folklorit, të shkrimeve kishtare. Ndërkaq rishkrimi më i veçantë që kishte për qëllim restaurimin e mitit mbi betejën e Kosvës, ishte rishkrimi i njërit prej momenteve kyçe të këtyre kujtimeve mbi Betejën e Kosovës, e që kishte ndodhur me shkrimet kishtare, që përkonte me përcaktimin e Princit Llazar për mbretërinë qiellore.

Në shkrimet kishtare dhe në një pjesë të poezisë popullore, veçmas në Serbi, flitet për një legjendë sipas së cilës ai kishte parë në ëndërr Nënën e shenjtë, e cila i kishte ofruar Mbretit Llazar (edhe pse ishte vetëm princ, në folklor emërtohet me titullin mbret) dy mundësi për të zgjedhur:  nëse dëshironte fitore ndaj turqëve në Betejën e Kosovës dhe kështu të bëhej mbret në tokë, apo ta humbte këtë betejë si këmbim të merrte mbretërinë qiellore. Po sipas këtyre burimeve kishtare, e që përsëriten edhe në këngët popullore, Llazari kishte zgjedhur qiellin (Mbretërinë qiellore). Pasi që në shekullin XIX filloi të shfaqej ideologjia e nacionalizmit romantik, përkatësisht kur filloi lufta për shtete dhe territore, filloi të rishkruhej zgjedhja e tij. Kështu që, erdhi deri te sqarimet e reja mbi atë se cila ishte arsyeja që Llazari kishte zgjedhur mbretërinë qiellore. Thuhej se kjo ishte vetëm se një zgjidhje e tij strategjike, deri në rikuperimin e fuqive dhe që një ditë Llazari të kthehej në tokë, bashkë me ushtarët e tij. Pra, ky ishte rishkrimi i përcaktimit të Llazarit, ose të besëlidhjes së Kosovës. Madje, sot thuhet se Llazari para së gjithash ishte mbret i cili do të duhej të siguronte një mbretëri të madhe serbe, ndërsa shkruarja e tij në qiell ishte një zgjidhje e tij e përkohëshme, deri në ditën kur do të kthehej në tokë.

Kështu miti politik mbi Betejën e Kosovës e zbret Llazarin në tokë dhe kjo vlen edhe për versionet serbe të mitit mbi Kosovën dhe për versionet e tjera të mitit mbi Kosovën, ngase ky mit në kuptimin e tij të vërtetë është krijuar në shekullin e nëntëmbëdhjetë dhe atëherë mendohej të ishte në shërbim të luftës për krijimin e shteteve kombëtare dhe i territoreve kombëtare, përfshirë edhe shtetin e madhë Jugoisllavinë, por duke përfshirë edhe shtetet e vogla gjatë shpërbërjes së Jugosllavisë.

«Kisha pranoi që repertori kishtar dhe depoja e vlerave kishtare t’iu jepen në dispozicion politikanëve dhe elitës kombëtare, e cila mandej do t’i përdorte me qëllim të nacionalizimit duke thënë, po, ju jeni ortodoks, mirëpo, para së gjithash me përkatësi kombëtare jeni serbë…»

Dritan Dragusha:  Pa këtë anën hyjnore, religjioze ky mit nuk do të ishte i rëndësishëm. Ndoshta edhe kjo do të jetë edhe rruga që të çlirohemi nga ky mit, njëherë të çlirohemi edhe nga rrëfimi religjioz mbi mitin e kosovës. Cila ka qenë rëndësia ose fuqia dhe që vazhdon ta mirëmbajë këtë mit, aspekti religjioz kishtar? 

Ivan Çolloviq: Kisha ortodokse serbe në Serbi ka një raport ambivalent ndaj nacionalizmit. Në njërën anë, edhe më herët edhe tani Kisha ishte e interesuar që ajo ta ruajë versionin e saj të historisë së popullit serb dhe të rolit të kishës dhe fesë në atë histori. Kështu që, në të vërtetë kisha ishte vendi në të cilin është ndërtuar kulti mbi Princin Llazar, si dikush i cili me rastin e zgjedhjes së mbretërisë qiellore u shëndërrua në një shenjtorë të Kishës ortodokse serbe. Në një moment Kisha e pa nacionalizmin si një kundërshtar ideologjikë të saj, ngase nacionalizmi iu jep më pak rëndësi vlerave shpirtërore – kishës e religjionit, ndërkohë që më shumë i vlerëson ambiciet kombëtare, liderët kombëtarë, heronjtë kombëtarë, të cilët jo domosdoshmërisht duhet të ishin pjesëtarë të Kishës ortodokse ose të ndonjë kishe tjetër.

Por, nga ana tjetër Kisha ortodokse tregoi gatishmëri të ndihmojë në ndërtimin e nacionalizmit si një religjion sekular i cili i ka vlerat, simbolet dhe mitet e veta, ngase në nacionalizëm simbolet dhe vlerat përfaqësuese janë të sakralizuara, gjuha, historia, heronjtë kombëtar dhe përmendoret kombëtare, kështu që Kisha pranoi diçka që në literaturën shkencore emërtohet si transferim i sakrales. Pra, ajo pranoi që repertori kishtar dhe depoja e vlerave kishtare t’iu jepen në dispozicion politikanëve dhe elitës kombëtare, e cila mandej do t’i përdorte me qëllim të nacionalizimit duke thënë, po, ju jeni ortodoks, mirëpo, para së gjithash me përkatësi kombëtare jeni serbë, kroatë etj., por në rasatin konkret po flasim për Kishën ortodokse serbe.

Dritan Dragusha: Mirë profesor, se po përmendim edhe aspektin politik, domethënë se qysh nacionalizmi fillon dhe forcohet, ky mit ishte ai i cili u përdor edhe për një lloj bashkimi në Ballkan, që ishte në ndërtimin e Jugosllavisë, mirëpo, dikur u bë edhe si shkatërues i saj. Madje në vitet e ’90, siç e dimë, ky mit në njëfarë forme u bë edhe një lloj feje shtetrore.

Ivan Çolloviq: Po, mund të thuhet se kujtimi mbi Betejën e Kosovës, prëkatësisht miti mbi Kosovën, veçmas është ringjallur, përditësuar dhe është përhapur gjerësisht, nga mesi i viteve tetëdhjeta të shekullit të kaluar, që nga momenti kur në pushtet vjen Slloobodan Millosheviq. Prej kur ai edhe fut Serbinë në periudhën e politikës postkomuniste dhe postjugosllave. Ndërsa për ta konfirmuar rolin e tij dhe për t’u treguar si një lider i ri i popullit serb, e jo vetëm si lider i ri i Partisë Komuniste në Serbi, Millosheviqi organizoi një varg tubimesh deri në mbajtjen e tubimit më të rëndësishëm në Gazimestan, me ç’rast aty ai u prezantua para serbëve si një trim i madh i Kosovës. Mes shumë asaj që kishte thënë në atë tubim, Millosheviq në fjalimin e njohur me atë rast në Gazimestan kishte thënë se: “tani kemi me çka të dalim para Milloshit (Obiliqit). Ky ishte një citim nga libri i Njegoshit “Kurora e maleve”. Ndërkaq në atë pjesë të cituar thuhet se përfundimisht në skenë dolën trimat edhe malazezë të cilat duan të luftojnë kundër turqëve, muslimanëve kështu që përfundimisht ne tashmë i kemi trimat të cilët mund të mburren dhe pa turp të dalin para heroit të madh Millosh Obiliqit.

Kështu Millosheviqi e prezantoi veten si një Millosh Obiliq të ri, mirëpo, me këtë ai deri diku kishte fyer Kishën ortodokse serbe, ngase në fjalimin e tij nuk e kishte përmendur Princin Llazar, duke refuzuar të shkonte në Kishën e Shën Kolit në Prishtinë për t’iu falur eshtrave të princ Llazarit, meqë Kisha me rastin e shënimit të 600 vjetorit të Betejës së Kosovës ishte përpjekur që eshtrat e Princ Llazarit të zhvendosen nga Serbia, përmes Bosnjës, në Kosovë që aty të jenë në përvjetorin e Betejës së Kosovës në Kishën Ortodokse dhe për ta pritur liderin e ri, duke aluduar në Millosheviqin, që të vjen aty dhe t’i përkulej eshtrave të tij. Millosheviqi nuk kishte shkuar.

«Edhe gjatë luftës së viteve nëntëdhjeta në Bosnje… Ratko Mlladiq shfrytëzoi kujtimin e Betejës së Kosovës dhe mitin mbi Kosovën për t’i legjitimuar sjelljet e veta dhe luftën e tij, sikur edhe për ta legjitimuar krijimin e një shteti etnikisht të pastër serb në Bosnjë. Pra, ushtria e Republikës Serbe tani më si ditë të sajën e shënon Vidovdanin»

Dritan Dragusha: Ky mit në një moment të caktuar bëhet shumë shkatërrimtar edhe është interesant se, pak a shumë, ngjan me atë mitin, Kompleksin e Edipit, në njëfarë forme ajo kënaqësia për me ndërtuar mitin e Kosovës, kjo lidhja në mes tokësores dhe hyjnores nëpërmes Car Llazarit, në një moment bëhet që edhe Serbia edhe ballkanasit, në njëfarë forme t’i nxjerrin sytë prej këtij miti.    

Ivan Çolloviq: Po, ky mit me të vërtetë ka shërbyer edhe për ta propaganduar luftën, vrasjet dhe urrejtjen, gjëra këto që para së gjithash janë manifestuar në luftë. Pra, edhe gjatë luftës së viteve nëntëdhjeta në Bosnje, komandanti i forcave serbe Ratko Mlladiq shfrytëzoi kujtimin e Betejës së Kosovës dhe mitin mbi Kosovën, për t’i legjitimuar sjelljet e veta dhe luftën e tij, sikur edhe për ta legjitimuar krijimin e një shteti etnikisht të pastër serb në Bosnjë.

Pra, ushtria e Republikës serbe tani më si ditë të sajën e shënon Vidovdanin. Pra, kështu ata janë lidhur në mënyrë eksplicite me këtë traditë duke e përdorur kujtimin e Betejës së Kosovës dhe mitin mbi Kosovën si diçka që legjitimon, arsyeton dhe sqaron luftën e popullit serb në veri të Bosnjës për krijimin e shtetit dhe territorit të tyre.

Dritan Dragusha: Profesor, për fund të kësaj pjese, në bazë të hulumtimeve Tuaja, si do të duhej që historiografia e Ballkanit ta shihte “Betejën e Kosovës”?

Ivan Çolloviq: Do të duhej të shihej në mënyra të ndryshme. Historiografia nuk duhet të ketë vetëm një imazh unik mbi traditën e Kosovës, Betejës së Kosovës dhe mitit mbi Kosovën. Kur është fjala me njohjen e versioneve të ndryshme të rrëfimeve mbi Betejën e Kosovës dhe mitin e Kosovës, ai që e hulumton këtë traditë dhe këto tregime, duhet ta dijë se çfarë në ndërkohë është thënë gjatë më shumë se qindra vitesh, në anë të ndryshme. Ndërsa, nëse është fjala për një historiograf dhe intelektual kritik, këto gjëra duhet t’i vështrojë me metodën komparative, për ta bërë krahasimin se çfarë është thënë mbi Betejën e Kosovës nga të gjitha palët dhe në çfarë mënyre e ka interpretuar këtë mit dhe për çfarë dedikimesh është përdorur ky mit, dhe njëkohësisht do të duhej ta vështronte historikisht për t’u parë se si një ngjarje e cila për nacionalistët përsëritet si një predestinim, besëlidhje nga e cila nuk mund të dilet kurrsesi dhe po mbetet e pandryshuar, me qëllim që në mënyrë historiografike të tregohej se në të vërtertë, kujtimi mbi Betejën e Kosovës dhe vet miti mbi Kosovën ndryshojnë dhe se gjatë kohës marrin funksione të ndryshme, përdorime të ndryshme dhe persona të ndryshëm të cilët atij miti i japin rëndësi duke e shfrytëzuar atë.

«Dokumenti i parë në të cilin flitet se si është vrarë Sulltan Murati, nga ana e disa kalorësve, është vepër e një shkrimtari oborrtar nga Firence, Kalluço Sallutati»

Dritan Dragusha: Siç duket politikanët nuk e lëshojnë këtë mitin prej dore në momente të caktuara. Për shembull: problemi me veriun e Kosovës, problemi politik që është atje, para disa vitesh, në një mëngjes, ditën për diell vendoset një statujë e madhe e Car Llazarit, në sheshin e Mitrovicës se veriut. Me gjasë për tu çliruar nga ky mit, duhet të çlirohemi nga politika nacionaliste, që nganjëherë është edhe me predispozita fashiste?

Ivan Çolloviq: Politikanët bëjnë atë që atyre ju nevojitet dhe veprojnë ashtu siç ata e mendojnë të nevojshme, para së gjithash në interes të politikës të cilën ata e drejtojnë. Ata i ngrisin përmendore trimave të tyre, ofrojnë mendimin dhe interpretimin e tyre ndaj ngjarjeve politike, duke përfshirë këtu edhe ngjarjet historike.

Mirëpo, ne intelektualët kritikë, ju themi politikanëve: prisni se edhe ne kemi për të thënë diçka mbi këtë temë. Ne përdorim një gjuhë krejtësisht tjetër dhe i shohim gjërat që politikanët nuk i shohin. Ajo që politikanët zgjedhin nga historia, nga historia e Kosovës dhe mitit mbi Kosovën është shumë pak, shumë modeste dhe shumë e rëndomtë, ndërkohë që historiani i vërtetë do ta shpalosë begatinë e vërtetë të atyre traditave të ndryshme, diversitetin e tyre dhe do të shpalosë gjëra të cilat politikanët fare nuk i shohin. Ata do t’i ofrojnë publikut dokuemente të cilat nuk përmenden nga politikanët. Prandaj dua të shtoj një shembull në të cilin kam hasur gjatë hulumtimit të historisë së mitit mbi Kosovën, i cili është shumë interesant të cilin nuk e përmendin politikanët dhe intelektualët nacionalë dhe ndërtuesit e miteve nacionale. Ajo që mua më ka befasuar është fakti se teksti i parë mbi Betejën e Kosovës, dokumenti i parë në të cilin flitet se si është vrarë Sulltan Murati, nga ana e disa kalorësve, është vepër e një shkrimtari oborrtar nga Firenca, Kalluço Sallutati. Ky kishte marrë një detyrë nga Seanti i Firencës për t’iu përgjigjur letrës së dërguar nga mbreti i Bosnjës, Tvërtko I, meqë ky kishte pasur një njësit të vetin në Betejën e Kosovës. Paraprakisht Tvërtko i kishte dërguar një letër Firencës në të cilën mburrej se “ne e kemi vrarë Sulltan Muratin, ne i kemi mundur turqit në Kosovë. Edhe pse kjo letër e Tvërtkos nuk është gjetur, mirëpo, është ruajtur përgjigja e shkruar nga Kalluço Sallutati, një mjeshtër i madh i letërsisë epistolare i cili i përgjigjet Tvërtkos duke i thënë “Ju faleminderit zotëri, ju keni bërë një vepër të madhe dhe faleminderit gjithë atyre kreshnikëve, atyre 12 kreshnikëve që ia dolën të futeshin deri te tenda e Muratit dhe që ia dolën mbanë të depërtonin – edhe përkundër se tenda e Muratit ishte rrethuar me zinxhirë të lidhur për devetë – njëri nga ta depërton dhe me shpatën e tij e vret Sulltanin. 

Pra ky është tregimi i parë mbi vrasjen e Sulltan Muratit i bërë nga një firencas dhe ky moment është një risi në vete, ngase sa herë që flitet për mitin mbi Kosovën përmenden tregimet popullore për princin Llazar, por askush nuk e thotë se hartuesi i parë i tregimit mbi Betejen e Kosovës është shkrimtari oborrtar nga Firenca.

«A do të mburremi me Millosh Kopiliqin nga Drenica, që kishte vrarë Sulltanin,  apo do të themi se ky ishte një vrasës terrorist. Kjo është një temë mjaft interesante»

Dritan Dragusha: Kjo e vë pastaj në dilemë se a ishte Millosh Obiliqi ose Millosh Kopiliqi ai që e vrau sulltanin apo ishin këta 12 ushtarët që u futën në çadrën e sulltanit dhe e vranë?

Ivan Çolloviq: Në letrën e Kalluço Sallutatit nuk përmenden emrat e atyre trimave, rrjedhimisht nuk përmendet as Millosh Obiliqi, por ka tregime dhe mite të ndryshme mbi atë se kush ishte Millosh Obiliqi, pra, është edhe versioni shqiptar i mitit mbi Kosovën. Sipas versioneve shqiptare të mitit mbi Kosovën, trimi i cili e vrau sulltanin quhej Millosh Kopiliq, nga Drenica. Gjatë hulumtimeve të bëra mbi mitin e Kosovës, kam pasur rastin t’i gjejë edhe versionet shqiptare të këngës popullore mbi mitin e Kosovës, por që nacionalistët, historiografët dhe ndërtuesit e identiteve kombëtare nuk kanë dashur t’i dëgjojnë, mirëpo, falë historianes e cila ka qëndruar dhjetë vite këtu në Kosovë, Anna Di Lelio… ajo historiane e ka publikuar një libër të rëndësishëm me titull “Beteja e Kosovës në epikën shqiptare”, ndërsa unë këtë libër e kam ofruar për përkthim në gjuhën serbe dhe se ajo tani është pjesë e serisë së botimeve të redaktuara nga unë, me emërtimin “Biblioteka e shekullit njëzetë”. Ky është një libër jashtëzakonisht interesant për këngët shqiptare kushtuar Betejës së Kosovës dhe se në këtë botim janë tetë versione të kësaj kënge shqiptare mbi Betejën e Kosovës. Derisa, unë dhe Fatos Lubonja bisedonim dje në seminar, u diskutua rëndësia e temës së kësaj kënge mbi vrasësin e Sulltanit. Në njërën anë Sulltani paraqitet si një baba i kujdesshëm ndaj ushtrisë së tij, si dikush me një vlerë të madhe, ndërsa në anën tjetër vjen një trim i cili e vret atë. Andaj, shtrohet pyetja nëse do të mburremi me Millosh Kopiliqin nga Drenica, që kishte vrarë Sulltanin,  apo do të themi se ky ishte një vrasës terrorist. Kjo është një temë mjaft interesante.

«A duhet një intelektual kritik të presë një moment të volitshëm për ta thënë atë që mendon? Unë mendoj se intelektuali nuk duhet të presë. Mendoj se momenti më i volitshëm është ai moment të cilin e krijojmë ne përmes fjalës tonë kritike»

Dritan Dragusha: Profesor, siç e dimë tanimë se ka shumë versione të këtij miti, janë aq të shumta aq sa kanë ndikuar dhe vazhdojnë të ndikojnë në jetën e njëri-tjetrit këtu në Ballkan. Si është e mundur që të çlirohemi nga ky mit? A është e mundur ndoshta përmes një qasjeje krahasuese kritike apo ndoshta nuk mund të tejkalohet e gjithë kjo pa pajtim paraprak dhe normalizim të marrëdhënieve ndërmjet Serbisë dhe Kosovës, sepse duket sikur këto tensionet politike të vazhdueshme në një farë forme vazhdojnë ta mbajnë gjallë këtë mit?

Ivan Çolloviq: Kjo është një pyetje me rëndësi, nëse ne duhet të presim që së pari të rregullohen raportet politike, e që mandej të merremi me analiza kritike duke qenë të inkurajuar nga liderët tanë politikë për t’i kontribuar afrimit mes popujve tanë, ngase ata me politikën e tyre të urtë ia paskan dalë të merren vesh dhe ta mundësojnë dialogun dhe që sipas kësaj ne vetëm pas kësaj ne ta shfrytëzonim një mundësi të supozuar e të dhënë prej tyre, apo duhet bërë të kundërtën: sepse është detyrë e jonë që duke mos pritur që politikanët t’i zgjidhin të gjitha problemet, të fillojmë të ushtrojmë presion mbi politikanët, duke ofruar një dëshmi të rëndësishme mbi nevojën e një raporti të përbashkët kritik ndaj diskurseve dhe traditave tona nacionaliste. Pra, nëse një intelektual kritik duhet të presë një moment të volitshëm për ta thënë atë që mendon. Unë mendoj se intelektuali nuk duhet të presë. Mendoj se momenti më i volitshëm është ai moment të cilin e krijojmë ne përmes fjalës tonë kritike.

Dritan Dragusha: Prej 15 qershorit të vitit 1389 deri në fillimin e luftrave në Jugosllavi, në vitin 1999, krejt zierja, përzierja e atyre kimive nacionaliste përbrenda që u ndërtuan kulmoi me një luftë këtu në mes të njëri-tjetrit në Balkan. Duket ose ka një përshtypje sikur ne çdoherë e kemi vrarë njëri-tjetrin, mirëpo, historia na tregon se ne nuk kemi qenë të tillë çdoherë. A besoni ju në një normalizim, po e quaj ashtu, të sinqertë në mes nesh?

Ivan Çolloviq: Nëse pajtimi është i mundur? Po, pajtimi është i dëshirueshëm, i rëndësishëm dhe ne duhet të shpresojmë që ky pajtim të ndodhë, por para së gjithash ne duhet të bëjmë diçka për atë pajtim.

«Nëse u shpërbë ish-shteti ynë i përbashkët, nuk janë shkatërruar dhe nuk duhet lejuar të shkatërrohen elementet e përbashkësisë kulturore që e përbënin atë shtet dhe gjithë hapësirën ballkanike»

Dritan Dragusha: Çfarë duhet bërë?

Ivan Çolloviq: Kur them se ne duhet të bëjmë diçka për pajtim, unë mendoj dhe nisem nga një tezë e imja dhe mendimi im, se, nëse u shpërbë ish-shteti ynë i përbashkët, por nuk janë shkatërruar dhe nuk duhet lejuar të shkatërrohen elementet e përbashkësisë kulturore që e përbënin atë shtet dhe gjithë hapësirën ballkanike. Nevojat për krijimin e komuniteteve të mëdha shtetërore, siç ishte Federata Jugosllave, apo pas skadimit të afatit të atij shteti, kur filloi krijimi i shteteve të reja në atë territor, kjo nuk duhet të na shpjerë në përfundimin se këto ndarje të përfshijnë edhe fushën e kulturës. Kultura nuk njeh kufij, ajo tejshkon përtej gjithë kufijve politikë, fetarë dhe etnikë. Andaj, kur bëhet fjalë për kulturat shqiptare e serbe, ajo tejkalon edhe barrierat gjuhësore.

Dritan Dragusha: Në njëfarë forme kjo lufta e fundit ka bërë që ne, pothuajse, secilin serb nuk e shohim me sy të mirë, ashtu sikurse serbët shqiptarët nuk i shohin me sy të mirë. Kështu që, kultura për t’u futur në këtë tension, që është një tension shumë i ’trashë’, duhet një punë shumë e madhe, sepse kur flasim për kulturat e të dy vendeve, flasim edhe për armiqësitë me politikat nacionaliste të vendeve tona.

Ivan Çolloviq: Unë bëjë dallimin mes kulturës nacionaliste, e cila është në shërbim të projekteve të ndryshme nacionaliste dhe kulturës antinacionaliste e cila kërkon që kultura të distancohet nga projektet nacionaliste. Prandaj, pikërisht si përgjigje ndaj kulturave nacionaliste në njërin nga librat e mi e kam titulluar “Ballkani – terror i kulturës”. E kam titulluar kështu ngase gjatë luftërave të viteve nëntëdhjeta të shekullit të kaluar, shumë tmerre u shkaktuan në emër të kulturës, madje duke e arsyetuar të keqen duke thënë se ne po luftojmë kundër fqinjëve të pakulturuar, po luftojmë kundër fqinjëve të cilët po na pengojnë të zhvillohemi kulturalisht dhe shpirtërisht në gjithë territorin e hapësirës sonë etnike, dhe se në emër të të ashtuquajturave argumente kulturor janë shkaktuar krimet më të mëdha të luftës. Pra, unë këtë e quaj si terror i kulturës. Mirëpo, kur ne po flasim këtu për kulturën, nuk e kemi mendjen te kultura terroriste, por te kultura e vërtetë e cila do të mund t’i kontribuonte pajtimit të kombeve tona.

Do të them edhe si: pikërisht ashtu siç janë takuar sot, Belgzim Kamberi, Fatos Lubonja, Ivan Çolloviq dhe të tjerët, për të folur para studentëve shqiptarë mbi mitin e Kosovës. Kjo është një mënyrë. Mënyra tjetër është parë gjatë një takimi në Sarajevë ku para një jave kisha marrë pjesë në programin “Book-stan”, i cili është një festival i letërsisë në të cilin morën pjesë shkrimtarë kroatë, boshnjakë, turq dhe se me atë rast së bashku kemi biseduar për aktualitetin e problemeve identitare të Ballkanit. Ky është një kontribut i madh edhe për politikanët të cilët duan të dëgjojnë dhe të thonë: hajde që të bëhemi, paksa më të matur.

Dritan Dragusha: A është rrezik që në nivelin e përgjithshëm të këtyre shoqërive armiqësit ndaj njëri-tjetrit janë bërë kulturë?

Ivan Çolloviq: Është e vështirë ta fitosh betejën kundër këndvështrimit nacionalist mbi kulturën. Mua shpesh më jepet rasti të takohem me mendime, në dukje të parë, neutrale dhe të pranueshme mbi kulturën dhe mbi krijuesit kulturor, mirëpo, këto mendime më shumë i kontribuojnë vazhdimit të luftës mentale dhe kulturore mes popujve tanë, e jo pajtimit. Këtë po e ilustroj me një ngjarje kur para disa ditësh po lexoja një tekst kushtuar një shkrimtari dhe historiani të rëndësishëm të kulturës së artit në Serbi. Në atë tekst flitej se në njëqind vjetorin e lindjes së tij ministrja jonë e kulturës thotë se rëndësia më e madhe e atij shkrimtari është se kishte ditur t’i dallonte armiqtë e popullit tonë. Unë ndalem dhe e nënvizoj këtë fjali dhe them me vete, si është e mundur që gjëja më e rëndësishme e një krijuesi kulturor të ishte për të na sqaruar se kush janë armiqtë tanë më të mëdhenj të popullit tonë. Ky për mua është vetëm se një ilustrim se në çfarë ambienti jemi duke punuar aktualisht, cilat janë temat të cilave do të duhej t’iu përkushtohemi, sikur që e thotë një miku im, shkrimtari dhe gazetari i madh, Teofil Pançiq, “Gazetat duhet lexuar në mënyrë intensive dhe ekstensive, ngase në gazeta mund ta shihni gjithë atë që thuhet prej politikanëve”.

«O njerëz a nuk po ju mjafton vetëm demokracia?!»

Dritan Dragusha: A është edhe kjo për shkak se politikanët që na udhëheqin sot, si në Serbi ashtu edhe në Kosovë, janë zgjatim i shekullit të kaluar, i viteve të ’90 dhe të cilët ende operojnë me atë diskursin e asaj kohe, normalisht këtu në mes të kësaj është edhe një luftë dhe që viktima janë shqiptarët dhe serbët janë agresori dhe mospranimi i fajësisë. Domethënë, është një konglomerat problemesh të cilat duhet tejkaluar, e që shpeshherë janë edhe probleme të një kohe, e që sikur vijnë me mllefin e asaj kohe? 

Ivan Çolloviq: Po mund të thuhet se politikanët tanë janë nxënës të nacionalizmit nga shekulli i kaluar dhe se ata e kanë risjellur këtë nacionalizëm në kohën dhe epokën tonë. Prandaj, ne edhe në fillim të shekullit XXI në skenën tonë kemi aso gjuhe, e cila, për ne që kemi lexuar librat e historisë dhe shkrime letrare, e dimë se për herë të parë është përdorur në fillim të shekullit nëntëmbëdhjetë. Pra (në shek. XIX) për herë të parë është folur për frymën kombëtare, përkatësishtë prej romantikëve gjermanë. Ndërsa një shekull më vonë politikanët tanë ende na flasin për frymën e popullit, sikur që konsiderohet se poetët dhe intelektualët  konsiderojnë veten si përçues të frymës së popullit. E tërë kjo është një trashëgimi e nacionalizmit të shekullit nëntëmbëdhjetë i cili tani është recikluar dhe i ringjallur, i cili si fenomen nuk është i pranishëm vetëm te në Ballkan, por mjerisht është duke u shfaqur edhe në vede të tjera të Europës, veçmas kur bëhet fjalë për fenomenin e rikthimit identitar. Mjerisht, më duhet që tani të luftoj kundër identitetit nacional, si një koncept i cili shkatërron çdo lidhje me fqinjët në perspektivën e pajtimit. Kur e kam parë reciklimin e idesë mbi sovranitetin dhe identitetin kombëtar tashmë edhe në vendet e zhvilluara të Bashkimit Europian, kur dihet se njëri ndër grupet më të mëdha parlamentare në parlamentin europian është koalicioni i partive nga vende të ndryshme me emërtimin “Identiteti dhe demokracia“.

Unë iu them: o njerëz a nuk po ju mjafton vetëm demokracia?! Ata me këtë duan të thonë se identiteti është më i rëndësishëm se demokracia. Ata e pranojnë demokracinë, mirëpo, më e rëndësishme për ta që secili të jetë në të veten, që. për shshembull: francezët të mos kenë probleme me të tjerët, e kështu me radhë. Pra, kjo është një temë e madhe dhe një problem i madhë, jo vetëm te ne, si viktima të diskursit të nacionalizmit të ricikluar, por tani është bërë edhe problem i Europës moderne, ku kanë dalë në pah të gjitha problemet të cilat ne po i përcjellim me shumë vëmendje edhe në këtë kohë, nën drithërimat dhe frikën e luftës mes Ukrainës dhe Rusisë, raportin e Orbanit ndaj vendeve të tjera europiane, zhvillimet politike në Kroaci. Të gjitha këto zhvillime janë brengosëse për shkak të ringjalljes së diskursit nacionalist dhe të ringjalljes së kultit të identitetit nacional, ndërsa humanizmi ynë kosmopolit aktualisht është duke u margjinalizuar.

Dritan Dragusha: Profesor, dikush duhet ta bëjë hapin e parë, nga këndvështrimi im – nëse më lejohet ta bëj këtë, Serbia është ajo që duhet ta bëjë hapin e par. Në ç’kuptim? Në kuptimin e asaj që para se të çlirohemi ne të tjerët nga diskursi që eventualisht ka mundur ta nxisë Sërbia, sepse mua më kujtohet kur ka ardhur Vuçiqi në pushtet, sepse është kohë e gjatë kur ai është në pushtet, thotë se unë nuk do të ulem të flas me askënd për Kosovën, sepse sipas tij Kosova është vend serb. A është duke bërë përpjekje, sepse kam një përshtypje se vet Serbia nuk është çliruar, nuk i ka parë në dritën e kritikës vitet e ’90, luftërat e zhvilluara dhe duket se ende jeton me ato këngët epike mbi ato luftëra, mbi ato probleme dhe kjo nuk e lejon as të demokratizohet Serbia dhe pastaj nuk e lejon të demokratizohet edhe Ballakni në përgjithësi?

Ivan Çolloviq: Ajo që e karakterizon situatën aktuale politike në Serbi është se pushteti, përkatësisht partia e Vuçiqit, parti kjo e cila e dominon arenën politike dhe skenën politike, ndan idenë për Kosovën si ”zemra e Serbisë” me një pjesë të mirë të opozitës. Ky imazh dhe kjo traditë, pra, edhe kjo politikë në raport me Kosovën është e përbashkëta e pushtetit, përkatësisht e regjimit të Aleksandër Vuçiqit me pjesën më të madhe të opozitës. Thuajse, nuk ka parti politike në skenën politike të Serbisë e cila është e gatshme ta njohë pavarësinë e  Kosovës. Pra (në Serbi) nuk ka një parti të tillë.

Pra e kemi një situatë ku pushteti dhe opozita më së shumti garojnë mes vete se cili prej tyre do të jetë mbrojtësi më i madh, më autentik dhe më i zëshëm i Kosovës, pra, edhe mitit mbi Kosovën dhe idesë për një Kosovë si pjesë e pandarë e Serbisë.

«Sa herë që një politikan i yni flet mbi dashurinë për Rusinë, kjo në të vërtetë shprehë urrejtjen ndaj Perëndimit, ndërsa kur flasin për pajtimin ata në fakt mendjen e kanë te pajtimi brenda kombit të cilit i përkasin, e jo për pajtim me popujt e tjerë»

Dritan Dragusha: Sipas kësaj çka Ju thatë deri tani edhe sipas asaj që e shohim në realitetin politik, social dhe kulturor, e të cilat i dominon politika kemi shumë punë për të bërë, duhet të çlirohemi prej elitave politike që vijnë me diskursin nacionalist të shekullit XIX dhe XX, duhet të mësohemi edhe me respektin e njëri-tjetrit, e që më duket se kjo është gjëja më e vështirë këtu në Ballkan, ta shohim njëri-tjetrin ashtu siç është?

Ivan Çolloviq: Kjo është një çështje me rëndësi, por që është vështirë t’i përgjigjesh. Unë pajtohem se është e nevojshme që kushdo që mundet t’i kontribuojë tejkalimit të gjuhës monotone politike, sipas të cilës neve na thuhet: tensionet duhet ulur, dialogu nuk ka alternativë, me të cilën shpërfaqin gjuhën e gënjeshtrës politike, ngase, mjerisht, politikanët tanë mbijetojnë nga këto tensione, ata mezi presin të mos ketë dialog. Sistemet e këtushme qeverisëse, për të cilat më e rëndësishme është që për tjetrin të flitet sa më ashpër, duke u vënë kështu në rolin e “mbrojtësit të madh të interesit tonë nacional”. Prandaj, kjo gjuhë vazhdimisht në fokus të vetin e ka armikun.

Sa herë që një politikan i yni flet mbi dashurinë për Rusinë, kjo në të vërtetë shprehë urrejtjen ndaj Perëndimit, ndërsa kur flasin për pajtimin ata në fakt mendjen e kanë te pajtimi brenda kombit të cilit i përkasin, e jo për pajtim me popujt e tjerë. Prandaj, për politikanët kjo është një perspektivë e rëndë për të dalë prej kësaj. Mirëpo, po e përsërisë atë që ne mund ta bëjmë, e kjo ka të bëjë me shfrytëzimin e asaj hapësire të lirë me të cilin disponojmë dhe me këtë të tregojmë se është e mundur një politikë ndryshe, e mundshme në ndonjë perspektivë. Ne për dallim prej politikanëve, ne po bashkëpunojmë, po punojmë së bashku, po mendoj në intelektualët nga i gjithë Ballkani, të cilët duan të bashkëpunojnë në emër të asaj se kjo është kulturë e jona e përbashkët, jo për shkak të ndonjë interesi personal, apo se duam të jemi më të mirë se të tjerët, apo se duam t’i provokojmë nacionalistët, por për shkak se kultura është kjo, është rezistencë, kritikë, është frymëmarrje. Gjatë ligjëratës së sotme unë citova Tomas S. Eliotin, i cili duke folur për letërsinë  thotë se letërsia duhet të ketë kritikët e vet, pa këta letërsia nuk frymon. Prandaj, edhe politika duhet të ketë kritikë e vet, ngase nuk mund të frymojë. Jo vetëm që secila parti të ketë opozitë, por që secila politikë të ketë edhe opozitë intelektuale. 

Dritan Dragusha: Faleminderit shumë që ishit në PRIZMA dhe diskutuam për një temë që në Ballkan ekziston diku edhe varësisht prej njerëzve të çmendur nga politika që vijnë e marrin atë edhe e bëjnë falkadan të luftrave dhe përgjakjeve.

Ivan Çolloviq: Ju faleminderit edhe juve, Dritan i dashur! Besoj se do të dalë një emision i shkëlqyer.

/Gazeta Express