Forca e Gjallë e Tingullit Sanskrit sipas Shri Aurobindos- A ka një lidhje me teoritë gjuhësore të Petro Zhejit dhe Agron Dalipajt?

OP/ED

Gazeta Express

22/09/2025 11:02

Shkruan: Kurt Gostentschnigg

Hyrje

Ky studim mundohet të ndërtojë një urë midis Forcës së Gjallë të Tingullit Sanskrit të Shri Aurobindos nga njëra anë dhe Teorisë së Algoritmit Simbolik të Petro Zhejit dhe Teorisë së Embriomorfemave të Agron Dalipajt nga ana tjetër. Në fillim do të jepen shënime të shkurtra biografike mbi Shri Aurobindon dhe një hyrje të shkurtër në Jogën e tij Integrale ose Supramentale, duke theksuar nivelet e koshiencës dhe pjesët e qenies njerëzore. Kjo është e domosdoshme për të kuptuar se çfarë Shri Aurobindo nënkupton me “forcë e gjallë” të tingullit sanskrit. Pastaj do të trajtohet mendimi i Shri Aurobindos për Gjuhësinë ose Filologjinë Krahasuese dhe për gjuhën sanskrite. Pas kësaj do të jenë në qendër Teoria e Algoritmit Simbolik e Petro Zhejit dhe Teoria e Embriomorfemave e Agron Dalipajt. Në fund do të bëhet një përpjekje për t’i përgjigjur pyetjes nëse ka një lidhje midis mendimit të Shri Aurobindos për shkencën e gjuhës dhe teorive gjuhësore të Petro Zhejit dhe Agron Dalipajt.

Shri Aurobindo – Shënime të Shkurtra Biografike

Shri Aurobindo ka lindur më 15 gusht 1872 në Kalkutë (Calcutta), Indi. Ai u dërgua 1879 për shkollë dhe studime në Angli dhe u kthye 1893 në Indi. Ai punoi në kolegjin Baroda si mësues i frëngjishtes dhe anglishtes.

Deri në vitin 1906 ai studioi intensivisht sanskritishte dhe gjuhë të tjera indiane dhe përvetësoi trashëgiminë e pasur të kulturës spirituale indiane. Shumica e poezive, pjesëve teatrale dhe eseve kulturore e politike, të cilat Shri Aurobindo i kishte shkruar në këtë kohë dhe në vitet pasuese, u botuan më vonë si libra. Në kthesën e shekullit ai zotëronte të paktën dymbëdhjetë gjuhë: anglishte, frengjishte dhe bengali me gojë dhe shkrim; latinishte, greqishte dhe sankritishte me lexim dhe shkrim; guxharati, marati dhe hindi me gojë dhe lexim; si dhe italishte, gjermanishte dhe spanjishte me lexim. Kontributi i tij për interpretimin e trashëgimisë së sanskritishtes – përfshirë vedat, upanishadët, letërsinë epike dhe letërsinë klasike të sanskritishtes – është spikatës.

Nga viti 1906 deri në 1909 ai mori pjesë në lëvizjen politike për pavarësinë e Indisë dhe u bë udhëheqësi i saj spiritual. Gjatë kësaj kohe ai iu drejtua praktikës së jogës. Pas eksperiencave të thella të brendshme ai e përfundoi karrierën e tij politike në vitin 1910 dhe shkoi në Pondiçeri (Pondicherry) të Indisë jugore, për të zhvilluar Jogën e tij Integrale. 

Shri Aurobindo dhe Joga e tij Integrale ose Supramentale

Joga Integrale ose Supramentale e Shri Aurobindos është një rrugë dhe një metodë, e cila i mundëson njeriut të zgjerojë koshiencën e tij për t’u bërë koshient për Shpirtin e tij dhe realitetin spiritual dhe për të arritur pastaj përtej nivelit mental eksperiencën e kësaj, të cilën Shri Aurobindo e ka quajtur Supramentale. Joga Integrale , e zhvilluar në bazë të eksperiencave vetiake spirituale nga Shri Aurobindo dhe Mira Alfassa, e quajtur Nëna,  për realizimin e Jetës Hyjnore në Tokë, nuk i ofron lexuesit vetëm një udhëzim të kuptueshëm për ndjekjen e rrugës spirituale, por edhe një sistem gjithpërfshirës filozofik me vizionin më të madh dhe terminologjinë më të pasur. Sipas nivelit të zhvillimit të koshiencës lexuesi njeh Shri Aurobindon dhe Nënën si filozofë, joginë/mistikë ose Kalki-Avatar  Dy-Një i epokës supramentale. Por pse zbret Hyjnorja vetë tek ne njerëzit si një Avatar në një mishërim fizik? Për ta ndihmuar njerëzimin në kohë të transicionit të vështirë dhe të krizës së përgjithshme dhe për ta hapur portën për kapërcimin e koshiencës njerëzore për tek niveli tjetër më i lartë i evolucionit spiritual. Të gjitha rrugët tradicionale të Jogës si Bhakti-Joga, rruga e zemrës, Jnana-Joga, rruga e dijes, dhe Karma-Joga, rruga e veprimit, ndalin në realizimin individual të Vetes Hyjnore dhe në arratisjen nga bota drejt një jete në Qiell ose në Nirvanë. Kurse Joga Integrale ose Purna Joga për herë të parë, si një aventurë spirituale, e tejkalon shumë këtë qëllim dhe aspiron në një vetëofrim të pakusht të individit zbritjen e Forcës Hyjnore ose Shaktit në nivelet e koshiencës të Mentales/Mendjes, Vitales/Jetës dhe Materies/Fizikes, për të hyjnizuar jetën tokësore në një transformim supramental.

Shri Aurobindo mbi Nivelet e Koshiencës dhe Pjesët e Qenies Njerëzore

Nga këndvështrimi i mendimit të Shri Aurobindos, qenia njerëzore është në mënyrë të pandashme një me qenien universale. Ai thotë se ka “dy sisteme njëkohësisht aktive në organizimin e qenies dhe të pjesëve të saja”: një sistem vertikal dhe një sistem koncentrik.

Sistemi vertikal është si një shkallë, e cila përbëhet nga nivelet e ndryshme të Koshiencës, duke i renditur nga më i larti, Sat-Çit-Tapas/Shakti-Ananda (sanskr. sat-cit-tapas/śakti-ānanda), deri tek më i ulëti, Jokoshienca. Urtësia indiane i ndau qenien njerëzore, mikrokozmosin, si dhe qenien botërore, makrokozmosin, në një hemisferë më të lartë dhe një hemisferë më të ulët. Në Hemisferën Më Të Lartë sundon Fryma  (angl. Spirit) në mënyrë të përkryer e të përhershme; në Hemisferën Më Të Ulët Fryma është e mbuluar nga Mendja, Jeta dhe Trupi. Mbimentalja është niveli ndërmjetësues, i cili i ndan të dy hemisfera. Së pari ndodh involucioni, pastaj evolucioni: në këtë shkallë Hyjnorja Një-Shumë zbret në një lëvizje involucionare vetëharruese, e cila krijon të gjitha botët, për t’u ngjitur tek vetja në një lëvizje evolucionare vetëzbuluese në hapësirë, kohë dhe materie. Hemisfera Më E Lartë përbëhet nga nivelet Sat-Çit-Tapas/Shakti-Ananda, d.m.th. Të Qenë-Koshiencë-Forcë-Lumturi, dhe Supramentale. Nivelet Ndërmjetësuese janë Mbimentalja, Mentalja Intuitive ose Intuita, Mentalja E Ndriçuar dhe Mentalja Më E Lartë. Hemisfera Më E Ulët përbëhet nga Mentalja ose Mendja, Vitalja ose Jeta, Materia ose Fizikja ose Trupi si dhe nga Nënkoshienca dhe Jokoshienca.

Sistemi koncentrik është si një seri rrathësh ose mbulesash, e cila përbëhet nga Qenia E Jashtme/Sipërfaqësore, Qenia E Brendshme dhe Qenia Më E Brendshme. Qenia E Jashtme dhe Qenia E Brendshme prapa saj, e cila quhet edhe Subliminalja, përbëjnë qenien tonë fenomenale ose instrumentale dhe i përkasin natyrës, Prakritit (sanskr. prakṛti). Ato kanë tri pjesë analoge: një fizike, një vitale dhe një mentale. Qenia Më E Brendshme është Qenia E Vërtetë, Purusha (sanskr. puruṣa). Brenda Purushës gjendet një Mentale Më E Brendshme, një Vitale Më E Brendshme, një Fizike Më E Brendshme dhe, në bërthamën e tij të mirëfilltë, Qenia Shpirtërore/Psikike ose Shpirti. Por Purusha ka gjithashtu një dimension transhendent, i cili ankorohet në Një-Shumë të Hyjnores si Qenia Qëndrore ose Xhivatmani (sanskr. jīvātman) i përjetshëm.

Ne mund të nisemi nga mendimi se thëniet e Shri Aurobindos mbi Shpirtin Individual vlejnë në përgjithësi edhe për Shpirtin Kolektiv. Të njëjtat nivele fizike, vitale dhe mentale të Koshiencës zbatohen në zhvillimin e individit dhe kolektivit, dhe gjithashtu Shri Aurobindo flet në mënyrë të përsëritur për “jetën kolektive”, “mendjen kolektive”, “vullnetin kolektiv”, “Qenien Kolektive” dhe “Shpirtin Kolektiv”.

Shri Aurobindo mbi Gjuhësinë ose Filologjinë Krahasuese

Pikëpamja e Shri Aurobindos mbi Gjuhësinë ose Filologjinë Krahasuese është shumë kritike. Në librin e tij “Sekreti i Vedave” ai shprehet si vijon, duke treguar anët e saja të mira dhe kufijtë e saj: “Me këtë metodë ne nuk mund të jemi kurrë të sigurt, ku kemi hasur një të vërtetë dhe ku dëgjojmë vetëm një pasuri mendimesh. Filologjia Krahasuese mund të jetë vërtet një ndihmë për ne, por, në gjendjen aktuale të kësaj shkence, me shumë pak forcë bindëse. Filologjia moderne është një përparim gjigant përballë gjithçkaje që kemi pasur para shekullit 19. Ajo ka sjellë një frymë rregulli dhe metode në vend të fantasizë lakuriqe; ajo na ka dhënë ide më korrekte të morfologjisë së gjuhës dhe të asaj, çka është dhe nuk është e mundur në etimologji. Ajo ka vendosur disa rregulla, të cilat drejtojnë fenomenin e prishjes së gjuhës dhe na ndihmojnë në identifikimin e së njëjtës fjalë ose të fjalëve të afërta, si shfaqen në ndryshimet e gjuhëve të ndryshme, por të afërme. Mirëpo, këtu mbarojnë arritjet e saja. Pritshmëritë e larta, të cilat ishin të lidhura me lindjen e saj, nuk janë përmbushur në pjekurinë e saj. Ajo nuk ka arritur të krijonte një shkencë të gjuhës, dhe ne ende jemi të shtrënguar t’i japim asaj përshkrimin justifikues të një filologu të madh, kur ai pas disa dekadash pune serioze ishte i detyruar të quante preokupimet e tija të preferuara ‘shkencat tona të vogla hipotetike’. Por një shkencë hipotetike nuk është fare shkencë. Prandaj ndjekësit e formave më të sakta dhe më të ndërgjegjshme të dijes e refuzojnë tërësisht këtë emër për Filologjinë Krahasuese dhe madje mohojnë mundësinë e një shkence linguistike. Në fakt nuk ka siguri të vërtetë lidhur me rezultatet e arritura të filologjisë, sepse – pa marrë parasysh një ose dy ligje me zbatueshmëri të kufizuar – nuk ka askund një bazë të sigurt. Dje ne të gjithë kemi qenë të bindur se Varuna ishte identik me Ouranos, qiellin grek; sot ky identitet demaskohet për ne si një gabim filologjik; nesër ky mund të rehabilitohet.”

Disa faqe më tej Shri Aurobindo argumenton në favor të kërkimit të origjinës dhe të rregullshmërisë se zhvillimit të gjuhës njerëzore si të tillë kundrejt preokupimeve të zakonshme të Gjuhësisë Krahasuese: “Unë u zhyta në kërkimin shumë më interesant të origjinave dhe ligjeve të zhvillimit të gjuhës njerëzore vetë. Sipas mendimit tim, ky hulumtim i madh dhe jo preokupimet e zakonshme të gjuhëtarëve duhet të ishte qëllimi i parë dhe qëndror i çdo shkence të vërtetë të filologjisë. Për shkak të dështimit të shpresave të para, të cilat ishin të lidhura me lindjen e filologjisë moderne, të rezultateve të saja të pakta dhe të kristalizimit të saj në karakterin e një ‘shkence të vogël hipotetike’, ideja e një shkence të gjuhës tani është e diskredituar dhe mundësia e saj e vërtetë – në saje të argumentimit krejt të pamjaftueshëm – tërësisht e mohuar. Më duket e pamundur të pranoj një mohim të tillë përfundimtar. Në qoftë se ka një gjë, të cilën shkenca moderne e ka vendosur në mënyrë triumfuese, atëherë janë sundimi i ligjit dhe procesi i evolucionit në historinë e gjërave tokësore. Çfarëdo të jetë natyra më e thellë e të folurit – në formën e saj të jashtme si gjuhë njerëzore ajo është një organizëm, një rritje, një evolucion tokësor. Ajo përmban vërtet një element konstant psikologjik dhe prandaj ajo është më e lirë, më fleksibël dhe më e aftë për përshtatje në mënyrë koshiente sesa organizma thjesht fizike; sekreti i saj është më i vështirë për t’u kapur dhe përbërësit e saja mund të kuptohen vetëm me anë të metodave më subtile dhe më pak të mprehta të analizës. Por ligjet dhe proceset nuk ekzistojnë më pak në fenomene mentale sesa në ato materiale, me gjithë dukjet e tyre më të paqëndrueshme dhe më të ndryshueshme. Ligjet dhe proceset duhet të kenë qeverisur origjinat dhe zhvillimet e gjuhës. Me treguesit e nevojshme dhe të dhënat e mjaftueshme ato duhet të jenë të zbulueshme. Mua më duket që në gjuhën sanskrite treguesit mund të zbulohen dhe të dhënat janë gati për hulumtimin. Gabimi i filologjisë, i cili e pengonte nga arritja e një rezultati më të kënaqshëm në këtë drejtim, ishte preokupimi i saj në pjesët fizike të të folurit me morfologjinë e jashtme të gjuhës dhe në pjesët e saja psikologjike me lidhjet gjithashtu të jashtme të fjalëve të formuara dhe të fleksioneve gramatikore në gjuhë të afërta. Mirëpo metoda e vërtetë e shkencës qëndron në kthimin tek origjinat, tek embriologjia, tek elementet dhe tek proceset më të padepërtueshme të gjërave. Nga e dukshmja rezultojnë vetëm e dukshmja dhe sipërfaqësorja. Thellësia e gjërave, natyra e tyre e vërtetë, mund të zbulohet në mënyrë më të mirë nëpërmjet depërtimit në gjërat e fshehura, të cilat sipërfaqja e fenomenave i mbulon, në atë zhvillim të kaluar, për të cilin format e përfunduara japin vetëm tregues sekretë dhe të shpërndarë, ose në mundësitë, nga të cilat faktet që ne i shohim, paraqesin vetëm një seleksionim të ngushtë. Vetëm një metodë e ngjashme, e cila zbatohet në format më të hershme të të folurit njerëzore, mund të na japë një shkencë të vërtetë të gjuhës.”

Shri Aurobindo mbi Gjuhën Sanskrite

Sipas Shri Aurobindos sanskritishtja është një gjuhë e koshiencës, në të cilën reflektohet dhe shprehet Shpirti i Indisë. Sipas mendimit të tij sanskritishtja si gjuhë është plotësisht koshiente për veten e saj dhe mund të jetë një mjet, për t’u bërë më koshient për eksperiencat, ndjenjat dhe mendimet tona. Citati vijues i Shri Aurobindos përmbledh lidhjen e brendshme midis gjuhës dhe kombit: “Për një komb, një Grup-Shpirt njerëzor, është shumë e rëndësishme të ruajë gjuhën e vet dhe ta bëjë atë një instrument të fortë dhe të gjallë kulturor. Një komb, një racë ose një popull, i cili humb gjuhën e vet, nuk mund të jetojë jetën e tij të tërë ose të vërtetë.”

Shri Aurobindo ka qenë një nga të parët, i cili e ka drejtuar vëmendjen ndaj aspektit të shumëkuptimësisë të rrënjëve sanskrite. Thënia vijuese është shembull për këtë: “Ka një përdorim koshient të ‘shumëkuptimësisë’ së rrënjëve sanskrite, për të futur sa më shumë kuptim të jetë e mundur në një fjalë të vetme, gjë që e shton vështirësinë e çështjes me shikimin e parë në një masë të jashtëzakonshme. Për shembull fjala asva, e cila zakonisht nënkupton një kalë, përdoret si simbol për Pranën (sanskr. prāṇa), energjinë nervore, frymëmarrjen vitale, dinamikën gjysmë-mentale dhe gjysmë-materiale, e cila lidh mendjen dhe materien. Rrënja e saj përmban – ndër të tjera – idetë e impulsit, forcës, pronësisë dhe kënaqësisë, dhe ne i gjejmë të bashkuara të gjitha këto kuptime në këtë simbol të Kalit të Jetës, për të treguar tendencat thelbësore të energjisë Prana. Një përdorim i tillë nuk do të ishte i mundur, në qoftë se gjuha e paraardhësve arianë u nënshtrohej të njëjtave konvencione si gjuha jonë moderne ose gjendej në të njëjtën shkallë zhvillimi. Por në qoftë se ne mund të supozojmë se ka pasur një farë veçantie në gjuhën e vjetër ariane, siç është përdorur nga Rishët  vedikë, me anë të së cilës fjalët ndiheshin më të gjalla, më pak vetëm simbole konvencionale të ideve, më të lira në ndryshimet e tyre të kuptimit sesa në përdorimin tonë më të vonshëm të të folurit, atëherë ne mund të konstatojmë se këto mjete nuk ishin fare artificiale ose të stisura për përdoruesit e tyre, por ishin më tepër mjetet e para natyrale, të cilat u ofroheshin njerëzve, të cilët synojnë për gjetjen e formulave të reja të shkurtra dhe adekuate të përshtatshme të të folurit për koncepte psikologjike, të cilat nuk kuptoheshin nga populli i rëndomtë, dhe për fshehjen e ideve të përmbajtura në formulat e tyre para një inteligjence profane. Unë besoj se ky është shpjegimi i vërtetë. Ky mund të vërtetohet, mendoj, nëpërmjet një studimi mbi zhvillimin e të folurit ariane se gjuha ka kaluar vërtet një fazë, e cila ka qenë veçanërisht e favorshme për këtë përdorim kriptik dhe psikologjik të fjalëve, të cilat kanë një kuptim të qartë, të saktë dhe fizik në përdorimin e tyre të zakonshëm.”

Shri Aurobindo i konsideron fjalët si formime të gjalla të tingullit me farë-tinguj të caktuar si bazat e tyre. Ai thekson numrin shumë të madh të kuptimeve të ndryshme, të cilat një fjalë e vetme është e aftë t’i ketë, si dhe numrin shumë të madh të fjalëve, të cilat mund të përdoren për të përfaqësuar një ide të vetme. Për të folur me fjalët e tij: “Kërkimet e mia më kanë bindur në fillim se fjalët – si bimët dhe kafshët – nuk janë aspak prodhime artificiale, por formime, formime të gjalla të tingullit me farë-tinguj të caktuar si bazat e tyre. Nga këta farë-tinguj zhvillohet një numër i vogël i rrënjë-fjalëve primitive me një pasardhje shumë të madhe, e cila ka brezat e saja vijuese dhe renditet në fise, klane, familje dhe grupe të përzgjedhura, secili prej të cilave ka një prejardhje dhe një histori psikologjike të përbashkët. Ngaqë faktori, i cili kryesonte zhvillimin e gjuhës, ishte asociacioni, i bërë nga mendja nervore e njeriut primitiv, i kuptimeve ose më tepër i dobive dhe i kuptim-vlerave të caktuara të përgjithshme me tinguj të kuptueshëm. Procesi i këtij asociacioni gjithashtu nuk ishte aspak artificial, por natyral, i qeverisur nga ligjet e thjeshta dhe të qarta psikologjike. Në fillim gjuhë-tingujt nuk përdoreshin për ta shprehur atë, që ne do të quanim ide; ata ishin më tepër ekuivalentet vokale të ndijimeve dhe të emocion-vlerave të caktuara të përgjithshme. Pra, ishin nervat dhe jo intelekti, të cilët krijonin të folurit. Për të përdorur simbole vedike: Agni dhe Vayu, jo Indra, ishin krijuesit fillestarë të gjuhës njerëzore. Mendja është shfaqur jashtë nga aktivitetet vitale dhe ndijore; intelekti i njeriut është ndërtuar në një bazë të kuptim-asociacioneve dhe të kuptim-reagimeve. Në një proces të ngjashëm përdorimi intelektual i gjuhës është zhvilluar nëpërmjet një ligji natyror jashtë nga sensacionalja dhe emocionalja. Fjalët, të cilat ishin fillimisht shprehje vitale plot me kuptim-potenciale të vagëta, janë zhvilluar në simbole të fiksuara për domethënie të sakta intelektuale. Si pasojë, fjala në fillim nuk ishte e lidhur me një ide të caktuar. Ajo kishte një karakter të përgjithshëm ose një cilësi (sanskr. guṇa) të përgjithshme, e cila ishte e aftë për një numër të madh të aplikimeve dhe prandaj për një numër të madh të kuptimeve të mundshme. Dhe ketë gunë dhe rezultatet e saja ajo i ndante me shumë tinguj të afërt. Për këtë arsye fjalë-klane dhe fjalë-familje filluan jetën e tyre së pari në sistemin komunal me një stok të përbashkët të kuptimeve të mundshme dhe të realizuara dhe me një të drejtë të përbashkët për të gjitha këto kuptime. Individualiteti i tyre qëndronte më tepër në nuancat e shprehjes të së njëjtës ide sesa në ndonjë të drejtë ekskluzive për shprehjen e një ideje të vetme. Historia e hershme e gjuhës ishte një zhvillim nga kjo jetë komunale e fjalëve në një sistem të pronësisë individuale të një ose më shumë domethënieve intelektuale. Parimi i ndarjes ishte së pari i rrjedhshëm, por bëhej pastaj gjithnjë më i ngurtë, derisa fjalë-familje dhe më në fund fjalë të vetme ishin të afta të fillojnë një jetë të pavarur. Stadi i fundit i rritjes tërësisht natyrale të gjuhës vjen, kur jeta e fjalës i nënshtrohet plotësisht jetës së idesë, të cilën ajo e përfaqëson. Meqë në gjendjen e parë të gjuhës fjala është njësoj një forcë e gjallë ose bile një forcë më e gjallë sesa ideja e saj; tingulli përcakton kuptimin. Në stadin e saj të fundit posicionet janë përmbytur; ideja bëhet më e rëndësishmja, tingulli bëhet dytësor. Një tipar tjetër i historisë së hershme të gjuhës është që ajo së pari shpreh një stok jashtëzakonisht të vogël idesh, dhe këto janë nocionet më të përgjithshme të mundshme dhe në përgjithësi edhe më konkrete si dritë, lëvizje, prekje, substancë, shtrirje, forcë, shpejtësi etj.. Më pas ndodh një shtim gradual në shumëllojshmëri dhe saktësi të ideve. Përparimi kalon nga e përgjithshmja deri tek e veçanta, nga e vagëta deri tek e sakta, nga fizikja deri tek mentalja, nga konkretja deri tek abstraktja, nga shprehja e një shumëllojshmërie të pasur të sensacioneve mbi gjëra të ngjashme deri tek shprehja e ndryshimit të saktë midis gjërave, ndjenjave dhe veprimeve të ngjashme. Ky progres arrihet nëpërmjet proceseve të asociacionit në ide, të cilat janë gjithmonë njësoj, gjithmonë të përsëritur dhe – megjithëse pa dyshim për shkak të mjedisit dhe eksperiencave të vërteta të njerëzve, të cilët kanë folur gjuhën – kanë dukjen e ligjeve të fiksuara natyrore të zhvillimit. Nga kjo histori e kaluar e gjuhës rezultojnë pasoja të caktuara, të cilat kanë një rëndësi të konsiderueshme për interpretimin vedik. Së pari nëpërmjet një njohurie të ligjeve, sipas të cilave lidhjet midis tingullit dhe kuptimit janë formuar në gjuhën sanskrite, dhe nëpërmjet një studimi të hollësishëm dhe të saktë të fjalë-familjeve të saja është e mundur që historia e kaluar e fjalëve individuale të rivendoset në një masë të gjerë. Është e mundur që domethëniet faktike të këtyre fjalëve të shpjegohen dhe të tregohet se si ato janë formuar në kalimin e stadeve të ndryshme të gjuhë-zhvillimit, të vendosen lidhjet reciproke të domethënieve të ndryshme dhe të shpjegohet se si ato janë lidhur me të njëjtën fjalë me gjithë dallimet e mëdha dhe nganjëherë madje me gjithë kundërshtinë direkte të kuptim-vlerave të tyre. Gjithashtu është e mundur që të rivendosen kuptimet e humbura të fjalëve në një bazë të sigurtë dhe shkencore dhe të justifikohen nëpërmjet referimit tek ligjet e vëzhguara të asociacionit, të cilat kanë përcaktuar zhvillimin e gjuhëve të vjetra ariane, tek dëshmitë sekrete të fjalës vetë dhe tek provat vërtetuese të të afërmve të saja direkte. Pra, në vend të një baze krejt luhatëse dhe spekulative për trajtimin e fjalëve të gjuhës vedike, ne mund të punojmë me mirëbesim në një fundament solid dhe të sigurtë. Një tipar i jashtëzakonshëm i gjuhës në zanafillat e saja është numri shumë i madh i domethënieve të ndryshme, të cilat një fjalë e vetme mund t’i kishte, dhe gjithashtu numri shumë i madh i fjalëve, të cilat mund të përdoreshin për të përfaqësuar një ide të vetme. Pasandej kjo harlisje tropike erdhi duke u pakësuar. Intelekti ndërhyri me nevojën e tij për saktësi, me prirjen e tij rritëse për kursim. Kapaciteti mbajtës i fjalëve reduktohej në mënyrë progresive dhe bëhej gjithnjë e më pak i aftë për ngarkimin me një numër të tepërt të fjalëve për të njëjtën ide dhe me një varietet redundant të ideve për të njëjtën fjalë. Një kursim i konsiderueshëm, por jo tepër i rreptë në këtë lidhje, i modifikuar nga një kërkesë për një pasuri variacioni, u bë ligji përfundimtar i gjuhës. Por gjuha sanskrite nuk arriti kurrë plotësisht shkallët e fundit të zhvillimit të saj; ajo u shkri tepër herët në Prakrit-dialekte. Madje në formën e saj më të vonshme dhe më letrare ajo është e pasur me varietete domethëniesh për të njëjtën fjalë; ajo derdhet nga një mbushulli redundante sinonimesh. Sanskritishtja vedike përfaqëson një shtresë ende të hershme në zhvillimin e gjuhës. Bile në tiparet e saja të jashtme ajo është më pak e fiksuar sesa çdo gjuhë klasike; ajo gëlon në një varietet formash dhe infleksionesh; ajo është e rrjedhshme dhe e vagët, por e pasur me imtësi në përdorimin e saj të rasave dhe kohëve. Në anën e saj psikologjike ajo nuk është kristalizuar ende, nuk është tërësisht ngurtësuar në forma të rrepta të saktësisë intelektuale. Për Rishin vedik fjala është ende një gjë e gjallë, një gjë e fuqisë, është ende kreative dhe formuese. Ajo nuk është vetëm një simbol konvencional për një ide, por vetë origjina dhe formuesja e ideve. Ajo bart në vetvete kujtesën e rrënjëve të saja, është ende koshiente për historinë e vet.”

Teoria e Algoritmit Simbolik e Petro Zhejit

Pohimi kryesor i Petro Zhejit është se fillimisht fjala i referohej simbolit dhe jo nocionit. Kështu ai futi skencën e re të etimologjisë në kundërshtim me shkencën e vjetër të Ferdinand de Saussure-it dhe Jacques Lacan-it, ku fjalët nuk kanë një kuptim fillestar, por një kuptim të caktuar arbitrarisht nga njerëzit.

Në dy vëllimet e tija të “Shqipja dhe Sanskritishtja” Zheji del në përfundimin se gjuha shqipe është pa dyshim më e vjetër sesa gjuha sanskrite. Sipas tij Sanskritishtja është e njohur si një nga gjuhët më të vjetra të botës, si një gjuhë indoevropiane e degës indiane, e cila është zhvilluar që nga shekulli i pestë para Krishtit dhe ka qenë një nga gurët themeltarë të qytetërimit brahmanik dhe e kulturës vedike. Përfundimi, në të cilin Zheji arrin me këtë studim, është ky: sistemi leksikor i gjuhës shqipe është më i gjerë nga ai i gjuhës sanskrite, prandaj leksiku shqip e përfshin leksikun sanskrit dhe sistemi sanskrit është pjesë e sistemit shqip.

Disa vite më vonë Zheji ka formuluar në veprën e tij “Libri i aforizmave” Teorinë e Algoritmit Simbolik, e cila mbron referencën, d.m.th. lidhjen e fjalës me simbolin, çfarë do të thotë artikulimin logjik të mendimit të lashtë mistik ose mitik.  Në veprën e tij të fundit “Roli mesianik i shqipes” Zheji plotëson teorinë e tij, duke folur për rolin mesianik të gjuhës shqipe, e cila, sipas tij, është e pasur me operatorë të lirë, të cilët janë njësitë elementare monosilabike kuptimbartëse. Shqipja do të ishte e vetmja gjuhë e gjallë midis gjuhëve të vjetra dhe e vetmja gjuhë, e cila – për shkak të operatorëve të lirë – do të lejonte gjurmimin e fjalëve të veta dhe të të gjitha fjalëve të huaja që nga nocionet e deri tek simbolet.

Teoria e Embriomorfemave e Agron Dalipajt

Esenca e Teorisë së Embriomorfemave të Agron Dalipajt është si vijon: shqipja jo vetëm është një gjuhë gjithëpërfshirëse, por ajo mban të mbërthyer misterin e të gjitha gjuhëve, mënyrën e krijimit të tyre dhe kuptimin e çdo fjale që ato përdorin. Në librin e tij “Greqishtja: një bijë e shqipes” Dalipaj pohon se këto embriomorfe gjenden të gjitha të lira vetëm në gjuhën shqipe dhe në asnjë tjetër. Sipas tij, përfundimet që dalin nga etimologjia e embriomorfemave, në shumicën e rasteve janë krejt ndryshe nga etimologjia krahasuese.

Në veprën e tij “Mitet, origjina dhe gjuha e tyre” Dalipaj shpjegon në hollësi që Teoria e Embriomorfemave zbërthen morfemën klasike të gjuhëve indoeuropiane në embriomorfema, të cilat ndodhen në një gjendje të lirë dhe me një kuptim të mëvetësishëm në gjuhën shqipe dhe – në qoftë se janë të përngjitura në koncepte gjuhësore, të cilat ne i quajmë fjalë – janë të pranishme në të gjitha gjuhët indoevropiane. Sipas mendimit të tij, ekziston ende sot gjuha, e cila zotëron të plotë të gjithë tabelën e mundshme të embriomorfemave të lira, që janë përgjegjëse për krijimin e morfemës klasike në të gjitha gjuhët indoeuropiane. Në bazë të kësaj tabele të embriomorfemave sot do të ishte krejt e mundshme të zbardhet etimologjia e gati të gjitha fjalëve në gjuhët indoevropiane. Pothuajse të gjitha embriomorfemat e gjuhëve indoevropiane, të cilat janë përgjegjëse për krijimin e fjalëve, do të gjendeshin të lira në gjuhën shqipe. Sipas Dalipajt, shqipja është qendra e gjuhëve indoevropiane dhe e ka lehtësisht të mundur të zbërthejë etimologjikisht fjalët e gjuhëve të tjera të familjes gjuhësore indoevropiane. Herët a vonë shkenca e gjuhësisë do t’i pranonte embriomorfemat si themelet e të gjitha gjuhëve indoevropiane dhe embriomorfologjia do të ishte dega e re në shkencën e gjuhësisë.

Dalipaj ka njoftuar botimin e veprës së tij të radhës me titull “Teoria e embriomorfemave”, e cila do të konfirmonte se për formimin e fjalës të gjitha gjuhët indoevropiane i referohen një tabele simbolesh gjuhësore të ngjashme me Tabelën e Mendelejevit dhe se kjo tabelë e embriomorfemave zgjidh përfundimisht misterin e krijimit të fjalës.

Përfundim: Shri Aurobindo, Petro Zheji dhe Agron Dalipaj – a ka një lidhje midis tyre?

Pyetjes nëse ka një lidhje midis mendimit të Shri Aurobindos për shkencën e gjuhës dhe teorive gjuhësore të Petro Zhejit dhe Agron Dalipajt duhet t’i përgjigjet nga brezat e tanishme dhe të ardhshme të filologëve shqiptarë, të cilët duhet të jenë të gatshëm të studiojnë edhe mendimin e Shri Aurobindos mbi sanskritishten dhe shkencën e gjuhës edhe teoritë ndoshta revolucionare të Petro Zhejit dhe Agron Dalipajt dhe duhet të jenë të hapur të kalojnë përtej mendjes vetëm intelektuale dhe të arrijnë sferat e intuitës dhe të spiritualitetit. Meqë unë vetë nuk jam filolog, unë nuk jam i aftë të provoj etimologjikisht lidhjen e mundshme midis të dyja anëve. Si historian unë kuptoj vetëm aq sa Teoria e Algoritmit Simbolik e Petro Zhejit dhe Teoria e Embriomorfemave e Agron Dalipajt duken të jenë më afër Forcës së Gjallë të Tingullit Sanskrit të Shri Aurobindos sesa rezultatet e deritanishme të Gjuhësisë Krahasuese. Vetëm koha do ta tregojë.

Literatura

Montecrossa, Michel (2002): Mirapuri – The City of Peace and Future Man in Europe, Italy, and Miravillage, its first Satellite in Germany: Volume 1. Gauting: Mirapuri-Verlag.

The Complete Works of Sri Aurobindo. Pondicherry: Sri Aurobindo Ashram. Set of 37 Volumes (CWSA).

Collected Works of the Mother (CWM). Pondicherry: Sri Aurobindo Ashram. Complete edition in 17 Volumes.

Mother’s Agenda 1951-1973 (1979-1983). 13 Volumes. Institut de Recherches Évolutives.

Van Vrekhem, Georges (2014): Über den Menschen hinaus: Leben und Werk von Sri Aurobindo und Mutter. Grafing: Aquamarin.

Rishabhchand (1981): Sri Aurobindo: His Life Unique. Pondicherry: Sri Aurobindo Ashram.

Our Many Selves (2002): Practical Yogic Psychology. Selections from the works of Sri Aurobindo and the Mother. Compiled with an Introduction by A. S. Dalal. Twin Lakes: Lotus Press.

Zheji, Petro (2005/2006): Shqipja dhe Sanskritishtja. 1 and 2. Tirana: Tertiumdatur.

Zheji, Petro (2012): Libri i aforizmave. Tirana: Media Print.

Zheji, Petro (2015): Roli mesianik i shqipes: shembja e kullës së Babelit. Tirana: UET Press.

Dalipaj, Agron (2019): Greqishtja: një bijë e shqipes. Korça: Kotti.

Dalipaj, Agron (2022): Mitet, origjina dhe gjuha e tyre. Korça: Kotti.