Eseja e javës / Stefan Çapaliku: Shkolla e Frankfurtit

Arte

Gazeta Express

22/04/2022 17:35

Adorno, Marcuse, së bashku me Beniamin-in, nisen nga parimi marksist dhe engelsian, sipas të cilit bota e superstrukturës, së cilës i përket arti, zhvillohet shumë ngadalë në krahasim me botën e prodhimit, si veti e zhvillimit kapitalist

Nga Stefan Çapaliku

Walter Beniamin, Theodor Adorno, Herbert Marcuse, edhe pse në përfundimet e studimeve të tyre ndryshojnë shumë nga njëri-tjetri, për sa u përket interesave përkatëse letrare, figurative dhe muzikore, politike dhe sociologjike, prapëseprapë kanë ngjashmëri të thella, që zbulojnë origjinën e tyre të përbashkët dhe lidhje të  ngushta bashkëveprimi.

Jeta i ka bashkuar si të mërguar nga Gjermania naziste (Beniamini vdiq në fillim të vitit ‘40 duke u përpjekur t’u shpëtonte gjermanëve). Përveç përvojës jetësore këta kanë edhe tipare të tjera të përbashkëta. I përbashkët është interesi i tyre për artin nga ana sociologjike, për funksionin e tij në botën kapitaliste të konsumit,  për raportet mes artit dhe shoqërisë së masës, për kujdesin ndaj pararojave të shekullit XX dhe për domethënien e tyre social‑politike. Zanafilla hegeliano-marksiste dhe ecuria dialektike e mendimit të tyre përzihet me përbërësit e gjerë kulturorë dhe në veçanti me përvojën e psikanalizës tek Adorno e më shumë te Marcuse. Ata, së bashku me Beniamin-in, nisen nga parimi marksist dhe engelsian, sipas të cilit bota e superstrukturës, së cilës i përket arti, zhvillohet shumë ngadalë në krahasim me botën e prodhimit, si veti e zhvillimit kapitalist.

a. Walter Beniamin-i

Për Beniamin-in, arti nuk është diçka abstrakte, që studiohet për veçoritë e tij, siç mund të jetë një raport konkret ndërmjet shoqërisë dhe veprës së artit dhe që është në ndryshim të vazhdueshëm në lidhje me raportet reale të prodhimit. Fenomeni i riprodhimit të veprës së artit te Beniamin-i vërehet nën cilësinë e një  treguesi themelor,  të një informatori zbulues të raportit frytdhënës në të cilin ajo futet. Humbja e frymës dhe vlerës kulturore, nisi me riprodhimin aktual të artit si dhe me lindjen e arteve të reja, si fotografia dhe kinematografia. Ato kanë përcaktuar përmasat e një tipi të ri raporti art‑shoqëri që shprehet jo vetëm në mënyrë sasiore, por edhe cilësore mbi vetë strukturën e veprës së artit, tashmë të gjendur ndër rrethana të riprodhimit të pafund të saj. Analizat mbresëlënëse dhe shtytëse të Beniamin-it, përfaqësojnë një nga çastet më të lumtura të estetikës dhe një nga kontributet më origjinale e më pak skolastike, edhe pse jo të sistemuara si ato të Lukács-it. Për Beniamin-in, revolucioni artistik i pararojës së shekullit tonë na paraqitet jo aq në brenditë e reja e të dyshimta, sa në strukturën teknike të veprës së artit. Procesi i riprodhimit, i destinuar ta afrojë artin me masat, konsiderohet si tregues pozitiv.

Beniamin është i bindur se riprodhueshmëria, nëse është e përdorur në mënyrë të drejtë, mund të sjellë një demokratizim të vlerave, duke pasur parasysh rreziqet e lidhura me standardizimin e artit dhe të kulturës, që është i pranishëm te fashizmi dhe te të gjitha diktaturat e tjera.

Konceptet tradicionale të krijimit, gjenialitetit, të jashtëzakonshmes dhe të qenurit unik të veprës, shërbejnë për një politikë kulturore të tipit fashist. Në këtë perspektivë bëhet vlerësimi i autorëve minorë, i artit të thjeshtë dhe anonim, të artizanatit, së bashku me teknikat më moderne që kanë krijuar jo vetëm riprodhimin e veprës së artit, por sidomos krijimin e arteve të reja, të parashikuara nga ana strukturore për riprodhueshmërinë, siç është fotografia dhe kinematografia.

b. Adorno dhe Marcuse

Ndërkohë, mendimi i Adorno‑s e vlerëson shoqërinë e masës në lidhje me ekzistencën e një arti autentik. Shoqëria e masës me ngarkesën e vet totalitare e asgjëson individin. Në shoqërinë tonë, në të cilën vlera e vetme është ajo e shkëmbimit dhe e konsumit, arti si shprehës i subjektit nuk gjen vend, përveçse në format e veta asgjësuese. Artisti, sipas Adorno-s, sot nuk ka formë tjetër autenticiteti, përveçse të tërheqjes në vetmi. Vetëm kështu ai mund të shpresojë të marrë me të vërtetë funksionin e vet, që është ai i “fermentit të ndryshimit”, për t’u shndërruar pastaj në “përfaqësues të thjeshtë të shoqërisë”. Mundësia e fundit e shprehjes për artistin ka qenë në epokën heroike të borgjezisë, edhe pse në të kishin nxjerrë krye filizat e shpërbërjes së vet.

Adorno e kujton me nostalgji të kaluarën, kur subjekti dhe objekti mund të ndërthureshin në mënyrë harmonike dhe dialektike, kur arti dhe shoqëria nuk kundërviheshin si vlera kundërshtare, kur vetë e bukura merrte formën e artit. Sot arti nuk është gjë tjetër, veçse rruga e denoncimit dhe forma e vetme e kallëzimit në një botë të privuar nga ndjenja. Ai qëndron te “shmangia ndaj aparencës së të bukurës”, për të dalë te një art “i padëgjuar dhe i pafjalë”.

       Pesimizmit tragjik dhe ndoshta nostalgjik të Adorno‑s i qëndron përkrah prespektiva utopike e Marcuse-s. Që të dy pjesëmarrës, si mërgimtarë, në përvojën amerikane  të shoqërisë së masës dhe në rrafshimin e individit nga mass‑mediat, i kanë dhënë përgjigje të ndryshme kësaj çështjeje. Për Adorno‑n, arti është një formë çlirimi individual dhe vetmitar. Duke qenë tashmë e pamundur ndërhyrja e tij  në rritjen sociale, artisti merr  rolin e një profeti që flet me një ligjërim që nuk mund të  merret vesh.

       Marcuse i cakton artit një rol çlirues. Ai arrin të pohojë se nesër vetëm arti mund ta çlirojë njeriun nga tjetërsimi i shoqërisë së masës dhe nga kapitalizmi i avancuar. Sipas mendimit të Marcuse-it, arti ka një domethënie shumë të gjerë, që përcaktohet me konceptin e lojës i cili buron nga Kant-i e sidomos nga Schiller-i. Loja është sinonim i  aktivitetit të lirë dhe jo të ndryshuar. Vetëm përmes rikuperimit të kësaj përmase, njeriu mund të shpresojë në çlirimin e tij. Në të vërtetë, arti sipas natyrës së tij ka qenë gjithnjë “kundërvënie”, sepse si i tillë i kundërvihet parimit të punës, veti e qytetërimit tonë.

Zbulimi i asaj çka Marcuse e quan, në kuptimin e gjerë, “përmasë estetike” përfaqëson ngadhënjimin “e rregullt të ndjenjave ndaj rregullit të arsyes”, pra, është kundërsundim ndrydhës i arsyes, gjë që është pohuar gradualisht në botën kapitaliste. Funksioni çlirues i artit nuk është një koncept i ri në historinë e estetikës dhe, në forma të ndryshme, është pohuar shumë herë qysh në lashtësi. Megjithatë, në mendimin e Marcuse-it, ky merr një rëndësi të veçantë për kontekstin ku bën pjesë.

       Në të vërtetë, një estetikë e tillë përfaqëson një përpjekje për të formuluar një sistem të tërë filozofik me sfond marksist, ku ndërthuren disa koncepte të psikanalizës froidiane dhe tema të filozofisë klasike të marrë nga Kant-i, Schiller-i e Hegel-i. Vlera kryesore e “përmasës estetike” i jep mendimit të vet një adresë estetike në të cilën edhe një herë artit i caktohet detyra për ta çliruar njeriun nga qytetërimi dhe për ta prirur drejt një perspektive që është utopike dhe e projektuar në të ardhmen. E gjithë kjo s’është tjetër, veçse thirrje për një rikthim në origjinë.

(Pjesë nga libri në botim “Hyrje në estetikë”, Bard Books, 2022. Stefan Çapaliku është shkrimtar dhe akademik shqiptar. Ka doktoruar për letërsi dhe ka punuar si profesor në Universitetin e Shkodrës, pastaj në Universitetin e Arteve të Bukura në Tiranë, ndërsa nga viti 2005 punon si studiues në Akademinë e Studimeve Albanologjike. Ka botuar mbi pesëdhjetë vepra zhanresh të ndryshme, si poezi, prozë, dramë dhe studime. Krijimtaria e tij është përkthyer në disa gjuhë, si: anglisht, gjermanisht, italisht, frëngjisht, polonisht, turqisht, rumanisht, serbisht, maqedonisht etj. Me krijimtarinë e tij, ka përfaqësuar letërsinë e sotme shqipe në “Lettres européennes: histoire de la littérature européenne” (Paris, 2021). 

/Gazeta Express