Eseja e javës / Hesse: Arti i otiumit

Arte

Gazeta Express

03/02/2023 17:35

Hermann Hesse (1877 – 1962), autor poliedrik, qëndroi një kohë të gjatë në Lindje, ku u familjarizua me religjionet, filozofitë dhe letërsinë e Indisë dhe Kinës, të cilat i kanë frymëzuar disa prej romaneve të tij më të njohura, mes të cilave Sidharta. Më 1964 iu nda çmimi Nobel për letërsi. 

ARTI I OTIUMIT

Hermann Hesse

Një kapitull i higjienës artistike

Sa më shumë që aktiviteti prepotent industrial pa shije dhe traditë e ka asimiluar edhe punën intelektuale dhe sa më të zellshme që janë bërë sforcimet e shkencave dhe shkollës për të na e vjedhin lirinë dhe personalitetin tonë, duke na e ngulitur qysh nga vitet e njoma idealin e një sforcimi të detyrueshëm dhe të ankthshëm, aq më shumë arti i otiumit, bri arteve të tjera të dala mode, është rrënuar, është humbur besimi në të dhe ka dalë nga përdorimi. Jo se kemi qenë ndonjëherë edhe aq mësues të mëdhenj! Në botën perëndimore, otiumi i ngritur në art është praktikuar në të gjitha kohët vetëm nga diletantët e padëmshëm.

Edhe më shumë habit fakti se në ditët e sotme, kur një numër kaq i madh njerëzish hedh shikime nostalgjike drejt lindjes dhe me jo pak sforcime aspiron të asimilojë pakëz lumturi nga Shurazi dhe Bagdadi, pakëz kulturë dhe traditë të Indisë dhe pakëz seriozitet dhe thellësi nga shenjtoret e Budës, vetëm rrallëherë ndodh që dikush ta shtrijë dorën drejt asaj që e ka më afër dhe të kërkojë ta kapë një pjesë të asaj magjie që, derisa i lexojmë tregimet orientale, e ndiejmë të fryjë drejt nesh nga oborret e pallateve arabe të rifreskuara nga shatërvanët.

Si është e mundur vallë që kaq shumë veta mes nesh të mos përfitojnë një ndjenjë të vetme gëzimi e lezeti nga ato libra novelash, nga Një mijë e një net, nga tregimet popullore turke dhe nga i këndshmi Libri i papagallit (Cukasapati, Shtatëdhjetë tregime të papagallit), Dekameroni i letërsisë orientale? Si vallë një poet i ri aq i rafinuar dhe origjinal si Paul Ernst ka ndjekur, te libri i tij Prinzessin des Ostens gjurmë të tilla antike? Si vallë Oscar Wilde ka zgjedhur me parapëlqim këtë strehim për fantazinë e tij të stërmunduar? Po deshëm të jemi të sinqertë, duke u nisur nga ata dy a tre studiues orientalistë, duhet ta pranojmë se për  ne vëllimet e mëdha të Një mijë e një net si përmbajtje nuk e përballojnë krahasimin me një përrallë të vetme të vëllezërve Grimm, apo me një sagë të vetme mesjetare të krishterë. Megjithatë i lexojmë me shije dhe pas pak i harrojmë, duke qenë se secila prej atyre historive është aq vëllazërisht e ngjashme me të tjerat dhe më vonë kthehemi t’i lexojmë me të njëjtën kënaqësi.

Si shpjegohet kjo? Na e ka qejfi që këtë fakt t’ia përshkruajmë novelistikës magjepsëse dhe të rafinuar orientale. Por duke bërë kështu e mbivlerësojmë vetë gjykimin tonë estetik: nëse në të vërtetë, fatkeqësisht, i çmojmë aq pak ato talente të talla gjeniale narrative të letërsisë sonë, pse vallë duhet t’u shkojmë pas atyre të huaj? Pra nuk bëhet fjalë për novelizimin në vete, ose të paktën jo vetëm për këtë. Në lidhje me këtë art përgjithësisht në të vërtetë nuk tregojmë edhe aq ndjeshmëri; kur i lexojmë ato novela, përveç përmbajtjes së pastër, në të vërtetë kërkojmë vetëm stimuj psikologjikë dhe sentimentalë.

Në sfondin e këtij arti, që bën për vete me një joshje aq të fuqishme, figuron kryesisht plogështia orientale, do të thotë otiumi i zhvilluar, i zotëruar dhe i shijuar me lezet derisa të shndërrohej në art. Kur arrin momenti më mposhtës i përrallës, narratori arab ende ka kohë me bollëk për ta paraqitur, deri më hollësitë më të imëta, një tendë mbretërore të purpurt, një vithanike të qëndisur dhe ojnuar me gurë të çmuar, virtytet e dervishit apo përsosjen e një urtari të vërtetë. Para se t’ia japë fjalën princit a princeshës së tij, ai na e përshkruan deri në hollësi ngjyrën e kuqe dhe vijën dredha-dredha të buzëve të tyre, shkëlqimin dhe formën e dhëmbëve të tyre të bardhë të bukur, magjinë e shikimit të patrembur dhe të zjarrtë apo të turpshëm dhe të ulur, ashtu si edhe gjestin e dorës së fisme, prej një të bardhe të panjollosur dhe mbi të cilën thonjtë e trëndafiltë dhe opaleshent të gishtave bëjnë garë me përshkënditjen e unazave të mbuluara me xhevahire. Dëgjuesi, duke mos e njohur padurimin dhe lakminë e lexuesit modern, nuk e ndërpret, por dëgjon me të njëjtin entuziazëm dhe kënaqësi qoftë cilësitë e një eremiti të përnderuar qoftë gëzimet dashurore të një të riu ose vetëvrasjen e një veziri të rënë në fatkeqësi.

Gjatë leximit të këtyre novelave kemi në mënyrë të vazhdueshme një ndjenjë malli dhe zilie: këta njerëz kanë kohë! Kohë me thes! Mund ta harxhojnë një ditë dhe një natë të tërë për ta vendosur një krahasim për hirësinë e një bukurosheje ose faqen e zezë të një të të poshtri! E kur, në mbrëmje, një histori që kanë filluar ta tregojnë në mesditë ka mbërritur vetëm deri në mes, dëgjuesit bien qetësisht të flenë, i thonë lutjet e tyre dhe e kërkojnë gjumin duke e falënderuar Allahun, ngase nesër do të jetë një ditë e re. Sa i përket kohës, ata janë milionerë, ngjyejnë në të si në një pus pafund, pa u bërë merak tej mase se po e humbin një orë, një ditë apo një javë. E derisa ne i lexojmë këto përralla të çuditshme dhe novela të pafundme, të ndërthurura, njëra brenda tjetrës, në radhën tonë bëhemi posaçërisht të durueshëm dhe urojmë të mos përfundojnë kurrë, ngase për ca çaste kemi rënë në mëshirën e magjisë së madhe – hyjnesha e otiumit na ka prekur me shkopin e saj magjik.

Një pjesë e madhe e kësaj aradhe të pafundme personash që kohëve të fundit, ashtu e lodhur dhe besuese, ka bërë një pelegrinazh anapraptas deri te djepi i lindjes së njerëzimit dhe kulturës, duke u hedhur para këmbëve të Konfuçit dhe të të madhit Laocu, thjesht ka marrë zemër nga një nostalgji e thellë e atij otiumi hyjnor. Çka janë magjia e Bakut që na çliron nga hallet dhe kënaqësia e zjarrtë gjumëndjellëse e hashashit në krahasim me prehjen e thellë të atij që e braktis botën teksa, ulur mbi kreshtën e malit, e kundron orbitën e hijes së vet dhe e lëshon shpirti kur e dëgjon ritmin e vazhdueshëm, të shtruar dhe dehës të diejve dhe hënave që sillen mbi të? Ne perëndimorët e shkretë e kemi tkurrur kohën në copëza të vogla e të imëta, prej të cilës secili e ruan ende vlerën e një monedhe; ndërsa atje vazhdon të rrjedhë e pandashme, në një rrymë të përjetshme tallazesh për ta kënaqur etjen e një bote të tërë, e pashtershme si kripa e detit dhe drita e yjeve.

Larg meje të dua të jap ndonjë këshillë çfarëdo aktiviteti të industrisë sonë dhe të shkencës sonë që e gëlltisin individualitetin. Nëse industria dhe shkenca nuk kanë më nevojë për personalitete individuale, le të bëjnë pra pa të. Ne artistët, megjithatë, që në mesin e bankrotimit të madh të kulturës banojmë në një ishull në të cilin kushtet e jetës janë ende disi të durueshme, duhet t’u bindemi si dikur ligjeve të tjera. Për ne personaliteti nuk është luks, përkundrazi kusht ekzistencial, ajër jetësor, kapital nga i cili nuk mund të heqim dorë. Me artistë nënkuptoj të gjithë ata që kanë nevojën të ndihen të jetojnë dhe të rriten, të ndihen të vetëdijshëm për fundamentet e energjive të veta dhe të ndërtojnë vetveten sipas ligjeve të bashkëlindura, duke mos bërë pra kurrfarë aktiviteti a shprehje jetësore të nënshtruar që, për shkak të natyrës dhe pasojave të saj, nuk e ka në lidhje me këto fundamente të njëjtin raport të qartë dhe domethënës me atë që në një ndërtim të mirë kalon mes qemerit dhe murit, mes çatisë dhe pilastrit.

Po qysh nga zanafilla artistët prore kanë pasur nevojë për momente otiumi, pjesërisht për t’i sqaruar njohjet e reja dhe për ta bërë të piqet punën e pavetëdijshme, pjesërisht për t’iu avitur çdo herë, me zell moskokëçarës, botës natyrore, duke u bërë sërishmi fëmijë, duke u ndier sërishmi miq dhe vëllezër të tokës, të bimës, të shkëmbit dhe të resë. Qoftë kur artisti realizon kuadro apo shkruan vargje, qoftë kur thjesht ka dëshirë të shijojë vetveten në aktin e ndërtimit, kompozimit dhe krijimit, ai përherë gjendet përballë pauzave të pashmangshme. Piktori që qëndron mbrapa një tavoline mbi të cilën sapo e ka nderur njërën dorë në thellësi dhe ende s’e ndien në vete përqendrimin e domosdoshëm dhe impulsin e brendshëm, nis të ndiejë, të dyshojë, të punojë pa origjinalitet dhe në fund e hedh të tërën në ajër me tërbim apo me trishtim, ndihet i pazoti dhe i paaftë për çfarëdo detyre ambicioze, e mallkon ditën kur është bërë piktor, e mbyll dyqanin dhe ndien zili për fshesarin që i çon ditët në një aktivitet të qetë dhe me paqe në shpirt. Poeti e shikon i habitur në projekt të nisur, nuk gjen më në të madhështinë primitive, fshin fjalë e faqe, i rishkruan, i hedh bukur shpejt në zjarr edhe ato të rejat, sheh të luhatet papritur në largësi të vagullta, pa rrathë, atë që më herët e kishte parë me qartësi, papritur i duken meskinë, falsë dhe rastësorë entuziazmet dhe ndjenjat e tij, i refuzon dhe edhe ai vetë e ka zët madje edhe fshesarin. E kështu me radhë.

Ekzistenca e një artisti përbëhet në një të tretën, ose përgjysmë, nga periudha të tilla. Vetëm fare rrallë njerëz të jashtëzakonshëm janë në gjendje të krijojnë me vrull të vazhdueshëm, pothuajse pandërprerë. Në këtë mënyrë formohen periudha pushimi të otiumit, hapur pa domethënie, që, parë nga jashtë, gjithmonë e kanë ngjallur përçmimin apo mëshirën e shpirtrave të vegjël. Ashtu siç filistini që ka vështirësi ta kuptojë çfarë pune të paanë dhe shumëformësh mund të sjellë një orë e vetme kreativiteti, po aq i rezulton e vështirë ta kuptojë si vallë një artist aq bizar nuk vazhdon thjesht të pikturojë, t’i hedhë një a dy furça dhe ta përfundojë qetësisht pikturat e tij; si vallë, nga ana tjetër, shpesh është i paaftë të vazhdojë, shtrihet të bluajë me mendje dhe e mbyll dyqanin për ditë a javë të tëra. Vetë artisti shpesh befasohet dhe zhgënjehet çdo herë nga pauza të tilla, çdo herë ai bie në ankthet dhe turbullimet e njëjta, derisa në fund mëson ta pranojë se duhet t’u bindet ligjeve të veta të lindura dhe të mund të ngushëllohet me idenë se ajo që e paralizon është stërlodhja po aq sa tepria. Tek ai po lind diçka që në vetvete do të donte të mund ta shndërronte po atë ditë në një vepër të bukur të dukshme, por që sidoqoftë ende nuk dëshiron t’ia dijë, ngaqë ende nuk është e pjekur dhe zgjidhjen më të mirë, zgjidhjen e vetme të mundshme, e bart me vete si një enigmë. Pra s’mbetet veçse të presë.

Gjatë këtyre periudhave të vdekura do të ketë me qindra mundësi për ta kaluar kohën mirë, mes të cilave, në mënyrë të posaçme, ajo e përsosjes së njohjes së veprave të autorëve të ndritur të kaluar dhe bashkëkohorë. Po nëse e bart pas vetes, si një gjemb në krah, një punë dramaturgjike të pazgjidhshme, është goxha e papërshtatshme ta lexosh Shekspirin dhe nëse skica e parë e një tabloje ka dalë të jetë dështim aq sa të të mbushë ankth dhe të të dëshpërojë, me siguri se Ticiani do të të jetë një ngushëllim i vobektë. Mbi të gjitha të rinjtë me idealin e tyre të “artistit mendues”, konsiderojnë se në këtë pikë gjëja më e mirë është t’i përkushtohet reflektimit koha që i është marrë artit dhe pa kurrfarë qëllimi apo përfitimi jepen pas të të qenit të matur, skepticizmit dhe stërhollimeve të ngjashme.

Të tjerët, që ende s’i janë përkushtuar luftës së shenjtë kundër alkoolit që kohës së fundit ka filluar t’i regjistrojë fitoret e saj edhe mes artistëve, mbudhen drejt vendeve ku mund të pihet një gotë e mirë. Kam gjithë simpatinë për këta, ngase vera, si ekuilibrues, ngushëllues, qetësues dhe dhurues ëndrrash, është zot më i bukur dhe rafinuar se sa që nuk duan të na bëjnë të besojmë së fundmi armiqtë e tij të shumtë. Por nuk është për të gjithë. Për ta dashur dhe shijuar me art dhe me urtësi, për t’i çmuar të gjitha lajkat e gjuhës së tij mikluese, lypset, si në rastin e arteve të tjera, të posedosh një talent natyror, e edhe atëherë ai duhet të kultivohet, e aty ku nuk ndiqet ndonjë shkollë e mirë rrallëherë do të arrihet deri te ndonjë përsosje. Edhe po të ishim pjesë e të zgjedhurve, në këto kohë të pafrytshme për të cilat po flasim, me shumë vështirësi do ta kemi në xhep paranë e nevojshme për kultin e denjë të zotit.

Atëherë si të gjejmë një rrugë shpëtimi mes këtyre dy rreziqeve – punës së pakohshme e të padëshiruar dhe boshllëkut shpërqendrues  dhe shkurajues – duke e shpëtuar lëkurën dhe shpirtin?

Jeta mondane, sporti, udhëtimet, etj, në situata të tilla janë argëtime të kota, që nga ana tjetër mund të merren në konsideratë pjesërisht në mënyrë ekskluzive nga personat e mirëqenë dhe sigurisht kurrë s’ka pasur ambicie ndonjë artist të llogarisë në to. Për më tepër, në kohë të vështira, edhe artet e përafërta zakonisht e lënë në baltë njëra-tjetrën: poeti që vuan për shkak të një pune të pakryer fare rrallë do të gjejë prehje dhe ekuilibrin te piktori ose piktorin te muzikanti.

Artisti në të vërtetë mund të kënaqet thellësisht dhe plotësisht vetëm në periudhat e shndritshme dhe kreative, ndërsa tash, me frymën në fyt siç është, i gjithë arti i duket i palezet dhe i pangjyrë, ose ngulfatës dhe prepotent. Një orë me Betovenin mundet me po aq lehtësi ta shërojë ose ta hedh përtokë plotësisht atë që herë pas here ndihet i shkurajuar apo çorientuar.

Në rrethana të tilla të rënda ndiej dhembshurisht mungesën e një arti të të mos bërit asgjë, të afirmuar dhe fisnikëruar nga një traditë e fortë. Shpirti im gjermanik rëndom i papërlyer shikon me zili dhe nostalgji kah nëna Azi, ku një ushtrim shekullor ia ka dalë t’ia japë gjendjes dukshëm të paformë të ekzistencës dhe otiumit vegjetative njëfarë rendi dhe një ritëm fisnikërues. Mund të pohoj pa mburrje se më është dashur shumë kohë të merrem në mënyrë eksperimentale me problemin që lidhet me këtë art. E lë për të ardhmen, punë specifike ilustrimi i eksperiencave të mia të fituara në këtë materie – le të mjaftojë sigurimi im se, në kohë kritike, kam mësuar ta praktikoj të mos bërit asgjë me metodë dhe kënaqësi të madhe. Megjithatë, derisa artistë eventualë mes lexuesve në vend se ta kalojnë, në radhën e tyre, në ngarritje metodike nuk e çojnë shikimin, të zhgënjyer si nga ndonjë sharlatan, do ta sintetizoj me pak fraza periudhën time të parë të çirakut në tempullin e këtij arti.

Një ditë, i shtyrë nga një parandjenjë e vagullt, mora nga biblioteka botimet gjermane më të kompletuara të Një mijë e një net dhe të Udhëtimeve të Saxhid Batalit dhe u ula t’i lexoja – pas një kënaqësie të shkurtër fillestare, pak a shumë në mbarim të një dite, m’u mërziten që të dyja.

Duke reflektuar mbi motivet e këtij josuksesi në fund e kuptova se ato libra mund të lexohen vetëm dhe ekskluzivisht në pozicionin shtrirë e nëse jo ndryshe ulur në tokë. Karrigia perëndimore që na detyron të rrimë në një pozicion të ngritur i privon nga çfarëdo vlere. Mes të tjerash, nisa ta kuptoja për herë të parë perspektivën absolutisht ndryshe të hapësirës dhe të sendeve që përfitohet nga një pozicion shtrirë apo kruspull.

Bukur shpejt zbulova se efekti i atmosferës orientale e dyfishohej nëse, në vend se të lexoja unë vetë, e bëja dikë tjetër të lexonte (mirëpo, lypset që edhe ai që lexon të rrijë shtrirë ose galiç).

Leximi i praktikuar më në fund në mënyrë racionale prodhoi shumë shpejt tek unë një ndjesi spektatori të nënshtruar që nga aty e tutje ma bëri të mundshme, edhe pa lexim, të mbetesha në një pozicion qetie për orë të tëra, duke e kthyer vëmendjen time kah objektet në dukje pa domethënie (ligjet që rregullojnë fluturimin e mushkonjave, ritmi i pluhurizave në diell, melodia e valëve zanore, etj.). Rrodhi soje një habi në rritje rreth shumëfishësisë së ndodhive dhe një harrese totale qetësuese të vetes sime, me të cilën i sigurova bazat e një far niente* të shëndetshme, kurrë të mërzitshme. Ky qe fillimi. Të tjerët do të zgjedhin udhë të tjera për t’u zhytur në jetën e vetëdijshme në orët kur e lë veten pas dore, aq të domosdoshme për artistët dhe aq të vështira të arrihen. Nëse sugjerimi im do të duhej të ftonte një mësues perëndimor të otiumit përnjëmend ekzistues të flasë dhe ta bëjë të njohur sistemin e tij, do të më plotësohej dëshira ime më e zjarrtë.

Shënim:

Far niente – (italisht në origjinal) të mos bërit asgjë. 

/Marrë nga Hermann Hesse ‘L’arte dell’ozio’, Mondadori, 2018

/Përkthimi: Gazeta Express