Eseja e javës/ Louise Gluck: Ideja e guximit

Arte

Gazeta Express

23/05/2025 15:46

Louise Elisabeth Glück (1943 –2023), ka qenë poete edhe eseiste amerikane. Ka botuar dymbëdhjetë përmbledhje poetike. Më 1993 ka fituar çmimin Pulitzer për poezi me përmbledhjen ‘The Wild Iris’. Më 2003 i ishte dhënë titulli prestigjioz i poetes laureate të ShBA-së. Më 2014 National Book Award për poezi. Ndërsa më 2020 çmimi Nobel për letërsi

IDEJA E GUXIMIT

Nga Louise Gluck

Nganjëherë, në mënyrë diskrete, një panegjirik i ri nxjerr kokën në fjalorin kritik. Jo një teori e re, që bën, domosdoshmërisht, një debutim më të shkëlqyeshëm, duke qenë, si të gjitha vizionet e gjithanshme, korrektuese në mënyrë eksplicite, të cilës i jep zjarr një impuls i moçëm njerëzor i reformës. Procesi për të cilin dua të flas është më i fshehtë: nëse jo i fshehtë, i pavetëdijshëm, dhe termi në shqyrtim ka gjasë të përdoret (në përvojen time) më shumë nga vetë poetët se sa nga kritikët.

Poetët kanë diçka për të fituar duke e bërë idenë e guximit të qarkullojë. Në një kulturë solipsistike, s’ka kritere objektiviteti që kontrollojnë nevojën që drejton një analizë të tillë: kur bota pasqyron veten, njohja përjetohet si pohim. Përdorimi i përsëritur, për më tepër, i jep çfarëdo terminologjie tipare të caktuara totemike: përreth një fjale të vetme krijohen vëllazëri dhe motërsi, vetë fjala fillon të paraqesë çdo ambicie të rëndomtë dhe besim të afirmuar.

Se guximi gjallëron një pjesë të punës duket, si ide, pafundësisht joshëse. U jep dinjitet lëndëve, duke i mbushur me cilësi urgjence dhe rreziku. Në ballafaqimin që pason, poeti bëhet Perseu që ther Meduzën. Njëjtë lutja është e pavetëdijshme, guximi i padobishëm: Kasandra që ç’të bëjë veçse të shohë. Kjo alternativë bart me vete benefitin shtesë të sugjerimit se e vërteta dhe vizioni janë të kushtueshme, ato sigurohen me anë të sakrificës ose humbjes. Magjia e këtyre dhe pra imazhet stimulojnë vizionaritetin e aspiruar, i cili ka nevojë thjesht të riprodhojë shenjën e jashtme për t’i bërë thirrje gjendjes shpirtërore: në këtë rast, nevojitet vetëm organizimi që të shpaguhet.

Natyrisht, fokusi im këtu është i ngushtë: guximi merr një kuptim më të mprehtë në shoqëri më të shtypura, shoqëri në të cilat literalisht nuk ka siguri të flasësh. Siç është vërejtur shpesh, arti përfiton nga regjime të tilla (sado që jo artistët), fiton prestigj të paanë, një prestigj që poetët amerikanë fare arsyeshëm mund ta kenë zili. Por zilia e arsyeshme nuk shfajëson mendimin e pështjelluar, as nuk mund ta bëjë këtë mbrojtja e një tjetre, më shumë lloje amorfe të guximit e vërtetojnë bindshëm çështjen e rrezikut.

Në përdorimin e tij lokal, termi “guxim” iu përgjigjet materialeve poetike që ndihen si personale: në këtë mënyrë përqendron vëmendjen në lidhjen e poetit me materialet e tij dhe me audiencën e tij, më parë se sa mbi rezultatin politik të fjalimit. Obligimi i tij si analizë është të sugjerojë analogë për mërgimin dhe vdekjen: të nxjerrë emrin e asaj që është rrezik.

Guximi, në këtë përdorim, aludon te zotësia e mposhtjes së forcave të errëta. (Mania e përgjithësimit e injoron faktin se jo të gjithë njerëzit iu frikësohen të njëjtat gjëra). Herë pas here, disa permutacione të termit njohin një gamë tonesh në esencë ndërluftuese, tone që i ndiejmë, ta zëmë, te Lawrence (i cili i përdor ato në mënyrë të shkëlqyeshme): futja në luftë me lexuesin duket çuditërisht trimërore (dhe, si përfundim, e guximshme) në përçmimin e hapur të vlerësimit të vetëm poetik, do të thotë aprovimit. Në zgjerim të këtij arsyetimi, guximi është po ashtu i akordohet shkrimtarit që bën disa ndryshime radikale të stilit dhe në këtë mënyrë shkakton disavantazh. Përdorimi i tanishëm i termit nuk mund të tkurret në atë poezi që lind nga aktet autentike të guximit fizik ose moral, ndoshta ngase shembujt e një guximi të tillë janë shumë të rrallë, mbase sepse shumica e shembujve duket të jenë të korruptuar nga çfarëdo rrëfimi në veten e parë, ndoshta ngase vetë rrethanat duken të dyshimta, me një ngjyrim sajese. Përfundimisht, sidoqoftë, çështja është se ky lloj përkufizimi nuk do ta përhapë përdorimet e termit dhe pikërisht kjo përhapje është saktësisht dëshira më e madhe e poetëve. Nevoja për nxitje është e thellë: shoqëria e lirë, shoqëria që as nuk e kufizon fjalën as nuk e vlerëzon, sjell nervoz duke mos paraqitur shumë pengesa.

Pavarësisht dëshirës, këto pohime e keqkuptojnë aktin e shkrimit dhe, po aq, natyrën e guximit.

Cilatdo që të jenë materialet, akti i kompozimit mbetet, për poetin, një akt, ose gjendje, e një veçimit ekstazik.

Tema e deklaruar e poezive nuk ka ndikim në këtë gjendje; sido që të shihet pastaj vlerësimi, poeti i dhënë pas aktit të shkrimit ndien një dalldi marramendëse; asnjë rrethanë jetësore nuk kërkon më pak guxim se sa kjo.

Ajo që duket të jetë në diskutim është diskrepanca mes përshtypjes së ekspozimit dhe realitetit të distancës. Poeti, duke shkruar, është në të njëjtën kohë i zhytur në materialet e tij dhe nuk është i shtrënguar prej tyre: rrethanat personale mund të frymëzojnë artin, por krijimi i vërtetë i artit është një hakrmarrje ndaj rrethanve. Për një periudhë të shkurtër, rregullimi natyror përmbyset: artisti nuk shtiret më, por vepron; fjala e fundit, për momentin, del në dritë me fat ose rastësisht. Kontroll i së kaluarës: thua se martirët e ndjerë janë ngritur në arenë dhe po thonë: “Ta zëmë, nga ana tjetër…”. Asnjë proces që do të mund të përmendja nuk e mposht kaq plotësisht autoritetin e ngjarjes.

Një mposhtje e tillë natyrisht e dend poezinë me një aurë triumfi. Mund të jetë si kjo gjë inkurajon një interpretim të gabuar: euforia e fitores – mbi konfuzionin, mbi boshllëkun, mbi inercinë, ashtu si në të shkuarën – i ngjan në dukje fitores së guximit mbi materien e errët, apo fitores së shpirtit pasional mbi pengesat e qytetërimit. Në këtë interpretim të gabuar, materia, apo qytetërimi, paraqet kundërshtarin, identitetin e të cilit, njerëzor, kafshëror apo të pajetë, duhet ta specifikojë gjithmonë guximi fizik. Guximi implikon rrezikun dhe rreziku për trupin përshkruhet me terma korrespondues konkretë. Ndërsa rreziku spiritual, duke qenë i dukshëm, paraqitet në një diskurs më spekulativ, konceptimi i kundërshtarit bëhet lehtësisht më abstrakt.

Por pyetjet mbesin. Nëse guximi e formëson një poezi me zbulime personale, çka është, apo kush, kundërshtari? Çka është në rrezik?

Përgjigjja e menjëhershme është: mundësia e turpit. Por më duket se anjë rrëfim i presupozuar, asnjë shfaqje e hollësishme a eksplicite, asnjë egërsi toni, asnjë ndryshim stili i fuqishëm (ose i sforcuar) nuk mund, me ndërmjetësimin e lexuesit, ta shndërrojë poezinë në një rast që rrezikon përnjëmend të shkaktojë turp.

Distanca përforcuese e poetit nga materialet e tij përsëritet në një distancë tjetër po aq të dobishme: ajo e poezisë nga lexuesi i saj. Se poezia, arti, krijon një urë mes një qenieje e një tjetre – ky është perceptimi i përgjithshëm – flet shumë: asnjë urë nuk është e nevojshme në mungesë të distancës. Në mënyrë të ndërthurur, dinamika e turpit varet nga përgjigjja: por përgjigjja, për poetin, ndaj poezisë, vjen më vonë, në një tjetërkund të largët në kohë nga momenti i kompozimit; gjatë gjithë kohës së kompozimit aktiv, poeti mbetet i izoluar nga e ardhmja ashtu si edhe nga e kaluara.

Rrjedhimisht, i izoluar nga çfarëdo ekspozimi real, nga çfarëdo burimi të pranishëm censure a përqeshjeje. Është e vërtetë, akti i shkrimit presupozon një dëgjues, atë që do ta kuptojë. Por dëgjuesi i idealizuar dallon nga çfaërdo dëgjuesi real, meqë ky i fundit nuk mund të kontrollohet: vetëm ky i fundit paraqet një kërcënim legjitim.

Në një distancë të tillë, artisti duket për zili i pacipë (ose guximtar). Ky perceptim nuk është aq i rremë sa i shtrëmbëruar: në të vërtetë, artisti është i pacipë, i mbrojtur nga çdo poshtërim, nga çdo burim turpërimi – po aq i pacipë, po aq rehat në ekspozimin e lakuriqësisë, si një balerin lakuriq, që skena e mbron në të njëjtën mënyrë. Kjo s’do të thotë se shtysa e diskursit është ekzibicionizmi. Por mbetet fakti: për artistin nuk ndodh asnjë kontakt. S’ka rrëfim, asnjë mundësi turpërimi, në mungesë të kontaktit.

Do të mund të pohohej se botimi do ta rregullojë brishtësinë, duke e bërë të shembet distancën qofët mes poetit dhe materialeve, qoftë mes poetit dhe lexuesit. Kjo lë në harresë dilemën më të rëndë të artistit, edhe ajo vetë një pasojë e pashmangshme e distancës: në veçanti, pamundësinë e lidhjes së vetes që është në të tashmen me veten që ka shkruar. Hendeku është si absolut ashtu edhe i menjëhershëm: në raport me një vepër të përfunduar mbetet vetëm ndjenja më shqetësuese e lidhjes, asnjë ndjenjë atësie. Vepra ngihet si një qortim, ose ndëshkim, një shenjë që fikson në mënyrë të përhershme një distancë të papërballueshme, distancën mes vetes së largët të artistit, mrekullisht rrjedhëse, në mënyrë ikanake dhe aksidentale perceptuese, dhe vetes qesharake dhe harrakate nëpër botë. Sulmi kritik mbi një vepër të përfunduar është i dhimbshëm, duke qenë se e afirmon përçmiminn e vetes së pranishme. Ajo që nuk mund të bëjë, në të mirë a në të keq, është të shkrijë plotësisht, për poetin, veprën dhe veten; brishtësia e poetit në pritjen e kritikës mbetet e komplikuar për këtë shkak. Dhimbja që poeti mund të ndiejë është ndryshe nga rreziqet e një ekspozimi më të menjëhershëm: uni i ekspozuar në mënyrë të hapur, autori, në momentin e botimit në të vërtetë nuk është në dorën e tij, është jashtë ekzistencës.

Sa i përket argumentimit sipas të cilit guximi frymëzon disa ndryshime radikale në stil: nevoja për të shkruar është, pas së gjithash, dëshira për të qenë të burgosur nga një ide; për shkrimtarin, të mendimi dhe shkrimi (si mendimi dhe thënia) janë sinonime. Stili ndryshon kur arrihet tek fundi, deshe s’deshe, i një rrjedhe mendimesh. Zgjedhja, pra, është mes një tjetër rrjedhe mendimesh dhe ekuivalentit spiritual të rishikimit. Për çdo rast, të merresh me fjalën e shkruar do të thotë të merresh, në nivel vetëdijeje, me të ardhmen. Lexuesi jeton aty dhe artisti me ego jashtëzakonisht të fuqishme ose jashtëzakonisht të brishtë do të referojë të ardhmen në shkallë më të gjerë më parë se sa të menjëhershmen, pjesërisht ngase një publik më në numër ofron mundësi më të mëdha përgjigjeje, e pjesërisht si mbrojtje ose siguri kundër ftohtësisë së mundshme të lexueve aktualë (etja e hakmarrjes kundër rrethanave përkthehet lehtësisht në këtë tabaka kushtesh).

Artisti, ndaj kritikëve të vet, ruan një as në mëngë: vetëdijën se e ardhmja do ta fshijë të tashmen. Jo të gjithë shkrimtarët posedojnë në masë të njëjtë këto preokupime: fakti se janë në njëfarë mënyrë të prirur, psikikisht, ta zvogëlojnë forcën e gjykimit kritik, dallon gjykimin e veprës së botuar nga gjykimet më asgjësuese që mund të manifestohen në kontaktin real.

Nuk mund të pohohet se ky virtyt i veçantë fortifikues është i vlefshëm për aktin e shkrimit. Për poetët, ligjërimi dhe rrjedhshmëria duken më shumë një gjendje madhështie se sa akt guximi. Intervalet e heshtjes, megjithatë, kërkojnë një stoicizëm shumë të ngjashëm me guximin; asnj lexues në është i vetëdijshëmm për to.

/Marrë nga Louise Gluck, ‘Proofs&Theories: Essays on Poetry’, Ecco, 1995

/Gazeta Express