“Historia e Kosovës”- Vëllimi I

Arte

Gazeta Express

20/11/2025 14:04

“Historia e Kosovës”, vëllimi I, botoi “Instituti i Historisë – Ali Hadri”, Prishtinë, 2025, faqe 692.

Nga: Jusuf Buxhovi

Hyrje

Botimi i vëllimit të parë të “Historisë së Kosovës” nga Instituti i Historisë –Ali Hadri” i fokusuar nga parahistoria deri në fund të shekullit XVIII, paraqet veprën e parë institucionale historiografike kushtuar historisë së Kosovës, të paralajmëruar prej vitesh në pesë vëllime. Si punë kolektive prej shumë autorësh, kryesisht nga Instituti i historisë së Kosovës –Ali Hadri, dhe me disa bashkëpunëtorë nga Kosova, Shqipëria dhe Maqedonia, me pretendimet që “si projekt i avancuar ishte domosdoshmëri ngase Kosovës i ka munguar një histori e tillë”, bazuar në kapitujt III-V, mund të thuhet se në disa aspekte, paraqet një historie serbe në Kosovë, pra te një shtëpie me tapi të huaja!

Vështrimi kritik

Kur flitet për “shtëpinë me tapi të huaja”, kjo për pikënisje ka modelin e njohur të shkollës së sllavistëve të Vjenës nga shekulli XIX i themeluar nga Shafariku e të tjerë, i ngritur mbi qëndrimin apriori se historia e shqiptarëve në formën e cuklave, siç i ka ndodhur edhe gjuhës shqipe e parë me arnime të huaja, duhet të gjendet tek historitë e popujve të tjerë (sllavët, grekët, rumunët, osmanët e të tjerë) me theks të veçantë tek serbët. Meqë atyre u atribuohet i ashtuquajturi shtet mesjetar serb deri te përmasat “e perandorisë”, lidhur me Rashën Nemanjane përmes falsifikimeve flagrante të dokumenteve kishtare siç u pranohet jashtë fakteve historike edhe autoqefalia e kishës ortodokse serbe nga shekulli XIII). Shkolla e sllavistëve të Vjenës, me referenca “të rishqyrtuara”, vazhdon edhe sot e gjithëditën këtë ecuri, gjë që historiografinë institucionale në Prishtinë, në Tiranë dhe Shkup, e ka frenuar te pozicioni i status quos, pa qenë në gjendje që të ndryshojë radikalisht këtë paradigmë antihistorike, që përballë çfarëdo lëvizjeje “arsyetuese”, të gjoja “të dëshmimit të pranisë fragmentare”, siç ndodh me “Historinë e Kosovës”, e kthen në miratues të saj!

Gjendja e “status quos”, në aspektin metodologjik, lidhet me konceptin e nisjes nga periferia jo për të shkuar në qendër por për të dëshmuar “periferinë”, në vend që të ndodhte e kundërta, pra ajo e deduksionit, mbi konceptin e ndjekjes së vazhdimësisë historike të zhvillimeve shoqërore-politike dhe kulturore nga antikiteti, mesjeta dhe deri te koha jonë, që çon tek Dardania antike, si mbretëri ndër më të rëndësishmet ilire bashkë me Maqedoninë dhe Epirin. Kjo pikënisje, ku Kosova paraqitet me njëmijë e një dëshmi si vazhdimësi e Dardanisë, shtetit të Kosovës, ia nxjerrë në pah tapitë historike, etnike, shoqërore dhe politike, të dala nga identiteti etnik, administrativ dhe kishtar gjatë Perandorisë së Romes dhe mandej Bizantit për tek koha pesëshekullore osmane e deri te koha jonë, e themelimit si shtet i pavarur i shpallur në vitin 2008. Kjo metodologji nënkupton që edhe zhvillimet në Bizant nga fillimet e rënies së tij nga kryqëzata e katër (1204), kur katolikët evropianë për gjashtë decenie në Kostandinopojë instaluan të ashtuquajturën Perandori Katolike, paçka se me kthimin nga Nikeja, fuqi a e Bizantit në Ilirik erdhi duke u rrudhur sa nga zgjerimet e Venedikut, Gjenovës, Napolit dhe Hungarisë në Ilirik e sa nga ngritja e feudeve autonome në hapësirat e saj me pretendime që të fitonin hapësira dhe pushtet, gjithnjë në përputhje edhe me lëvizjet kishtare Lindje-Perëndim (Vatikan-Kostandinopojë apo katolicizëm-ortodoksi), e ku më e njohura, midis shekujve XII-XV, shfaqet dinastia Nemanjane e Rashës, fillimisht në Diokle për t’u bartur përfundimisht në Rashë, pra në Dadani, prej nga si fuqi feudale, nga Stefan Urosh e deri te Stefan Dushani, ngrihet në fuqi hegjemone në Ilirik me pretendimet e hapura që të kthehet në trashëgimtar të fronit të Bizantit të shkërmoqur, të rrudhur në përmasat e kryeqytetit për ç’gjë kishte edhe mbështetjen e botës katolike për hesapet e veta që u penguan nga depërtimet osmane. Ndjekja e kësaj metodologjie, pra e pasqyrimit të Rashës Nemanjane si Rashë dardane – në kuptimin politik, ose Dardani rasiane – në kuptimin etnik dhe kishtar, e nxjerrë nga përvetësimi i historiografisë hegjemoniste serbe. Kjo ecuri pamëdyshje se duhej të niste nga pamjen e raporteve autonome feudale në Ilirik nga rënia e temave tek zhupanitë, feudet e deri te despotatet, si formacione feudale në lufta të ndërsjella për sa më shumë prona dhe pushtet të hapësirave të Bizantit, gjithnjë në rivalitet me fuqitë perëndimore, siç ndodhi gjatë sundimit të Stefan Dushani në kulmin e fuqisë së dinastisë nemanjane në shekullin XIV. Pikënisja që dinastia nemanjane të shihet si mbretëri serbe dhe dinasti madje pushtuese e hapësirës së Ilirikut dardan, pjesërisht Maqedonisë dhe të Epirit, në kulmet e saj dhe jo si pasuese e fuqisë së saj në hapësirën dardane, që filologu jugosllav M. Budimir, me të drejtë Rashën e quan kështjellë të fundit dardane në Ilirik, ka sjellë deri tek ajo që pushteti shtetëror dhe politik mesjetar në Ilirik të shihet pushtet serb, dhe jo e kundërta, që Rasha dhe në përgjithësi dinastia nemanjane e lidhur me feudalët arbërorë ekonomikisht dhe kulturalisht, nga Progonët, Balshajt, Kastriotët, Thopijajt, Arianitët e të tjerët deri në Epir, të pasqyrohet pjesë e strukturave feudale vendore në Ilirik dhe Dardani, që M. Shuflaj me të drejtë, në raport me zhvillimet shkëmoqëse në Bizant, i quan “pjesë e separatizmi feudal”. Në vend të kësaj, në tekstin e “Historisë së Kosovës”, në kapitujt III-V, hartuesit e kësaj tematike, thuajse në tërësi, i nënshtrohen metodologjisë së shkollës sllaviste të Vjenës nga shekulli i kaluar, ku e ashtuquajtura “qenie arbërore” kryesisht shihet e lidhur me katolicizmin në luftë me Rashën “serbe” dhe “ortodoksinë serbe”, që lufton për sllavizmin e arbërorëve, me çka nga një gabim kalohet tek tjetri, kur ortodoksia si pjesë e krishterimit e zyrtarizuar në Dardani në shekullin IV nga perandori dardan Konstantin i Madh, mbas ndarjes së kishave në shekullin XI, në përputhje me gjuhën e liturgjisë kishtare (sllave ose greke), trajtohet si trashëgimi serbe ose greke, paçka se raporti midis krishterimit katolik dhe ortodoks në hapësirën e Ilirikut midis shekujve XI-XIV tek feudalet vendor del dukshëm në dobi të atij ortodoks, meqë Iliriku ndodhej nën administrimin e Kostandinopojës, gjë që pasqyrohet edhe me përkatësinë ortodokse të shumicës së familjeve të feudale dhe despotë nga ajo e Progonit, Balshajve, Kastriotëve, Thopijave e shumicës në Epir, përkatësi kjo që do të ndryshohet në përputhje me pushtetet politike Lindje-Perëndim siç ka ndodhë me ato të Kastriotëve, të Balshajve, Thopijave dhe të tjerëve që nga dy apo tri herë kanë ndryshuar ritin kishtar nga ai ortodoks në katolik dhe anasjelltas. Përjashtim këtu bën vetëm dinastia rasiane, e cila ndonëse pranon shumë herë lidhjet politike me Papatin, mbetet bastion kryesor i ortodoksisë në Ilirik, që në fazën e fundit, për arsye politike, përfshihet edhe në luftën kishtare kundër katolikëve për ta pushtuar fronin e Bizantit, koncept ky hegjemon rasian, që nga shumë burime meritore të kohës, shihet edhe si “Illyria magna”.

Pranimi i diktatit të historiografisë hegjemoniste serbe

Pranimi i dinastisë nemanjane të Rashës si themel të shtetit mesjetar serb deri te përmasat e Perandorisë, gjen mbështetej mbi dosjet e hulumtimeve të historianëve, gjuhëtarëve, arkeologëve, antropologëve dhe të tjerëve të nxjerra nga autorë antikë si dhe dokumentet mesjetare të rishkruara të arkivave të Venedikut, Vatikanit, të Kostandinopojës, të Raguzës dhe ato haxhiografie, nga shekujt XVIII dhe XIX, (kryesisht nga Hilandari dhe Bizanti), të shumtën të përpunuara dhe të falsifikuara, të klasifikuara pastaj në Acta Albaniae I, II (1913), Acta Slavica, Acta Serbia, Acta Hungaria, e të tjera, të cilat u kthyen në “platformë historiografike”, kryesisht për qëllime politike, që duhej t’i shërbenin hartave të reja shtetërore të dizajnuara nga interesat e Rusisë dhe të Austro Hungarisë në hapësirën europiane të Perandorisë osmane pas largimit të saj prej andej. Këto dosje aktesh vjeneze, në mënyrë selektive, ndiqen edhe me dy vepra thuajse orientuese të botuara në fillimet e shekullit XVII: veprën e Mario Orbinit “Il Regno gli sllavi” Pesovo 1601 dhe të perandorit Constaniim Porphyrogeniae “De thematibus et de administrando imperia”, 1611. Vepra këto pa kredibilitet shkencor, ajo e Orbinit, pse merret më shumë se një përrallë e sajuar nga priftërinj falsifikues, që e seleksionuar, pa pjesën ku Rasha shihet jashtë Serbisë dhe Kosova si Dardani, citohet vetëm nga historianët serbë. Ndërsa vepra e perandorit Porphyrogenit, po ashtu merret si jomeritore, jo vetëm se paraqet një udhëzim interno me shumë lajthitje faktografike të perandorit për të birin, por edhe për faktin se është dëshmuar e sajuar prej kronistëve të ndryshëm, gjë që dokumentohet edhe me ngatërrimin e kapitujve, kur kapitulli 30 del para atij 21, me distancë të madhe kohore dhe përmbajtjesore.

Por, ajo që do t’i kthehet në handikap të madh “Historisë së Kosovës”, është jo vetëm metodologjia e këtij koncepti, por për më tepër, pasojat prej tij. Meqë shkolla e sllavistëve të Vjenë, e bazuar nga dokumentet e përpunuara, të rishkruara dhe të falsifikuara nga Hilandarit dhe haxhiografitë prej andej, siç janë “Свети Сава – Сабраба Дела” të botuara nga T. Jovanoviq, Beograd 1998, “Стеван Првовенћани – Сабраба Дела”, nga Georgievski-Jovanović, pastaj “Живопис Светог Саве“ nga Teodosije Hilandarski si dhe vepra e Konstantin Filozofit “Повест Словена – Житије деспота Стефана Лазаревића“, Beograd 1989, „Старине“ të S. Novakoviqit e të tjera, ia krijon “platformën” historike dhe shpirtërore mashtrimit të shtetit mesjetar serb deri te shkalla e “Perandorisë”, të mbështetur mbi dinastinë Nemanjane të Rashës, si një entitet autonom në Bizant, siç kishte shumë të tjerë asokohe që, të nxitur na Vatikani, Hungaria dhe vendet tjera katolike, luftonin për të fituar sa më shumë nga shkërmoqja e pushtetit qendror, në rënie e sipër. Kështu, dinastia e Rashës, me histori të mjegulluar nga Diokleja (Zeta) në shekullin XII dhe shtrirja në Rashë dhe gjithë hapësirën e Dardanisë antike dhe të Maqedonisë dhe pjesërisht të Epirit gjatë kohës së zhupanit të madh Dushanit, pranohet “Perandori Serbe” madje! Në mbi tetëdhjetë për qind të referencave në kapitujt III-V, përkundër shumë e shumë dokumenteve dhe kronikave meritore bizantine dhe latine, ku ajo quhet Rasien, Rasia, Rex Rasien e kështu, te autorët tanë zë vend emërtimi “Shtet Mesjetar Serb” dhe “Perandori e Dushanit”, të mbështetura kryesisht nga vepra e S. Novakoviq “Законик Стефана Душана, цара српског 1349-1354” e botuar fillimisht në vitin 1870 e plotësuar dy herë në vitin 1908 dhe 1912!

Se kemi të bëj me një diktat mashtrues të historiografisë serbe për të ashtuquajturin shtet mesjetar serb si Perandori Serbe në kohën e Stefan Dushanit, që është pranuar dhe inkorporuar fund e krye në tekstin e “Historisë së Kosovës” si tapi shtetërore dhe kulturore serbe nga mesjeta, që jo rastësisht mbështetje ka gjetur edhe te Pakoja e Ahtisarit, kjo kuptohet lehtë edhe nga vetë autori S. Novakoviq, kur në parathënie (faqe 4) pranon se kanuni mesjetar i Dushanit nuk ekziston, por ai është arnuar nga rrëfimet në shekullin XIX në Prizren dhe rrethinë si dhe nga disa tekste nga kishat në Vllahi dhe Rusi (Peterburg), të cilat i ka ndërlidhë Shafariku në Vjenë më 1859.

Mënyra si është ngritur kjo vepër deri te shkalla e „testamentit“ shtetëror dhe juridik të „Perandorisë serbe“ së Stefan Dushanit në shërbim të krijimit të platformës ideologjike dhe politike të shtetit mesjetar serb për nevoja politike në shekullin XIX, që do t’i paraprijnë atij në hartën politike të Evropës të pranuar në Kongresin e Berlinit në vitin 1878, përkthimi në disa gjuhë dhe shpërndarja nëpër qendrat kryesore evropiane, tregon më së miri për ndërlidhjen e shumë faktorëve të jashtëm dhe të brendshëm në konstruktimin e tij me anën e sajimit të dokumenteve të shkapërderdhura pa kredibilitet shkencor. Kjo formë e arnimit të „dokumenteve“ të „strukur“ nëpër kisha dhe biblioteka „të harruara“, pasqyrohet më së miri në veprën e S. Novakoviqit po edhe të ngjashme të kësaj natyre, që shtetit serb të pranuar në Kongresin e Berlinit, t’i krijohet platforma historike në rrethanat që siç pranon edhe Jagodiqi, Ruravaci e madje edhe V. Çubrilloviqi në librin “Политићка мисао Сербиеј“ (Mendimi politik serb) të shpërputhjes së madhe midis Serbisë etnike – (që sipas Porphyrogenit gjendej diku në enklavat Zahumlem Pohumle te Neretva), të Serbisë kulturore – që gjendej në Hungari dhe Serbisë si shtet nga 1878 (me pakicë serbe, shumicën e së cilës e përbënin vllahët dhe shqiptarët ortodoksë). Autori, megjithatë, duke dëshiruar që të tregojë “për vjetërsinë” e kësaj vepre, që e ka të qartë se mungon, mbështetet mbi disa shtresime të sajimeve dhe përpunimeve të teksteve që kanë për qëllim „nxjerrjen në dritë“ të „dokumenteve autentike“ me anën e ndërtimit „të pjesëve të humbura“! Siç është thënë edhe më herët, bazë e kësaj pune kanë shërbyer punëtoritë e kishave të ndryshme, në radhë të parë atyre në Hilandar, dhe të tjerave në Rusi (Odesë) për t’i distribuuar dokumentet e përpunuara dhe të retushuara në Vjenë, te shkolla e njohur e sllavistëve, prej nga pastaj „dokumentet meritore“ janë trajtuar nga studiuesit e ndryshëm për t’u krijuar „dosjet“ si „Monumenta slavica“ e të tjera, me të cilat janë ushqyer historitë e serbëve, të bullgarëve, të rusëve me „dokumente autentike“, të cilat, siç dëshmon edhe “Historia e Kosovës”, vazhdojnë të njëjtin mision. Autori i „Zakonikut“, në parathënie, zbulon teknologjinë dhe infrastrukturën e përpunimit dhe të falsifikimit të dokumenteve kur merret me „historikun“ e Zakonikut (kanunit), që doemos lidhet me Vjenën dhe punën e studiuesve të atjeshëm, në radhë të parë të atyre sllavë ose serbë (shih Schafarik, Mikloshiq, Jastrevov e të tjerë). Kështu, pikënisja e „Zakonikut“ (Kanunit) fillon te J. Rajiq, më 1859 te botimi „Историе словенских народие“, për t’u bartur pastaj te Mikloshiqi, i cili do ta paraqesë në gjuhën gjermane „Lex Stepani Dušani“, Vjenë 1856, prej nga pastaj do t’i bjerë në dorë P.J. Schafarikut, i cili do ta përfshijë në librin „Pomatky drevnioh pismenietvi Jihostovanie“, në Pragë, 1860. Schafariku, tekstin nuk e dha në mënyrë integrale, meqë ai nuk ekzistonte, por e parashtroi në 9 dorëshkrime të ndryshme me pretendimin se ato „janë pjesëza të zbuluara në manastire të ndryshme (Ravanicë, Rudnik, Kazan e të tjera) gjoja nga ato të viti 1350 e deri në vitin 1700, e ku vend të rëndësishëm zë teksti nga Petërburgu i N. Nadežnjev, që njihet nga manastiri Bistrica i Vllahisë. Këto tekste, as gjuhësisht e as përmbajtësisht, nuk formojnë tërësinë e një kanuni, gjë që e pranon edhe Shafariku. Por, S. Novakoviqi, në botimin e tij, copëzat e Shafarikut i ndërlidh me dy tekste „autentike“, nga shekulli XIX. Njëri nga Struga, i mbledhur nga një prift rus. Dhe tjetri nga Prizreni, po ashtu i mbledhur nga një prift i quajtur Sime. Tekstin nga Prizreni, gjoja nga shekulli XV, në Beograd e dërgoi mësuesi nga Smedereva, Nikolla Maslin, prej nga ai i përpunuar në Vjenë, iu dorëzua S. Novakoviqit që ta nxjerrë në dritë. Natyrisht se S. Novakoviqi u përpoq që „kredibilitetin“ dokumentues të veprës ta pasqyrojë me tekstet e Schafarikut në sllavishten e vjetër kishtare me atë serbe. Në parathënie S. Novakoviqi shpjegon origjinën e teksteve dhe mbledhjen e tyre nga dora në dorë, që sipas tij, plotësojnë Kanunin dhe frymën e tij. Kështu, 165 fletët (listina), vijnë nga 16 mbledhës të ndryshëm, të cilëve nuk u dihen emrat, pos që thuhet se një pjesë e madhe e tyre janë rishkruar nga 6 klerikë dhe dy xhakonë në Prizren.

Meqë botimi i parë i vitit 1870, ishte me shumë shpërputhje dhe si i tillë nuk i plotësonte sa duhet kriteret themelore për t’u marrë seriozisht, S. Novakoviqi, pasi që të jetë emëruar kryetar i Akademisë Mbretërore Serbe në viti 1886, paraqitet me versionin e dytë “të plotësuar” të “Kanunit” me disa copëza të “rizbuluara” të versionit të “Kanunit” të Strugës nga shekulli XIV dhe të Prizrenit nga shekulli XV. Aty përfshihen 106 nene, të cilat nuk paraqesin tjetër pos një bartje (kopjim) të drejtpërdrejt të akteve ligjore kishtare të Bizantit (Homokanon), të cilat, ishin në pjesë e të drejtës romake-bizantine në përputhje me kodin e Justinianit, por që rregullonin çështjet pronësor në raportet e kishës me Perandorinë, ku ajo ishte pjesëmarrëse në administrimin e pronave kishtare dhe atyre vendore. Këtyre neneve nga kodi bizantin do t’i shtohen edhe pjesët tjera, ku amputohen raportet me ritet kishtare (me katolikët) e ku shfaqen edhe disa dekrete me të cilat përcaktohen sjelljet e kishave, e ku nuk mungojnë edhe regjistrat rreth pasqyrës demografike të popullatës ku, krahas popullatës shumicë “serbe”, si pakicë, shfaqen” “арбанашки катуни” (katunët arbanase) dhe “Блашки катуни” (katunët vllehe).

Nuk është për t’u habitur skenari i “pasqyrës demografike” të popullatë së “Perandorisë së Dushanit”, ku asokohe nuk ka pasë përkatësi kombëtare pos kishtare: e ritit ortodoks ( me gjuhën e liturgjisë kishtare sllaviste e vjetër dhe greqishte) dhe e ritit latin (me gjuhën e liturgjisë kishtare latinishte)! Por, është për t’u habitur, që ky konstrukt antihistorik dhe antishkencor, i sajuar nga kisha ortodokse serbe dhe historiografia serbe e shekullit XIX për qëllime hegjemoniste, në veprën “Historia e Kosovës” është pranuar “si e vërtetë shkencore” dhe thuajse u ka shërbye që të gjitha disajnimeve të raporteve gjoja kombëtare në shtetin e imagjinuar mesjetar serb, ku ka pasë edhe disa “katune arbanase” (katolike) dhe vllahe! Kështu, ky diktat i falsifikuar i të ashtuquajturit “shtet mesjetar serb”, në saje të “verifikimit” nga historianët, linguistët, etnografët e shkollës së sllavistëve të njohur të Vjenës, ndonëse nga historiani i njohur serb Ruvarac quhet “përrallë”, është pranuar te një pjesë e mirë e historiografisë botërore edhe nga historianë të vonshëm, siç është N. O.J. Shmitt dhe të Malcolmi madje, që ndonëse vepra e tij “Kosova një histori e shkurtër”, paraqet një hap të rëndësishëm në dekonspirimin e mitit serb të Kosovës dhe të pranimit të Kosovës entitet politik në ish Jugosllavi nga viti 1945-1989, megjithatë, pranon Stefan Dushanin “perandor serb” si dhe të autoqefalinë e kishës ortodokse serbe nga mesjeta (shekulli XIII), me disa shkëputje gjatë perandorisë osmane.

Mashtrimet e Kishës Ortodokse serbe me Autoqefalinë

Ngritja e shtetit hegjemon serb nga autonomia në vitin 1830 (në përmasat e pashallëkut të Beogradit) dhe pranimi si shtet në Kongresin e Berlinit 1878 e deri te zgjerimi me tokat shqiptare gjatë luftërave Ballkanike 1912-1913, me ç’rast Kosova dhe Maqedonia do t’i njihen Serbisë, u bë mbi “tapitë shpirtërore” të kishës ortodokse serbe dhe mashtrimeve të saj si “pjesë e identitet shpirtëror dhe kulturor serb nga mesjeta e këndej”. Ky mashtrim që ishte pjesë e konceptit sllavo-rus që në pjesën europiane të Perandorisë Osmane të krijojë shtete vasale (Malin e Zi, Serbinë, Bullgarinë), duhej të përcillej me faktorin Kishë Ortodokse Serbe dhe autoqefalinë e saj nga shekulli XIII e këndej, që si do të shihet, ishte vetëm një autonomi e përkohshme nga Peshkopata e Ohrit (nga viti 1219-1275). Diskursi i këtij mashtrimi do të vazhdojë për tetë shekuj me radhë, meqë autoqefalia e Kishës Ortodokse Serbe do të fitohet në vitin 1922, pasi që të jetë formuar Mbretëria Serbe-Kroate-Sllovene. Meqë autoqefalia kishtare përherë lidhej me shtetësinë, Kisha Ortodokse serbe, këtë “të drejtë” e fitoi vetëm pas vendimeve të Konferencës së Parisit më 1919 kur u pranua Mbretëria Serbo-Kroate-Sllovene, në gusht të vitit 1920, me anën e një delegacioni shtetëror do t’i drejtohet Sinodit të Shenjtë të Patrikanës së Kostandinopojës për unifikimin e tri kishave (të Karllovcit, të Malit të Zi dhe të Mitropolisë së Beogradit) në një kishë të përbashkët, që do të quhej Kisha Ortodokse Serbe. Sinodi i Shenjtë, në përputhje me realitetet shtetërore të cilave u nënshtroheshin edhe ato kishtare (autoqefalitë), vendosi të miratojë kërkesën e shtetit SKS me kusht që të paguajë 1,5 milionë franka francezë për lejimin e kishave të Kosovës dhe të Maqedonisë (deri më atëherë nën juridiksionin e Patrikanës së Kostandinopojës) që të përfshihen në kuadër të hierarkisë së Kishës së bashkuar ortodokse serbe. Akti përfundimtarë i kësaj marrëveshjeje do të nënshkruhet në vitin 1922 nga Patriku i Kostandinopojës.

Meqë ky mashtrim prej tetë shekujsh po vazhdon të prodhojë pasoja politike për shtetin e Kosovës, ngaqë me pakon e Ahtisarit krishterimi ortodoks dhe objektet e kultit kishtar trajtohen si pronësi e Kishës Ortodokse Serbe, me ç’rast shqiptarët, që i kanë takuar krishterimit nga zyrtarizimi i tij në shekullin IV, kur në Ilirik nuk ka pasë sllav, privohen nga një pjesë e rëndësishme e trashëgimisë së tyre shpirtërore dhe asaj historike. Ajo gjithsesi lidhet me fuqizimin e dinastisë së Rashës Nemanjane (me prejardhje tribale, siç e thotë disa herë edhe Perandori bizantin Kantakuzeni në historinë e tij) si dhe kyçjën e saj në kryqëzatat katolike evropiane dhe shfrytëzimi i rrethanave të dobësimit të Bizantit, që u krijoi mundësi për ngritje të fuqishme në Ilirik. Kështu, kur në Kostandinopojë kryqtarët katolikë do të rrënojnë kulturalisht dhe politikisht Bizantin, duke shpallur Perandorinë Katolike në vitin 1204, ndërsa qendra e Bizantit bashkë me kishën ortodokse do të kalojë në Nike, kisha e Rashës në qendrën e saj në Zhiçë, me ndihmën e drejtpërdrejtë të Selisë së Shenjtë, do të ndihmohet, që me veprime në kundërshtim me kanonet kishtare, për t’u shkëputur njëanshëm nga Peshkopata e Ohrit, në të cilën gjendej nga koha e Simeonit bashkë me të tjerat në pjesën perëndimore të Ilirikut. Kjo gjendje ishte konfirmuar edhe nga perandori i Bizantit Vasili II në vitin 1018. Nga dokumentet e rishkruara dhe të përpunuara të Kishës Ortodokse Serbe nga punëtoria e manastirit të Hilandarit veçmas me anën e “zhitive”(jetëshkrimeve të monahëve kishtarë) që nuk paraqesin tjetër pos një formë të haxhiografisë (jetëshkrime fetare), siç u tha, shumë prej tyre të përpunuar dhe të rishkruara në shekujt XVII-XIX në përputhje me qëllimet e caktuara politike, fitohet bindja se e ashtuquajtura Kishë Ortodokse Serbe “pranohet e pavarur” nga Patrikana e Kostandinopojës, pra fiton autoqefalin, ndonëse ajo që kishte ndodhur në Nike, në bazë të dokumenteve meritore, paraqet vetëm një pavarësim të Peshkopatës së Zhiçës nga Peshkopata e Ohrit dhe assesi autoqefali. Pra, në Nike, në rrethanat kur në Kostandinopojë asokohe sundonte Perandoria Latine, kishte ndodhur vetëm një riorganizim i përkohshëm kishtar në pjesën qendrore të Bizantit, si kundërpërgjigje realiteteve të reja të krijuara kur kisha katolike kishte fituar hapësirë të dukshme në këto pjesë dhe kërkonte që të faktorizojë aleatët dhe vasalët perëndimorë, në radhë të parë Nemanjajt e Rashës po edhe bullgarët. Në këtë drejtim Vatikani punoi me të madhe qe Kisha e Rashës me seli në Zhiçë dhe ajo bullgare të shkëputen nga Kostandinopoja. Natyrisht se edhe kisha e Kostandinopojës e dëbuar nga kryeqendra e vet, asokohe nuk e kishte kundërshtuar “mëvetësimin” e kishës së Rashës me seli në Zhiçë nga ajo e Ohrit, meqë ishte e interesuar që ajo të mos bëhej pre e Vatikanit, veçmas pas kurorëzimit kishtar të Stefan Nemanjës në vitin 1217 nga Papati. Përkundrazi, si shihet, edhe Patriku i Nikesë, Manojllo, do ta kurorëzojë “mbret” Nemanjën duke e toleruar formalisht krijimin e Peshkopatës së Zhiçës, si të shkëputur nga ajo e Ohrit, por kjo me asnjë dokument nuk u vërtetua se fitoi edhe autoqefali kishtare. Rreth kësaj kemi edhe dëshminë meritore të Dr. Dimitrije Ruvarac, arkimandrit, menaxher i shtyp-shkronjës së kishave dhe Bibliotekës Patriarkale të Sremski Karlovcit dhe redaktor i “Srpski Zion”. Ruvarac pohon se “nuk ka dyshim se Sava mori disa privilegje për hierarkinë kishtare rasiene në Nikea, por është e pamundur të identifikohen të gjitha ato me bekimin për një ngjarje kaq të madhe kanonike, siç është krijimi i kishës autoqefale. Me fjalë të tjera, Sava mund të merrte një vetëqeverisje të caktuar nga Kostandinopoja për hierarkinë kishtare, me një listë të përcaktuar qartë të privilegjeve – por jo autoqefali.

Por, pas rrëzimit të Perandorisë Latine më 1261 dhe të rikthimit të Bizantit në Kostandinopojë, vendimet e Nikesë rreth shkëputjes së Peshkopatës së Rashës nga Peshkopata e Ohrit anulohen dhe ajo prapë do t’i kthehet gjendjes që ishte në vitin 1219. Madje, me rastin e rikthimit nën administrimin e Peshkopatës së Ohrit, bashkë me atë bullgare, në Koncilin e Lionit, më 1274, kërkohet falje për këtë “sjelle të pamirë të kishës së Rashës”.

Lajmet më të hershme të suksesit të Savës në fitimin e autonomisë – jo autoqefalisë – erdhën nga biografët e tij (higjiografët). Dhe me një vonesë të madhe. Domentian shkruan për këtë (rreth 1253, kështu që shkrimet e tij u “ripunuan” nga një autor tjetër pas vitit 1290); dhe më pas, të paktën një shekull më vonë (midis 1320 dhe 1330) dhe Teodosi.

Domentian dhe Teodosi lan një konfuzion në takimin në shkrimet e tyre. Njëri prej tyre shkruan për 14 vitet që Sava kaloi si kryepeshkop; kjo do të thoshte, me kushtin që në vitin 1233 (ose 1234) për disa arsye Sava dha dorëheqje nga froni i Kryepeshkopatës së Zhiçës, se ai mund të ishte shuguruar më 1219, dhe pastaj Patriarku Manojlo Sarantin (νοανουήλ Α΄ Σαραντητός ή Χαριτόπουλος).

Sidoqoftë, Domentiani dhe Teodosi janë të aftë për çështjet kishtare, kështu që, megjithëse ata zbukurojnë dukshëm gjëra – për shembull, thuhet gabimisht që Sava erdhi në Kostandinopojë me perandorin bizantin, megjithëse është e verifikueshme që Theodore I Lascaris mbretëroi në Nikea – ata nuk pretendojnë se bëhej fjalë për autoqefali të kishës.

Edhe te kjo çështje, ndërhyrja e dr. Ruvarac, heq mjegullimin e krijuar nga biografët e tij dhe të tjerët që i përpunuan ato. “Deri më tani, asnjë letër nuk është shtypur askund, e cila do të konfirmonte kush dhe kur Shën Savën e shuguroi kryepeshkop dhe mbi çfarë baze. Sepse, po të ishte kështu, atëherë duhej të lësho-hej një letër e tillë dhe një akt i tillë i rëndësishëm nuk mund të humbiste. Prandaj, nuk dihet saktësisht se cilin vit, për të mos përmendur muajin dhe ditën, është shuguruar Sava kryepeshkop, siç mungon edhe emri i patriarkut që e bëri atë”.

Ato që thotë dr. Ruvarac, mbështetet nga qëndrimet e Dr. Janko Shafarik, i cili u mor shumë me këtë çështje. Shafariku paraqiti një raport mbi rezultatet e hulumtimit të tij në arkivat e Kostandinopojës, botuar më 1855 në Beograd. Për atë që gjeti në Kostandinopojë, Shafarik shkruan:

“Ne nuk mund të dokumentojmë asnjë veprim me anë të të cilit Shën Sava u bë një kryepeshkop i pavarur. Madje, asnjë veprim tjetër i ngjashëm, nuk është gjetur deri më sot!”.

Edhe historiani i kishës serbe, Svetozar Niketiq, qysh më 1870 vlerëson se “Megjithëse kisha serbe ka qenë ajo që e konsideroi Sava si të pavarur, përsëri kryepeshkopët e saj, të zgjedhur nga asambleja e hierarkëve, u përcaktuan në atë titull nga patriarku i Kostandinopojës”. Por Niketiq, thotë se, falë Savës, u fitua e drejta për të shuguruar peshkopët e tyre vetë në të ardhmen, por ata mbetën nën ohforionin e Kostandinopojës, praktikë kjo që përkohësisht do të ndërpritet nga Stefan Dushani. S’do mend, se e drejta për të shuguruar peshkopët e tyre në të ardhmen, që si përvojë u shfrytëzua gjatë dy shekujve të ardhshëm në hapësirat kah Nemanjajt shtrinë pushtetin, u shfrytëzuar për t’u “promovua” autoqefalia. Kisha Ortodokse Serbe retushoi në këtë frymë thuajse të gjitha dokumentet kishtare që erdhën nga punëtoritë e Hilandarit.

Në të vërtetës, ky veprim, nuk anashkalohet as nga disa autorë objektivë serbë (ndër të cilët duhet dalluar Ilarion Ruvarac). Aty, me të drejtë, shihen edhe prapaskenat e Vatikanit, që asokohe luheshin në kurriz të Patrikanës së Kostandinopojës me rastin e pushtimit të kryeqytetit të Bizantit nga katolikët, në vitin 1204 që zgjati deri në vitin 1261, kur aty u kthye Perandori bashkë me suitën e klerikëve nga Nikea. Në këtë venërim, gjithsesi, rolin kryesor kishte veprimi i Peshkopit të Ohrit, Dimitrije Homatian (Demetros Chomateros), që sapo të përhapet lajmi nga Nikea, nxori mallkimin drejtuar Arhimandrit Sava të Rashës. Në letrën drejtuar Patrikut ortodoks në Nike thotë se Sava nuk e ka të drejtën të shkëputet nga Peshkopata e Ohrit, meqë kjo nuk lejohet nga kanoni i rregullit apostolik.

Letrat e peshkopit të Ohrit, Dimitrije Homatian, do të mbesin një zë i shurdhër për mbi gjysmë shekulli, deri sa do të bjerë Perandoria latine e Kostandinopojës në vitin 1261. Bizanti sapo u kthye në kryeqytet e me të edhe qendër e Patrikanës Ortodokse, u kthye edhe rregulli i dikurshëm kishtar. Ky veprim ishte përcjellë me “miratim” edhe nga Vatikani, ngaqë ishte kthyer “normaliteti” midis dy qendrave botërore që thirreshin në të njëjtën perandori, e cila asokohe ndodhej përballë kërcënimeve osmane. Në kuadër të këtyre raporteve, për Patrikanën e Kostandinopojës me interes të madh shfaqej edhe rikthimi i fuqisë së humbur kishtare të Peshkopatës së Ohrit, me rastin e shkëputjes së njëanshme prej saj të Arqipeshkvisë së Rashës dhe asaj bullgare, të cilat aktronin autoqefalin. Në këtë aspekt letrave të Homatianit do t’u hiqet pluhuri i kohës dhe madje, do t’u jepet përgjigje e drejtë, me atë që në Koncilin e Lionit do të thuhet se në Nikea ishte shkelë kanoni apostolik dhe se Peshkopatës së Ohrit i ktheheshin Ipeshkvia e Rashës dhe ajo bullgare. Natyrisht se këtij vendimi i parapriu dekreti i Perandorit Mihali VIII, me të cilin Peshkopatës së Ohrit i kthehej juridiksioni mbi Peshkopatën e Rashës dhe atë bullgare në përputhje me dekretin që kishte shpallur në fillim të shekullit XI Perandori Bazili II. Anulimi i pavarësisë së peshkopatës së Rashës, qendra e së cilës kishte kaluar në manastirin e Zhiqes, që në historinë kishtare të Kishës Ortodokse Serbe quhej autoqefali, kërkonte edhe largimin e peshkopit Danilo nga ajo pozitë. Kjo do të bëhet në vitin 1272.

Krishtërimi ortodoks i shtrembëruar dhe Skënderbeu i amputuar!

Krahas dy mashtrimeve të para: shtetit mesjetar serb të ndërlidhur me dinastinë Rasiane dhe autoqefalisë së kishës ortodokse serbe nga shekulli XIII, mashtrime këto që në kapitujt III-V të “Historisë së Kosovës”, që jo vetëm nuk kontestohen, siç ndodhë edhe nga disa historianë serbë (Ruvarac e të jerë), por pranohen an blloc, është edhe mashtrimi i tretë, ai i shtrembërimit të ortodoksisë si pjesë e krishterimit të përbashkët deri te përmasat e pasqyrimit të tij si faktor që përmes sllavizmit, kundërshton identitetin etnik dhe kulturor në raport me katolicizmin, të cilit i atribuohet roli i mbrojtësit të vetëm të identitetit kulturor përmes liturgjisë kishtare në gjuhën shqipe. Pamja e tillë konfrontuese, që i përgjigjet raporteve politike midis Kishës Katolike dhe asaj Ortodokse të Kostandinopojës nga ndarja e tyre në vitin 1054, me ç’rast Iliriku kaloi në administrimin e Bizantit, por me lejimin e disa peshkopatave katolike në bregdet dhe enklavave të tyre në veri e deri në Shkup, sigurisht se ndikoi edhe raportet shoqërore dhe politike në rrethanat e kryqëzatave nga ajo e para në shekullin XII e deri te e teta, me ç’rast e katërta, më 1204, me pushtimin e katolikëve të Kostandinopojës dhe largimin e Patriarkanës në Nike deri në vitin 1267, të cilat u pasqyruan edhe midis feudalëve vendorë të Ilirikut, për aleancat në përputhje me këto lëvizje globale. Por, duhet pasë parasysh se feudalët vendorë të Ilirikut bizantin (po e theksoj “vendor” për të evituar epitetet kombëtare të tyre, siç vepron historiografia serbe kur në mesjetë nuk ka ekzistuar kategori komb, por vetëm e përkatësisë kishtare në përputhje me gjuhën e liturgjisë), në pjesën më të madhe të tyre i kanë takuar ritit ortodoks, pa përjashtuar faktin se kanë kaluar edhe në atë katolik dhe anasjelltas në përputhje me fuqinë e njërës apo tjetrës qendër. Kështu, sipas të dhënave, Nemanjajt, si dinasti më e fuqishme në Ilirik. Fillimisht ishin të lidhur me Vatikanin, mandej me Patriarkanën e Kostandinopojës, së fundi për t’u kthyer në militant të luftës kundër katolicizmit. Ortodoksë, siç u tha edhe më parë, ishin edhe shumë familje feudale nga ajo e Kastriotëve, e Topijave, Balshajve (ndonëse dy herë ndërruan anë), pa përjashtuar këtu edhe feudalët pjesës dardane të Ilikut të ndërlidhur me familjen e Nemanjajve: Brankoviqët, Lazareviqët dhe të tjerët.

Në të vërtetë, realiteti i bifurkacionit i riteve kishtare në Ilirik, veçmas në pjesën e Dardanisë dhe të Maqedonisë, ku do të zhvillohet gara e ashpër e Vatikanit dhe perëndimit katolik për depërtim sa më të thellë në Bizant, pasqyrimin e gabueshëm tek shqiptarët e gjen te ndarja antihistorike e kësaj linje, me ç’rast katolicizmi (me përkthimin e veprave liturgjike nga Buzuku e këndej) paraqitet mbrojtës i vetëm i identitetit gjuhësor, kulturor po edhe politik të shqiptarëve, gjë që ky rol nuk mund t’i mohohet, por jo të absolutizohet, ndërkohë që ortodoksia me liturgjinë sllave (në pjesën e Dardanisë dhe të Maqedonisë dhe me atë greke në një pjesë të bregdetit dhe Epir) shfaqet herë si “ideologji asimiluese sllave” e herë greke, gjë kjo që nuk përjashtohet, por ato duhet parë në raport me konfrontimet globale Vatikan-Kostandinopojë, ndërkohë që në nivelet e feudeve dhe despotateve në Ilirikun dardan ato ruajnë konvergjencat etnike. Në “Historinë e Kosovës” konvergjenca e riteve kishtare me primatin e ortodoksisë tek feudalët kryesor arbëror, kthehet në divergjencë, ku krishterimit ortodoks i atribuohet an bllok roli i “rrënimit” të trashëgimisë së objekteve të kultit si dhe sllavizimi. Ky diskurs antihistorik ka ndikuar që edhe feudalët në Dardani, kryesisht të lidhur me trungun e dinastisë Nemanjane të Rashës, siç janë pinjollët e saj Brankoviqët dhe Lazareviqt, në prag të betejës së Kosovës dhe të pushtimeve osmane, duke u anashkaluar fakti se ata familjarisht dhe kishtarisht ishin të lidhur me familjet feudale të Kastriotëve, të Balshajve, Komnenëve (me martesa dhe prona), të shihen “princa dhe mbretër serbë”, ndërsa Dardania paraosmane dhe ajo osmane të trajtohet “pronë serbe e Brankoviqëve dhe Lazareviqëve”, kur në shumë dokumente meritore, veçmas ato hungareze, siç është ai i mbretit Sigmund, quhen “feudalë arbër”!

Ky diskurs antihistorik ka ndikuar që edhe trajtesa “Kosova dhe epoka e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut” (faqe 2510316), me autor Pëllumb Xhufin në kapitullin IV, të dalë si një amputim i panatyrshëm, përmes përmendjes së një “tarife” rrugore të Gjonit në rrugën Ragusë-Prizren! Kur thuhet kështu, kihet parasysh fakti jo pse Skënderbeu dhe lufta e tij nuk e ka vendin e vet kryesor në kapitullin e luftës antiosmane dhe të rikthimit të shtetit shqiptar në histori, por për atë se shihet i shkëputur nga raportet shoqërore-politike në hapësirën e Dardanisë, që atë do ta inkorporonin natyrshëm në këtë histori, po qe se do të shpjegohej drejt lidhja familjare e Kastriotëve me Brankoviqët (si kunetë) dhe ajo e Balshajve me Lazareviqët, ku Balsha i fundit është nip iu Lazareviqëve, e mbi të gjitha raportet shoqërore politike të kohës, kur Brankoviqët dhe Lazareviqët si ortodoksë dhe vasal të sulltanit, ishin në anën e kundërt, pra të Perandorisë osmane, siç kishte edhe feudalë të tjerë në Ilirik dhe tutje madje deri në Hungari. Kjo do të nënkuptonte edhe ndryshimin radikal të paradigmës së dinastisë nemanjane të Rashës, jashtë përvetësimit serb, pra në kuadër të raporteve shoqërore dhe politike e kishtare të tyre si pjesë e lidhur me historinë e Dardanisë, siç e shohin edhe shumë autorë bizantin, dhe siç shihet edhe nga shumë karta të dinastive nemanjanë nga Uroshi e deri te Stefan Nemanja kur quhen despotë dhe mbretër arbëror, ndërkohë që edhe në disa burime bizantine ata quhen edhe dardanë ose tribalë (Kantakuzeni, Pahemie, Kristobulos e të tzjerë), që nga Herodoti tribalët shihen si fis ilir.

Përfundimi

“Historia e Kosovës”, pjesa e parë, siç u tha në fillim, nuk përmbush kriterin themelor shkencor të shihet si histori e shtetit të Kosovës e ndërlidhur me mbretërinë e Dardanisë, që bashkë me mbretërinë e Maqedonisë dhe të Epirit ndërtojnë trinomin e mbretërive ilire në antikitet. Kapitujt I, II (ku me korrektësi trajtohet Dardania antike si dhe shteti dardan e deri te shekulli V pas erës sonë) si dhe kapitujt VI dhe VII (Kosova gjatë shekujve XVI-XVIII dhe Shoqëria dhe kultura në shekujt XVI-XVIII, për të cilët mund të thuhet se paraqesin disa risi në raport me trajtimin e Perandorisë Osmane jashtë kundrimeve të deritanishme ideologjike e ku bëhet diferencimi midis fakteve historike – pushtimeve dhe realiteteve jetësore – akomodimit shqiptar në jetën politike dhe kulturore deri te nivelet më të larta qeverisëse të saj), nuk mjaftojnë që veprës t’i japin epitetin e Historisë së Kosovës as në aspektin etnik, historik dhe shoqëror e politik, ngaqë kapitujt III-V, Kosovën e trajtojnë si pronë të shtetit mesjetar serb, ndërsa krishterimin ortodoks ia atribuojnë kishës ortodokse serbe si faktor të “sllavizimit” të shqiptarëve! Ky koncept antihistorik, pra “Perandoria serbe” në mesjetë, si pushtuese, në këtë planimetri, sikurse i jep “alibi” pushtimeve osmane në shekullin XIV, deri te shkalla “e çliruesit”, siç interpretohet sot shumëkund!

Meqë ky është një tekst institucional, pra i hartuar nga “Instituti i historisë – Ali Hadri” dhe i financuar nga shteti i Kosovës, që mund të merret si histori zyrtare e shteti të Kosovës, që në të vërtetë paraqet vetëm një konfirmim të shtetit të paqenë, mesjetar serb në Kosovës dhe të krishterimit ortodoks serb në Kosovë si trashëgimi shpirtërore serbe, shtrohet nevoja e ngutshme e rishqyrtimit të tij në nivelet akademike dhe shtetërore të Kosovës, që të rishkruhen kapitujt (III-V). Deri më atëherë, botimi duhet të pezullohet, ngaqë opinionit shkencor botëror shtetin e Kosovës ia paraqet me tapi historike dhe kulturore serbe, siç e sheh edhe Serbia!

Ky rast, duhet të ndikojë që historiografia institucionale shqiptare në Prishtinë dhe Tiranë të bëjë një qërim radikal hesapesh me falsifikimet dhe shtrembërimet e historiografisë serbe, që rrezikojnë qenien shtetëror të shteteve shqiptare (Shqipërisë dhe të Kosovës)! Kjo kthesë duhet të ndodhë kur kihet parasysh se në Shqipëri, Akademia e Shkencave po përgatit “Historinë e shqiptarëve” në disa vëllime!

(Teksti, me shkurtesa, është pjesë e një tërësie prej 64 faqesh dërguar në anglisht “The Midwest Book Riview”, që pritet të botohet në janar të vitit të ardhshëm).