Eseja e javës/ Slote: Fundi i etikës teleologjike

Arte

Gazeta Express

27/06/2025 17:07

Michael A. Slote është profesor i etikës në Universitetin e Miamit.

FUNDI I ETIKËS TELEOLOGJIKE

Nga Michael Slote

Termi ‘teleologjik’ vjen nga greqishtja telos që do të thotë cal, qëllim, pse fund. Ideja e etikës teleologjike në përdorimin e kohëve të fundit është kuptuar, më thellësisht, si e kundërta e qasjeve ‘deontologjike’ ndaj etikës. Moralitetet deontologjike u kërkojnë popujve ose shoqërive ndonjëherë të veprojnë në shpërfillje të, ose madje kundër pasojave të mira, për shembull, me ndalimin e vrasjes së një personi të pafajshëm edhe nëse kjo është mënyra e vetme për të parandaluar një humbje më të madhe të jetëve njerëzore. Teoritë teleologjike, përkundrazi, që të gjitha supozohet të pranojnë disa versione të idesë se qëllimi (gjithmonë) i juastifikon mjetet.

Për më tepër, nocioni i një etike teleologjike përgjithësisht është menduar të përqafojë dy lloje bukur të ndryshme të qasjeve ndaj moralitetit ose etikës: virtytet antike etike dhe konsekuentializmin e ditëve të sotme (përfshirë utilitarizmin). Sidoqoftë, supozimi i shpërhapur se këto dy forma të etikës kanë diçka të përbashkët që i dallon ato prej teorive deontologjike është subjekt i ca vështirësieve të mëdha, nëse jo të patejkalueshme, që e rrezikojnë idenë e vërtetë të një dallimi fundamental mes teleologjisë dhe deontologjisë.

Në radhë të parë, ideja se (akt-)utilitarizmi dhe (akt-)konsekuecizmi janë teleologjike është diçka e zmadhuar. E vëtetë, utlilaristë si Henry Sidgwick shpesh flasin për lumturinë ose kënaqësinë si një/për fund/in (final) të veprimit njerëzor dhe po ashtu pohon se moraliteti i çdo veprimi përcaktohet nga ajo se sa (i një bilanci të pastër të ) lumturi/së ose kënaqësi/së është përfituar. Por asgjë nga kjo nuk kërkon që agjenti që vepron me të drejtë duhet të ketë qëllim lumturinë e përgjithshme, apo në të vërtetë të ketë qëllim vetë lumturinë. Nëse përfudimet më të mira për lumturinë njerëzore në të vërtetë do të arrihen nga një agjent që është i dhënë vetëm pas familjes së vet, ose duke refuzuar madje të mendojë rreth përdorimit të mjeteve të ndaluara deontologjikisht për të arritur ca rezultate të mira, atëherë do të jetë e lejueshme, bile edhe e detyrueshme ta harrojë “cakun” e lumturisë universale. Në këtë rast, utilitarizmi konsiderohet më tepër si një pikëpamje konsekuencialiste se sa si teleologjike; dhe kështu tendenca e sotme, e iniciuar nga Elizabeth Anscombe, të përqendrohet tek karakteri konsekuentialist më parë se sa tek ai teleologjik, i utlitarizmit, perfektsionizmit, e të ngjashme, tregon, mendoj, një pranim implicit të pasaktësisë në kur konsiderohen këto pikëpamje si domosdoshmërisht të parashkruara, sipas të cilave njerëzit duhet të kenë lumturinë universale ose çfarëdo të mire tjetër të veçantë si synim, qëllim, ose cak të jetës së tyre.

Në të njëjtën mënyr, aplikimi i padiskrimueshëm i termit ‘teleologjik’ për të gjitha format antike të virtyteve etike është po ashtu problematik. Që të jemi të qartë, Aristoteli jo vetëm e nis Etikën nikomakeane duke thënë se lumturia, ose eudaimonia, si një fund i epërm i të gjitha veprimeve njerëzore, po po ashtu i nënshtrohet një forme metafizike të teleologjisë, sipas së cilës të gjitha qeniet (e gjalla) mëtojnë caqe ose qëllime që duktohen nga natyra e tyre. Kjo në mënyrë të kuptueshme mund të na bëjë të supozojmë se Aristoteli mendon për virtyt(et) njerëzor/e që i përshkruan në librin II deri te V të ‘Etikës’ si tipare të krakterit që nevojiten për lumturinë individuale njerëzore dhe se me gjasë është një egoist etik ai që konsideron se individi racional i virtytshëm synon lumturinë vetanake në të gjitha veprime e tij (të llogaritura). Por në të vërtetë kjo na jep një pasqyrë të shtrembëruar të pikëpamjes së Aristotelit tek ‘Etika’ dhe mund të bëjmë hapin e parë përpara duke shikuar a mund të kuptojmë se Aristoteli e koncepton lumturinë ose eudaimonia-n si diçka që kryesisht konsiston në veprimin e virtytshëm (gjatë gjithë jetës).

Nëse eudaimonia duhet të kuptohet në terma të të jetuarit virtytshëm, atëherë, për shkak viciozitetit, virtyti nuk mund të kuptohet si ajo që kontribuon në ose kërkohet për eudaimonia-n. Ka një mori dëshmish tek ‘Etika’ se Aristoteli e përjashton idenë e vonë dhe në vend të kësaj e kupton virtytin në terma intuitivë. Individi i virtytshëm, sipas atij leximi, është ai që, pa benifitin e formulave ose rregullave, “sheh” çka është e drejtë ose e guximshme dhe, prandaj, shkëlqen në situata të ndryshme dhe, pa ndonjë mundim a rezervë mendore, (zakonisht) vepron në përputhje. Faktet situacionale rreth asaj çka është e drejtë ose e guximshme atëherë do të funksonojnë si përdhese e etikës aristoteliane, me lumturinë që kuptohet në terma të virtytit më parë se sa anasjelltas.

Për më tepër, Aristoteli shpesh e përshkruan personin e virtytshëm (p.sh., ushtarin që rrezikon jetën për vendin e tij) si dikush që vepron për “hir të fisnkërisë” dhe kjo duket të përjashtojë ose të paktën shmang idenë se virtyti (racional) konsiston në kërkimin e lumturisë vetanake. Sigurisht, në një mënyrë më shumë tipike për etikën antike të virtyteve, Aristoteli nganjëherë pohon se, duke bërë atë që është e fisme (për hir të vetvetes), ne jemi më të mirë, në mënyrë të pandryshmeshme, se sa po të kishim qenë ai lloj i personit që është në gjendje, ose përafërsisht, të bëjë të kundërtën (prandaj edhe një i ri që vdes trimërisht në betejë do të kishte pasur një jetë më të mirë se sa një frikacak që jeton një jetë të gjatë). Por, prapë, kjo do të thotë vetëm se veprimet e virtytshme kontribuojnë në ose janë të nevojshme për lumturinë tonë, jo se lumturia jonë është qëllimi i tyre. (Aristoteli është eudaimonist, por duket gabim të mendojmë atë se një egoist etik).

Në këtë rast, ideja se etika artistoteliane është teleologjike në një mënyrë joambiguo është gabim, ose e pakta e dyshimtë, dhe ky përfundim është përforcuar më shumë së fundmi nga shqyrtimi i karakterit në dukje deontologjik të mendimit të Aristotelit.

Aristoteli thotë, prë shembull, se vetëm vullneti i individit i shpërndan të mirat në pëlqim me virtytin ose meritë dhe se nuk ka ndonjë sugjerim se kjo ndalesë ndonjëherë mund të pezullohet në mënyrë etike, ose të pezullohet në emër të pasojave të mira të përgjithshme. Për më tepër, disa lloje të caktuara të veprimeve – për shembull, tradhtia bashkëshortore dhe amëvrasja – themi se janë gjithmonë të gabuara dhe një ndalim i tillë absolut duket të vërë Aristotelin pranë deontologjistëve dhe kundër konsekuencialistëve, edhe njëherë, pra, duke vënë në çështje mbarë dallimin teleologjik/deontologjik.

A do të thotë kjo se ne nuk kemi dobi nga ideja e etikës teleologjike?

Jo tamam. Problemet që i kemi hasur vijnë nga pohimi se virtytet antike dhe konsekuencializmi janë (përgjithësisht) klasifikuar së bashku dhe pohimi se teleologjia dhe deontologjia së toku i shterin mundësitë për një etikë. Por nëse, në linjë me etimologjinë, ne do të konceptonim etikën teleologjike më ngushtësisht si një lloj etike që parashkruan disa qëllime, synime ose caqe për agjentët, atëherë duhet të shmangim pohimet e sapopërmendura dhe prapë të kemi një dallim të dobishëm. Pas së gjithash, ca forma të etikës – për shembull, format e ndryshme të etikës së “vetëkuptimit”, aq tipike për neo-hegelianizmin britanik – duket sikur i thonë agjetit me vetëdije të angazhohet për ose të kërkojë caqe të caktuara dhe mund të jetë dobishme që të jetë në gjendje të dallojë format e tilla nga qasjet ndaj moralitetit që nuk lypin qëllime të posaçme nga agjentët (edhe nëse i lypsin disi agjentit të sjellë pasoja ose rezultate të mira).   

Si alternativë, mund të rezervojmë termin “teleologjik” për format e etikës që derivojnë nga ose e shoqërojnë një (filozofi të) shkencë/s ose metafizikë teleologjike; dhe ky përdorim i ngushtë po ashtu, mendoj unë, do t’iu bëjë bisht vështirësive që një interpretim më i gjerë duket të krijojë. Por përdorime kaq të mbërthyera ose specifike e bëjnë idenë e etikës teleologjike më pak të rëndësishme si nocion klasifikues dhe madhe mund të jetë e mundshme që qnciklopeditë e ardhshme filozofike/etike nuk do të ndiejnë të njëjtën nevojë të shpjegojnë nocionin që sigurisht deri më tash e kanë shpjeguar gjer e gjatë.

/ Michael Slote, ‘Essays on the history of ethics’, Ocford University Press, 2010

/Gazeta Express