Eseja e javës/ James Boswell: Mbi luftën

Arte

Gazeta Express

29/08/2025 15:11

James Boswell (1740 – 1795), biograf, diarist, avokat skocez. I njohur sidomos për biografinë e shkrimtarit anglez Samuel Jonhnson, Jeta e Samuel Johnsonit, që përgjithësisht konsiderohet një prej biografive më të mira të shkruara ndonjëherë në gjuhën angleze. 

MBI LUFTËN

Nga James Boswell

Teksa po ua hidhja një sy, siç bëjnë zakonisht udhëtarët, kurioziteteve të mahnitshme në Venecie, kalova nëpër departamente të ndryshme të Arsenalit; dhe teksa po kundroja atë magazinë të madhe të makinerive vdekjeprurëse, ku nuk ka vetëm një depozitë të madhe armësh, se njerëzit janë të angazhuar vazhdimisht të prodhojnë edhe më shumë sosh, mendimet e mia u kthyen mbrapa, po m’u lejua kjo shprehje, tek ajo që kam parë më herët; dhe efekti qe se fillimisht u katandisa në një gjendje habie, pastaj, pasi u këndella nga ajo gjë, mendja ime e shpërhapi veten në reflektimet mbi iracionalitetin e lemerishëm të luftës. 

Nuk mund të bëj një përmbledhje të saktë të atyre reflektimeve. Por ajo përshtypja e përgjithshme nuk më shqitet nga kujtesa; dhe sado e çuditshme që të mund të duket, opinioni im mbi iracionalitetin e luftës ende shoqërorizohet me Arsenalin e Venecias. 

Një hollësi megjithatë e mbaj në mend mirë. Kur i pashë punëtorët të dhënë me aq ngulm pas prodhimit të mjeteve të vdekjes, mbeta pa mend nga shkurtpamësia e tyre, caecae mentes e qenies njerëzore, të cilët po përgatisnin me aq seriozitet instrumentet e shkatërrimit të species së vet. Prej atëherë i kam rënë në të, duke e studiuar njeriun, se habia ime mund të jetë e falur; ngase ka pak njerëz mendja e të cilëve është mjaftueshëm e hapur që të kuptojë të mirën universale ose qoftë edhe atë të përhapur. Vizionet e shumicës janë të kufizuara në vetë lumturinë e tyre; dhe punëtorët që ishin aq të përkushtuar në Arsenalin e Venecias nuk shihnin tjetër pos atë që është e mirë në punën për të cilën merrnin paga aq të larta sa t’ua mundësonin rehatinë e jetës. Se kënaqësinë e tyre të menjëhershme nuk e pengon një vizion i pasojës së mëvonshme dhe të të këqijave kontingjente, për të cilët vetëm punët e tyre mund të jenë të dobishme, nuk e zë në befasi dikë që ka pasur një përvojë goxha të mirë në jetën e tij. Duhet të kemi teleskopin e filozofisë që të na bëjë të perceptojmë të këqijat e largëta; eh, ne e dimë se ka individë të species sonë për të cilët mjerimin e menjëhershëm i të tjerëve nuk është asgjë në krahasim me avantazhet a tyre – se ne e dimë se në çdo periudhë ka pasur njerëz tejet të dhënë pas performimit të ofiqit të ekzekutuesit qoftë edhe për një mëditje sa për të thënë. 

Përgatitja e instrumenteve për shkatërrimin e species sonë në shkallë të gjerë, kjo është ajo që tash unë po shoh se mund të bëhet fare mirë nga njerëz të rëndomtë, pa iu luajtur qerpiku, kur ata vetë nuk janë duke e vënë veten në rrezik. Por kurrë nuk do ta harroj, as nuk do të resht se habituri, një shembull të jashtëzakonshëm të trimërisë së pamend që ma ka rrëfyer një kushëri i imi, tash nën-kolonel në Ushtrinë britanike, i cili kishte qenë duke bërë rojë kur kishte ndodhur. Një ushtar të njërit regjiment në garnizon në Minorka, pasi që ishte gjetur fajtor për një krim kapital, e kishin nxjerrë jashtë për ta varur. Ata nuk ishin treguar të kujdesshëm që ta kishin një konop në gatishmëri, kështu që e gjithë jjo punë shokuese kishte rrezikuar të mbetej pezull. Ai tipi, me një shpirt dhe pa i bërë syri tërr, çka, përgjithësisht, në një situatë emergjente të vështirë dhe të mërzitshme, do të kishte qenë një shkathtësi e fortë e mendjes dhe sjelljes, e kishte hequr tojën e kapelës së tij, u kishte thënë se ajo mund të kryente punë dhe në të vërtetë edhe kishte shërbyer si litar fatal. 

Iracionaliteti i luftës, ma ha mendja, pranohet nga shumica e njerëzve: po them shumica; ngase unë vetë kam hasur në njerëz që priren seriozisht të mendojnë se është një angazhim i pranueshëm dhe një nga domethëniet më të rëndësishme të lumturisë njerëzore. Më duhet ta pranoj se megjithëse e kam përdorur shumësin këtu, do të kisha përdorur dualin po të kisha qenë duke shkruar në greqisht; se kurrë s’kam takuar më shumë se dy veta që e mbështesin një paradoks të tillë; dhe njëri prej tyre ishte një poet tragjik dhe tjetri një malësor skocez. I pari e kishte imagjinatën në flakë të pashoqe me ndjenja heroike, me ‘krenari, madhështi dhe rrethana të luftës së lavdishme’, sa nuk i vërente mizeriet e saj, ashtu siç dikush tralliset pas salltanetit të një funerali madhështor, jo nga dhimbjet e forta të shpërbërjes dhe kufomat e zymta. 

I dyti e ka vëmendjen e tij të përqendruar aq rreptë tek avantazhet që i vijnë klanit të tij nga ‘tregtia e luftës’, sa nuk e sheh ndryshe veç si një të mirë. 

Ca shkrimtarë, nën petkun e filozofëve, na kanë thënë se ajo është e domosdoshme për të hequr qafe teprinë e species njerëzore, ose të paktën për të çliruar botën nga numri i njerëzve dembelë dhe të shthurur që janë barrë për çdo komunitet dhe do të krijonin një barrë të padurueshme po të lejoheshin të jetonin aq gjatë sa jetojnë njerëzit në rrjedhën e zakonshme të natyrës. Por nuk ka asnjë arsye të padiskutueshme për të pasur frikë ndonjë tepri njerëzore, kur e dimë se sado që me gjasë koha ‘kur çdo copë toke e mbante njeriun e vet’ është një ekzagjerim poetik, prapë industritë e fuqishme dhe të drejtuara mirë mund të sigurojnë mjete jetese për një pjesë të tillë të njerëzve në një hapësirë të caktuar të territorit, sado e habitshme për ne që jemi mësuar të shohim vetëm efektet e moderuara të punës; dhe kur ne po ashtu e dimë se sa regjione të paana të globit tokësor me klimë shumë të mirë janë të pabanuara. Në to ka vend për miliona njerëz që ta shijojnë ekzistencën. Dembelët dhe të shthururit, të përjashtuar nga shoqëritë e tyre të prejardhjes, mund të angazhohen në kultivimin e tyre dhe gradualisht të reformohen, çka sigurisht se do të ishte më mirë se sa të vazhdohet me praktikën e shkatërrimit periodik, që po ashtu nuk bën dallim dhe i fut në lojë si njerëzit më të mirë ashtu edhe ata më të këqijtë. 

Shpesh kam menduar se sikur lufta të reshte mbi faqen e dheut për një mijë vjet, realiteti i saj nuk do të besohej në një distancë të tillë, pavarësisht besimit në dokumentet autentike të secilit komb. Sikur njerëzit të ishin të lirë plotësisht nga çfarëdo nuancë e paragjykimit në favor të përpjekjeve të guximshme që nuk do të ekzistonin po të mos kishte një keqe dhune për ta luftuar; sikur të mos kishin parë në kohët e tyre, ose sikur të mos u ishte treguar nga etërit e tyre apo gjyshërit, për betejat, dhe sikur të mos kishte asnjë gjurmë të mbetur të artit të luftës, s’kam asnjë dyshim se do t’i trajtonin si përrallore dhe alegorike njoftimet historike të ushtrive madhështore që janë formuar, të njerëzve që janë vetangazhuar në to për kohë të pakufizuara, nën presën e vdekjen së menjëhershme, për t’i zbatuar në mënyrë implicite urdhrat e komanduesve me të cilët nuk ishin të lidhur as nga afeksioni as nga interesi; se ato ushtri nganjëherë ishin çuar në ekspedita të lodhshme nëpër hapësira të gjera territoresh, nganjëherë ishin rrasur nëpër anije dhe ishin obliguar të duronin udhëtime të mërzitshme, të pashëndetshme dhe të rrezikshme; dhe se qëllimi i gjithë asaj lodhjeje dhe rreziku nuk ishte për të fituar ndonjë rehati ose kënaqësi, por për të qenë në një situatë ku mund t’iu kundërvihen ushtrive të tjera; dhe se ato turma të kundërvëna individët e të cilave nuk kishin asnjë shkak për grindje, nuk ia donin të keqen njëri-tjetrit, vazhdonin me orë të tëra të ziheshin të angazhuar me durim dhe ngulm kryeneç, derisa mijëra të tjerë përreth thereshin, mijëra të tjerë dërrmoheshin dhe sakatoheshin nga plagë të ndryshme. 

Ne që qysh nga vitet e hershme e kemi pasur mendjen të mbushur me skena lufte për të cilat kemi lexuar në libra që duhet t’i përnderojmë dhe adhurojmë më së shumti, që kemi vërejtur me kalimin e secilit shekull dhe në secilin vend që është zbuluar nga lundruesit, edhe në regjionet e buta dhe të mira të oqeaneve jugore; ne që kemi parë mbarë inteligjencën, fuqinë dhe pafajësinë e kombeve tona të zotuara në luftë, që jemi mësuar të lexojmë gazetat dhe kemi parë të afërmit dhe miqtë tonë të vriten ose të na kthehen në shtëpi të gjymtuar në mënyrë mizore; ne nuk mund, pa një përpjekje të palëkundshme të reflektimit, të kuptojmë pamundësinë që qeniet racionale të mund të veprojnë aq iracionalisht aq sa të bashkohen me plane të qëllimshme, të cilat është krejt e sigurt se do të shkaktojnë pasojat e tmerrshme që dihet si i sjell lufta. 

Por nuk kam dyshim se nëse projekti i një paqeje të përjetshme, që Abati de St Pierre e ka përvijuar dhe Rousseau e ka përmirësuar, do të realizohej, pabesueshmëria e luftës do të ishte universale me kalimin e një kohe të caktuar. 

Sikur të kishte ndonjë të mirë të sjellë nga lufta, e cila do të kompensonte në çfarëdo shkalle pasojat e saj të tmerrshme; sikur të kishte njerëz më të mirë që do të mbinin nga rrënojat e atyre që kanë rënë në betejë, ashtu siç nganjëherë format më të bukura materiale ngrihen nga hiri i të tjerëve; apo sikur ata që ikin prej shkatërrimit të saj të siguronin një lumturi më të madhe; thënë shkurt, po të kishte ndonjë efekt të madh mirëbërës për ta ndjekur, nocioni i iracionalitetit të saj do të ishte vetëm nocioni i të kuptuarit të ngushtë. Por ne e shohim se lufta nuk përcillet fare nga asnjë e mirë e përgjithshme. 

Fuqia, lavdia dhe pasuria e fare pak vetave mund të rritet. Por njerëzit në përgjithësi, nga të dy anët, pas të gjitha vuajtjeve që kanë kaluar, vazhdojnë të merren me punët e tyre të rëndomta, pa dallim nga gjendja e tyre e mëparshme. Prandaj të këqijat e luftës, në një pikëvështrim të përgjithshëm të njerëzimit, janë, siç thonë francezët, à pure perte, një humbje e pastër pa asnjë avantazh, përveç njëmend për të furnizuar tema për historinë, poezinë dhe pikturën. Dhe sado që mund të pranohet se njerëzimi ka arritur të shijojë në këtë drejtim, ma ha mendja se nuk është serioze të thuhet se është zhbalancuar mjerimi. Sidoqoftë, tashmë ka një mori temash sa një shtesë tjetër mbi to do të paguhej shtrenjtë nga më shumë luftëra. 

Nuk jam njëri nga ata që do t’ia impononte idetë e tij opinionit të botës; përkundrazi, kam respekt të madh për një autoritet të tillë, aq sa të dyshoj në gjykimin tim kur ndeshet me atë të një numri personash ndoshta po aq të mençur sa jam edhe unë. Por kur unë këmbëngul tek iracionaliteti i luftës, nuk jam duke e kundërshtuar opinionin, por praktikën e botës. Se, siç tashmë kam vërejtur, iracionaliteit i saj është përgjithësisht i pranuar. Horaci e quan Hanibalin demens, të marrë; dhe Pope u jep ca epitete Aleksandir të Madh dhe Çarlsit XII. 

«Nga i marri i Maqedonisë tek ai suedez».

N enuk kemi si të hamendësojmë se sa do të vazhdojë të praktikohet lufta. Qytetërimi, që mund të pritej se do ta ta shfuqizonte atë, vetëm sa e ka rafinuar vrazhdësinë e saj të egër. Iracionaliteti mbetet, sado që kemi mësuar insanire certa ratione modoque, të kemi një metodë në marrëzinë tonë.

Ai religjioni i dashur që ‘proklamon paqen mbi tokë’, ende nuk e ka bërë luftën të reshtë. Pasionet e furishme të njerëzve, të modifikuara siç janë nga instruksionet morale, ende operojnë me shumë forcë; dhe shkaku i ideve të gabuara të përjetshme, edhe ata më të vetëdijshmit në mesin e kombeve përplasëse mendojnë se mund t’i bashkohen luftës, ngase besojnë se janë duke zmbrapsur një agresor. Po të triumfonte ajo doktrina e urtë dhe njerëzore e atyre të krishterëve, që quhen kuakerë, për të cilët Mr Jenynsi ka thënë së fundmi fjalë të hijshme me pendën e tij elegante, lumturia njerëzore do të arrinte më shumë se sa që mund të na e marrë mendja neve. Por ndoshta është e domosdoshme që njerëzimi në këtë gjendje të ekzistencës, qëllimi i të cilit është aq misterioz, të mos i vuajë kurrë mjerimet e luftës. 

Për t’i çliruar lexuesit e mi nga reflektimet që ata mund t’i shihnin si shumë abstrakte, do ta mbyll këtë tekst me ca vrojtime rreth luftës aktuale. Në kohërat e lashta, kur beteja luftohej një burrë kundër një burri, ose, siç dikush e kishte shprehur për bukuri, kur lufta ishte një grup duelesh, aty pra kishte një mundësi për individët të shquheshin me fuqinë dhe zotësinë e tyre. Dikush që ka ‘robustus acri militia, që i bën ballë luftës së pashpirt’, mund t’i kënaq ambiciet e veta për famë me ushtrimin e cilësive personale. Atëbotë ishte më e arsyeshme për burrat të rekrutoheshin se sa që është në kohërat moderne; se, beteja tash tamam nuk është asgjë tjetër veçse një konflikt i madh mes pajisjeve rivale të punuara nga njerëzit, të cilët edhe vetë janë si makina të drejtuara nga pak veta; dhe ngjarja nuk është aq shpesh e vendosur nga ajo që është bërë qëllimisht, sa nga ajo që ndodh aksidentalisht në pështjellimin e lemerishëm. Është sikur dy qytete në territore përballë njëri-tjetrit të merrnin flakë në të njëjtën kohë dhe fitorja të duhej t‘iu jepej banorëve të qytetit ku flakët janë më pak shkatërruese. Ne dëgjojmë shumë rreth sjelljes së gjeneralëve; Addisoni vetë e ka përfaqësuar Dukën e Marlboroughs duke e drejtuar një ushtri në betejë, si një ‘engjëll duke kalëruar një vorbull ere dhe duke e drejtuar stuhinë’. Megjithatë, kam shumë dyshime nëse kanë pasur ndonjë efekt në shumë raste skemat e atypëratyshme të një komandanti; dhe besoj se Sir Callaghan O’Bralachan te Love A la-mode e Mr Macklinit na jep një pasqyrë bukur të saktë të betejës moderne: ‘Aq shumë gjëra ndodhin ngado, sa që nuk mud ta themi çka po ndodh askund’.

1777

/The Oxford Book of Essays (Chosen and Edited by John Gross), Oxford University Press, 1991

 /Përkthimi: Gazeta Express