Intervista/ Aida Baro: Për dhe me Primo Levin, që të mos harrojmë

Arte

Donjeta Abazi

21/06/2024 17:46

Intervistë me përkthyesen Aida Baro, e cila është nderuar këtë vit nga juria e panairit të Prishtinës me çmimin “Përkthyesi i vitit”, për përkthimin “Të mbyturit dhe të shpëtuarit” të shkrimtarit italian Primo Levi

Intervistuan: Donjeta Abazi & A. Idrizi

«Nga libri “Të mbyturit dhe të shpëtuarit” marrim përgjigje për pyetje… të cilat nuk i përkasin vetëm një kombi, por janë universale, mbarëbotërore. Dhe arsyeja tjetër është pikërisht ajo që ka dashur të bëjë Levi: Të mos harrojmë! Sepse duke harruar historinë, ka gjasa që ajo të përsëritet»

Gazeta Express: Znj. Baro, përkthimi juaj ‘Të mbyturit dhe të shpëtuarit’ i Primo Levi-t, është shpërblyer këtë vit me çmimin e përkthimit në Panairin e Librit në Prishtinë. Nuk e dimë si u prit vetë libri në panair, por, përtej kësaj dhe çmimit, si do ta motivonit me pak fjalë lexuesin të avitet te libraria dhe ta blejë këtë libër?

Aida Baro: Jam shumë e lumtur që juria e panairit të Prishtinës më nderoi me çmimin “Përkthyesi i vitit” për përkthimin e veprës “Të mbyturit dhe të shpëtuarit” të shkrimtarit italian me origjinë hebreje Primo Levi. Kjo është një vepër shumë e vështirë, prandaj dhe gëzimi im është i dyfishtë.

Për më tepër, është një vepër që shënon bashkëpunimin tim të parë si përkthyese me Prishtinën, e konkretisht, me shtëpinë botuese “Dukagjini” që me shumë profesionalizëm ka ditur të zgjedhë autorë shumë të mirë dhe përkthyes të talentuar.

Në këtë vepër, Levi, përmes tetë eseve të gjata, bën, e njëkohësisht na fton dhe ne, një reflektim të thellë filozofik mbi natyrën e njeriut. A ekziston e mira dhe e keqja brenda njeriut? Njeriu lind i mirë apo i lig? Çfarë roli luan kujtesa dhe harresa në jetën e një individi dhe të një kombi? Sa është i aftë njeriu që, për të hir të fitimit të ca privilegjeve, t’i bëjë keq të ngjashmit të vet? Po kultura a e ndihmon njeriun të përballojë tragjedi të tilla me dinjitetin e duhur? Cili është më i aftë të mbijetojë në kushte kaq të vështira (dhe jo vetëm në kampe përqendrimi), njeriu i arsimuar apo ai pa shkollë? A ndryshon gjuha, kur ndryshojnë gjendjet dhe kushtet në të cilat jeton njeriu? A krijohet një gjuhë e re “lageri” “kampi përqendrimi” dhe si raportohet ajo me individin? Në këtë libër, marrin përgjigje pikërisht të tilla pyetje, të cilat nuk i përkasin vetëm një kombi, por janë universale, mbarëbotërore. Dhe arsyeja tjetër është pikërisht ajo që ka dashur të bëjë Levi: Të mos harrojmë! Sepse duke harruar historinë, ka gjasa që ajo të përsëritet. Një mësim i vlefshëm edhe për Shqipërinë e Kosovën, pikërisht për të mos harruar historinë tonë.

GE: Në të vërtetë ju jeni shpërblyer edhe për përkthimin e ‘Armpushimit’, një tjetër libër i rëndësishëm i Levi-t. A ishte përkthimi i këtyre dy librave një eksperiencë linare? Apo, në njëfarë mënyre, me përkthimin e dytë duhej të shkëputeshit nga përkthimi i parë?

A. Baro: Po, vërtet, në vitin 2018, Ministria e Kulturës në Shqipëri më nderoi me çmimin e Përkthimit më të mirë të vitit për përkthimin e “Armëpushimit”. Mendoj se ndonëse ndjekin të njëjtin subjekt, dy librat ndryshojnë nga njëri-tjetri që në formë dhe në stil. Njëri është roman dëshmi, tjetri është me ese filozofike. Pra, edhe në përkthim duhej ndjekur një regjistër i ndryshëm për secilin.

Gjatë përkthimit të “Armëpushimit” kam pasur shumë vështirësi, sepse te Levi bëhen bashkë gjuha e lartë, e zgjedhur, thuajse klasike, me mendimin e thellë dhe të përpunuar, të shprehura këto me një sintaksë tejet të ngritur e të përpunuar. M’u desh të studioja shumë për atë libër të parë, ta njihja thellë Levi-n dhe veprën e tij, gjëra për të cilat ndoshta e pata më të lehtë përkthimin e eseve “Të mbyturit dhe të shpëtuarit”. Në të dy librat, jam mundur t’i qëndroj sa më besnike frymës dhe mendimit të autorit, për ta sjellë atë me sa më pak humbje në gjuhën shqipe.

GE: A ka nevojë për ndonjë ripërkthim në shqip libri i tij fundamental ‘Se questo e’ un uomo’?

A. Baro: “A është, vallë, njeri…?” është libri i parë i Levi-t, botuar në gjuhën shqipe për herë të parë më 2006 nga Botime Pegi dhe ribotuar më 2016. Është për t’u përshëndetur një botim i tillë në atë periudhë kur ende fusha e botimeve ishte në një kaos dhe botoheshin përgjithësisht libra rozë dhe të lehtë. Mendoj që përkthyesi Genci Pjetri ka bërë një punë të mirë, sepse është e vështirë që të sjellësh një libër të tillë në gjuhën shqipe, duke përcjellë po ato tragjedi, ato jetë të shkatërruara në Aushvic, ata njerëz të përçudnuar e të tjetërsuar me po të njëjtin intensitet sa origjinali.

«Nga Amery do të ishte e nevojshme të vinin në gjuhën shqipe “Intelektuali në Aushvic” dhe “Levar la mano su di sé”… Uroj që dikush të merrte përsipër përkthimin dhe botimin e tyre. Personalisht, do të preferoja të përktheja sërish Primo Levi-n, por kësaj radhe një Levi të panjohur për lexuesit, një Levi që është përtej Aushvicit, që lidhet më shumë me aktin e shkrimit si krijim, me Levi-n si dashurues i natyrës njerëzore, si “Storie naturali” apo “Il sistema periodico”»

GE: Për të krijuar një bibliotekë më ideale mbi Holokaustin, cilët tituj të tjerë që mungojnë në shqip, nga cilado fushë e dijes, do të përkthenit?

A. Baro: Është e vështirë të zgjedhësh se cilët tituj duhen sjellë në gjuhën shqipe për atë tragjedi. Në këtë kohë, kur pjesa më e madhe e njerëzve duket se preferojnë gjëra të lehta, rrugën më të shkurtër, jetën e bukur pa vramendje, është e vështirë që t’i nxitësh të lexojnë letërsi kaq të angazhuar. Por ka një pjesë të publikut që është ende i interesuar për këtë histori, jo thjesht si histori në vetvete e Shoah-së, por si mësim historik.

Gjatë përkthimit të Primo Levi-t, në shumë raste kam ndeshur emrin e Jean Amery-së, emri i vërtetë i të cilit ishte Hanns Chaim Maye. Ishte austriak me origjinë hebreje, ka qenë në të njëjtën kohë me Levi-n në kampin e përqendrimit në Aushvic dhe më pas ka shkruar disa ese me këtë temë. Sidomos dy prej tyre do të ishte e nevojshme të vinin në gjuhën shqipe, “Intelektuali në Aushvic” dhe “Levar la mano su di sé” në të cilën flet për aktin e vetëvrasjes. Uroj që dikush të merrte përsipër përkthimin dhe botimin e tyre.

Personalisht, do të preferoja të përktheja sërish Primo Levi-n, por kësaj radhe një Levi të panjohur për lexuesit, një Levi që është përtej Aushvicit, që lidhet më shumë me aktin e shkrimit si krijim, me Levi-n si dashurues i natyrës njerëzore, si “Storie naturali” apo “Il sistema periodico”, ku dalin më në pah dhuntitë e tij si shkrimtar i zgjuar me një penë të hollë.

«Përkthimi letrar kërkon talent dhe ndjeshmëri shumë të lartë, e për më tepër poezia kërkon edhe një lloj empatie për ta kuptuar tjetrin, autorin, e për t’u qasur sa më pranë notave të tij. E gjithë çështja është se si të ruash autorin, si ta sjellësh sa më të pandotur nga ajo çka je ti»

GE: Duke mbetur te përkthimi, ju keni përkthyer edhe poetë të mëdhenj italianë, si Ungaretti e Pasolini. Cilat janë praktikisht vështirësitë e një përkthimi në poezi për dallim nga ai në prozë?

A. Baro: Oh, janë dy gjëra krejt të ndryshme, që kërkojnë shqisa e ndjeshmëri të ndryshme. Siç e thashë, përkthimi letrar kërkon talent dhe ndjeshmëri shumë të lartë, e për më tepër poezia kërkon edhe një lloj empatie për ta kuptuar tjetrin, autorin, e për t’u qasur sa më pranë notave të tij. E gjithë çështja është se si të ruash autorin, si ta sjellësh sa më të pandotur nga ajo çka je ti. Vetë Ungaretti dhe Pasolini janë të ndryshëm nga njëri-tjetri. Ungaretti, sidomos në vëllimin “Ndjenja e kohës” është më afër Canto-s italiane, është hermetik, po aq sa ç’e vesh këtë hermetizëm me lirizëm. Është poezia madhore e sfidës së njeriut ndaj kohës, ka një frymëmarrje thuajse galaktike, sa të duket vetja si milingonë kur përballesh me të. Ndërsa Pasolini është më tokësor, më i prekshëm, e sheh njeriun prej mishi e kocke, prej të pamunduri, prej një shtrese sociale nënproletare, ku njeriu është krejt primitiv, bazik, instikt i gjallë.

E secili prej tyre i jep këto ndjesi përmes një leksiku, atmosfere dhe ritmi të brendshëm, gjëra të cilat nuk duhet të mungojnë në përkthim.

Nga ana tjetër, edhe proza kërkon të kuptosh autorin, zhdërvjelltësinë e frazës, ritmin e saj, ka sintaksën, ka elaborimin e fjalisë dhe të mendimit të autorit.

Kjo është një nga ato pyetjet, për të cilat është e vështirë një përgjigje matematikore, por do të zgjidhja fjalët e Ezra Paund-it: “Përkthehet proza, ndoshta, për të vënë në qarkullim idetë, por poezia të fal më shumë jetë. Duke e përkthyer, nxitet, pasurohet gjuha, ose të paktën kështu duhet të ndodhë. Jo duke gjetur një ekuivalent të duhur, por duke kërkuar saktësinë, në përkthimin e një fjale apo fraze, zgjerohet gjuha e mbërritjes. Përkthimi nxjerr në pah gjumin, pikat dembele të gjuhës mbërritëse dhe e zgjon atë, e trazon. Përndryshe, gjuha vdes.”

«Ka shumë botues që, duke mos pasur një ekip redaksional, i japin librat tek i pari “përkthyes” që u vjen në shteg. Si pasojë, tregu mbushet me lloj-lloj përkthimesh, që i sjellin autorët tërësisht të përçudnuar»

GE: A ka përkthimi mjaftueshëm vëmendje institucionale?

A. Baro: Nuk e di si është situata në Kosovë, por në Shqipëri përkthimi letrar nuk ka vëmendjen e duhur. Të gjitha përpjekjet që bëhen janë kryesisht nga shtëpitë botuese të mira, që duan të ngrenë standardin e botimit, si dhe nga përkthyes individualë, të cilët përpos përkushtimit dhe pasionit, kanë edhe talentin e duhur për ta bërë këtë punë. Sepse përkthimi letrar është vërtet një profesion që kërkon talent, njësoj si të shkruarit.

Nga ana financiare është një punë e keqpaguar. Dikur, ekzistonte një fond përkthimi nga gjuhët e huaja në gjuhën shqipe, por tashmë nuk jepet më. Tarifat e përkthimit letrar janë shumë më të ulëta në krahasim me ato tekniket apo juridiket, pavarësisht se koha që lypset dhe vështirësitë për përkthimin e një romani (poezi edhe më keq akoma) janë ndoshta edhe më të mëdha se ato të parat. Ka shumë botues që, duke mos pasur një ekip redaksional, i japin librat tek i pari “përkthyes” që u vjen në shteg. Si pasojë, tregu mbushet me lloj-lloj përkthimesh, që i sjellin autorët tërësisht të përçudnuar.

«Ne që merremi me librin, kemi një detyrë të vështirë përpara: si t’i afrojmë fëmijët dhe të rinjtë te libri? Si të kultivojmë dashurinë për leximin, si një kohë cilësore të kaluar me veten? Si ta shohim librin si argëtim dhe njëkohësisht si kultivues e formues? Këto janë pyetje që secili prej nesh që merret me librin duhet t’ia bëjë vetes dhe të shohë përvojën e botës në këtë drejtim»

Si përkthyese dhe redaktore, cilat janë sfidat e botimit dhe qarkullimit të librit në hapësirat shqiptare?

Në Shqipëri dhe Kosovë botohet shumë. Ndonjëherë, shumë e për lumë. Problemi më i madh që kemi sot është mungesa e lexuesve. Teknologjia dhe interneti ka bërë të vetën, scroll-i nëpër faqe me info sipërfaqësore për Vip-a bosh, po dëmton leximin; të rinjtë, edhe nëse lexojnë, preferojnë të lexojnë në anglisht, duke humbur kështu dalëngadalë kontaktin me gjuhën tonë. Është e frikshme të mendosh që në panairin e fundit në Prishtinë, numri i vizitorëve ishte ulur ndjeshëm, sa ndihej mungesa e njerëzve nëpër salla. Ne që merremi me librin, kemi një detyrë të vështirë përpara: si t’i afrojmë fëmijët dhe të rinjtë te libri? Si të kultivojmë dashurinë për leximin, si një kohë cilësore të kaluar me veten? Si ta shohim librin si argëtim dhe njëkohësisht si kultivues e formues? Këto janë pyetje që secili prej nesh që merret me librin duhet t’ia bëjë vetes dhe të shohë përvojën e botës në këtë drejtim.

 /Gazeta Express