Eseja e javës/ De Simone: Jeta horizontale, ose mbi të shkruarit në shtrat

Arte

Gazeta Express

19/07/2024 16:13

Sara De Simone ka studiuar Letërsinë e krahasuar në Scuola Normale Superiore të Pisa. Ka përkthyer në italisht bashkë me Nadia Fusini, “Scrivi sempre a mezzanotte”, letërkëmbimin mes Virginia Woolf-it dhe Vita Sackville-West-it. Është nënpresidente e Italian Virginia Woolf Society. Është autore e librit “Nessuna come lei. Katherine Mansfield e Virginia Woolf: storia di un’amicizia” (2023).

MBI TË SHKRUARIT NË SHTRAT

Sara De Simone

“Shtrati, i dashuri im, është e gjithë jeta jonë. Këtu lindemi, këtu duhemi, këtu vdesim”: janë fjalët e protagonistes së një tregimi të shkurtër të Maupassantit, i vitit 1882, që titullohet, tamam, Shtrati. Gruaja, emrin e së cilës s’e dimë as s’do ta dimë, është e tunduar prej ditësh dhe kështu e përshkruan, në një letër drejtuar të dashurit të vet, abatit d’Argencé, atë kohë të qëndrimit të obliguar në shtrat:

Miku im i dashur, jam e sëmurë, po vuaj përnjëmend, s’mund ta lë shtratin. Shiu po rreh xhamat dhe unë po rri këtu duke fantazuar e dergjur në këtë vapë, në vakësinë e puplave. Kam me vete një libër që më pëlqen dhe që më duket të jetë shkruar disi nga jeta ime. Duhet t’jua them cilin? Jo. Do të më qortonit. Mandej, pasi që lexoj ca kohë, zë të vras mendjen dhe dua t’jua them për çka. Duke qenë se jam në shtrat që tri ditë, vras mendjen pikërisht për shtratin tim dhe madje edhe në gjumë vazhdoj të vras mendjen për të. Veç ta kisha pendën e Crébillonit, bash do ta shkruaja historinë e një shtrati.

E detyruar ta kalojë kohën e shtrirë, gruaja fantazon, lexon, shkruan letra, mendon. Mendon pikërisht në shtrojën që e mirëpret dhe mendon aq intensivisht sa edhe sa është duke fjetur shtrati – ai shtrat – bëhet mendim fiks i ditëve të saj. Oh veç ta kishte talentin e një shkrimtari të madh si Crébilloni! Por, jo, është veç një grua, pa emër as (dukshëm) talent. Një grua e sëmurë, që mendon për shtratin e saj, gjersa është në shtrat. Pothuajse pesëdhjetë vjet më vonë – është 7 janari i vitit 1926 – një grua tjetër, me një emër dhe talent, ia shkruan një letër të dashures së vet, e detyruar të rrijë në shtrat atyre ditëve për shkak të një sëmundjeje të shkurtër: “Vetëm që të të pyes si je – a ke ethe? 38? 39? 40? Nuk po ndihesh mirë? Gjysëm e përgjumur e gjerb çajin, a po ha çikë e nga një çikë bukën e tostuar, pastaj në mbrëmje bëhesh e ndritshme e largët e papërgjegjshme e shtrirë në baldakinin tënd si një kokërr e vockël në guaskë?”. E dashura e sëmurë i gjegjet: “Je engjëll që më ke shkruar. Dhe më pëlqen qëndrimi yt ndaj sëmundjes: ‘e ndritshme dhe e largët’, kur pjesa më e madhe e njerëzve do të kishte thënë ’e nxehtë dhe e veshtullore’”.

Po, Vita Sackville-West – e dashura e sëmurë – ka shumë të drejtë: askush më shumë se sa ajo që i ka shkruar ato fjalë, pra Virginia Woolf, nuk është e zonja të rrëfejë sëmundjen në mënyrë kaq ndryshe, origjinale, të pazakontë. Këtë e dëshmon, krejt pak ditë pas atij shkëmbimi letrash, eseja e shkurtër e paharrueshme On Being Ill, botuar së pari pikërisht në numrin e janarit të vitit 1926 në revistën “New Criterion”, të drejtuar nga T.S. Eliot. Në On Being Ill, Woolf reflekton – dhe na bën të reflektojmë – mbi atë se si fakti se jemi të detyruar të qëndrojmë në shtrat nga një sëmundje nuk është përherë, nuk është vetëm, një gjëmë. Është po ashtu, më shpesh se sa që e mendojmë ne, një rast. Është në kuptimin etimologjik të fjalës. Nëse mendojmë për fjalën occasio, nga latinishtja ob+cídere, menjëherë e kuptojmë se fjala “rast” bart me vete një lëvizje rënieje, një parabolë zbritëse. Sëmundja është një rast ngase na bie, “na bie përpara”. Ose jemi ne që, duke shkuar përpara, biem në të. Apo mbase kjo rënie, vëren Woolf, nuk është domosdoshmërisht një e keqe. Shumë shpesh, në të vërtetë, të biesh e sëmurë”, do të thotë të jesh e detyruar të ndryshosh perspektivë dhe ta braktisësh vertikalitetin, të bëhesh horizontale. Shtrirë në shtrat, jo më feminae e homines erecti, e obliguar të heqësh dorë nga postura që evolucioni, historia, bota na e kërkon për të qenë pjesë aktive e njerëzimit të qytetëruar, ne, të sëmurët, të shtrirët, të paaftët, kemi papritur mundësinë të banojmë një hapësirë tjetër, të shikojmë diçka ndryshe. Diçka që, në këmbë, vazhdonte të na shmangej dhe që tash të shtrirë, nga ana tjetër, na del para syve:

Simulimi resht kur vjen sëmundja. Posa që na urdhëron shtrati, ose të zhytur mes jastekëve në kolltuk nuk i ngrejmë këmbët as edhe një gisht nga dyshemeja, reshtim së qeni ushtarë në ushtrinë e të ngriturve; bëhemi dezertorë. Ata marshojnë në betejë. Ne pluskojmë mes degëve në rrjedhë; rrotullohemi katrapilas me gjethet e kalbura në livadh, të zotë mbase për herë të parë pas shumë vitesh të shikojmë përreth, ose lart – të shkojmë, për shembull, qiellin.

Ajo që e mendonim të ishte fatkeqësi, sëmundja, mund të bëhet, në disa raste, një gjendje madhështie, një modifikim postural që, duke na e imponuar të braktisim radhët e ushtrisë së të ngriturve, të aktivëve, të produktivëve, na obligon (ose autorizon) të rrimë, të mos veprojmë, të vrojtojmë. Qiellin, për shembull. “Pasi që jemi bërë gjethe, ose margaritë, në shpinë, me shikimin e kthyer lart” – vazhdon Woolf – “zbulojmë se qielli është diçka kaq ndryshe, aq ndryshe sa mbesim të shushatur. Ja pra çfarë kishin para syve gjithë kohës pa e ditur fare! (…) Vetëm ata që rrinë në shpinë e dinë atë që pas së gjithash Natyra s’e merr mundin fare ta fshehë – se në fund do të triumfojë ajo”.

Ata që rrinë në shpinë e dinë. E dinë atë që ata që janë në këmbë e harrojnë, të dhënë pas vertikalitetit të tyre, pas “drejtësisë” së tyre, për ta përdorur termin që filozofja Adriana Cavarero e vë në qendër të esesë së saj Inclinazioni. Critica della rettitudine, pikërisht për të arsyetuar mbi “centralitetin e posturës vertikale, aq të dashur për individin sovran dhe ëndrrat e tij të autonomisë” dhe që për filozofen, siç edhe për Woolf-in, nuk është tjetër veçse një “lajthitje patetike”. Ai që e mendon veten drejt dhe të tërë, ai që shikon gjithnjë para vetes, ai që shkon tutje pa u ndalur në ushtrinë e të ngriturve, duke e gënjyer veten se po e mbizotëron hapësirën – pra botën – i ngushëlluar nga orientimi i vet vertikal (apo nga ereksioni i vet), është krejtësisht jashtë rruge. Duke mos e ditur, ose duke e harruar “atë që pas së gjithash Natyra s’e merr mundin fare ta fshehë – se në fund do të triumfojë ajo”.

Të jemi horizontalë, për Woolf-in, do të thotë të kemi mundësinë të shmangim këtë lajthitje, këtë harresë fatale. Do të thotë të stërvitim shikimin për një perspektivë tjetër, një perspektivë ekscentrike, jashtë qendrës së vetëreferencialitetit që në të vërtetë është shkurtpamës. Në shtrat, shtrirë si “gjethe, a margaritë”, para syve të një qielli që s’e kujtonin, të shrirët në shpinë i rigjejnë kufijtë e një trupi vulnerabël dhe të gjallë, që vuan, që varet nga një tjetër, nga të tjerët, që është në kontakt me nevojat e veta, me pjesërsinë e vet. Dhe, së toku, me kreativitetin e vet. Po, ngase pikërisht kur jemi të shtrirë, të sëmurë, jemi më të disponueshëm të përshkohemi nga e pakapshmja. Shpesh, kur jemi në këmbë, dhe me shëndet – shkruan përsëri Woolf – “ndjenja e uzurpon rolin e tingullit. Inteligjenca dominon mbi ndjenjat. Por te sëmundja, me policinë që nuk është më në shërbim, fjalët lirojnë parfumin e tyre, pëshpërisin siç bëjnë gjethet, na mbulojnë me dritë e hije”. Të lirë nga imperativi kategorik i detyrimit të të kuptuarit, i detyrimit për t’i dhënë një kuptim dhe rend botës, të çliruar nga asi vertikal i arsyes, të shtrirët në shpinë fantazojnë, lexojnë, shkruajnë. Pikërisht si gruaja protagoniste e tregimit të Maupassant. Pikërisht Virginia Woolf, që shkruan On Being Ill menjëherë pasi që – apo mbase duhet të themi falë faktit – është detyruar të qëndrojë në shtrat për një muaj, në vjeshtën e vitit 1925.

Rasti i Woolf-it nuk është i vetmi. E dimë mirë se pjesën më të madhe të Recherche Prousti e ka shkruar në shtrat. Poeti i madh Attilio Bertolucci e ka shkruar në shtrat, i sëmurë nga pleviti, përmbledhjen e dytë të vargjeve, Fuochi in novembre, të vitit 1932. Gjithnjë në shtrat, dhjetë vjet më herët, më 1922, Katherine Mansfield, e prekur nga tuberkulozi, e ka shkruar njërin prej tregimeve më të mirë dhe më të ashpra: The Fly. Përsëri në shtrat, bile bash e shtrirë në dysheme, Karen Blixen, e sëmurë prej kohësh nga sifilizi, shkruan ose dikton njërën prej kryeveprave të saj: përmbledhjen e tregimeve, Anectodes of Destiny, më 1958. Madje Bashkë me erën, romnai i Margaret Mitchell, nga i cili ishte bërë filmi i famshëm, ka lindur në një pozicion horizontal: autorja kishte nisur ta shkruante pikërisht ngase kishte qenë e detyruar të rrinte në shtrat me javë të tëra për shkak të thyerjes së kyçit të këmbës. Historia e letërsisë është plot me shkrimtare e shkrimtarë horizontalë. Autorë e autore për të cilët që qëndruarit në shtrat, ose në tokë, apo mbi një divan është jo vetëm gjendja më e mirë, por shpeshherë gjendja e vetme, gjendja e domosdoshme për të krijuar. Edith Warthon, që si vajzë e ka zakon të lexojë e shtrirë në tepihun e bibliotekës atërore, e rritur shkruan pothuajse gjithmonë në shtrat, e lirë – kështu thotë – nga diktatura femërore e korsetit, që asfikson çfarëdo vrulli kreativ. Mark Twain dhe George Orwell shkruanin në shtrat. William Wordsworth shkruante në shtrat dhe në terr… nuk dihet se si. Truman Capote, në një intervistë të vititi 1957, deklaron: “Jam shkrimtar absolutisht horizontal. Nëse nuk jam i shtrirë në shtrat ose në divan, nuk arrij të mendoj”. “Unë jam vertikale/ por do të preferoja të jem horizontale”, shkruan nga ana e saj Sylvia Plath, në njërën prej poezive më të njohura të saj, I am vertical.

Unë jam vertikale/ por do të preferoja të jem horizontale./ Nuk jam pemë/ me rrënjë në tokë/ thithëse mineralesh e dashurie amësore/ ashtu që të mund të ndrij/ me gjethe për çdo mars,/ as nuk jam bukuria/ e një leheje ultra të pikturuar/ që nxit britma mahnitjeje,/ pa e ditur se së shpejti/ do të më duhet t’i humbë petalet e mia./ Në krahasim me mua,/ pema është e pavdekshme/ dhe maja e një luleje, jo e lartë,/ por më e bujshme:/ nga e para jeta e gjatë,/ nga e dyta trimëria më mungon./ Sonte,/ në dritën e pafundme të yjeve,/ pemë e lule/ i kanë shpërndarë parfumet e ftohta./ Kaloj përmes,/ ama s’ma vënë veshin fare./ Nganjëherë mendoj/ se derisa fle/ mbase u ngjaj atyre/ në mënyrën më të përsosur/ – me mendimet e mia të përfunduara në mjegull./ Të rri shtrirë për mua është më e natyrshme./ Atëherë qielli dhe unë/ jemi në kuvendim të hapur,/ dhe do të jem e dobishme ditën/ që rri shtrirë përgjithmonë:/ më në fund pemët do të më prekin,/ lulet do të kenë kohë për mua.

Në këtë poezi të mrekullueshme, që shpeshherë është banalizuar dhe interpretuar veç si një prej shumë paralajmërimeve të poete amerikane në lidhje me vetëvrasjen e ardhshme, ka shumëçka tjetër, bukur tjetërgjë. Edhe Plath, si Woolf, mendon në shpinë, si gjethe a margaritë, afër rrënjeve të pemëve, bartjeve minerare të terrenit, fijeve të barit që shikojnë yjet. “Jam vertikale/ por do të doja të jem horizontale” nuk është thjesht vargu-manifest e asaj që është gjallë, por do të preferonte të vdiste. Është kënga e asaj që e di se kërkesa e vertikalitetit që ia parashtron bota – kërkesa e urtësisë, përshtatshmërisë, konformitetit ndaj ushtrisë së ngriturve – e ndan nga ajo që i është më e dashura, nga ajo që e lejon të jetë afër vetvetes.

Sylvia Plath, si edhe Virginia Woolf, Truman Capote, William Wordsworth, Amelia Rosselli – që në një varg të saj të njohur nga Serie ospedaliera shkruan tamam kështu: “nuk shkëputem nga gjërat e ulëta duke shkruar për to/ në shpinë” – për të qenë afër vetvetes duhet të dezertojë. Të shmangë trafikun e përditshëm, ta mohojë negotiumin, në favor të një otiumi që nuk është inerci e thjeshtë, dembeli, përkundrazi, një jo-aktivitet aktiv, një jo-operativitet pjellor që peshkon në fundin e dyfishtë të ekzistencës, në skutat e saj, në palat e saj, në gjithë atë që është poshtë, prandaj e nderë në kuvendim të hapur me të lartën.  Nga poshtë vërejmë qiellin. Të shtrirë shohim retë. Re si “ishuj të lumë, dele, lulelakra e ndriza – që thahen në diell” (janë vargje të Wislawa Szymborska). Re si ato që Marina Cvetaevës i sheh teksa, e shtrirë në tokë në pyll, është duke i shkruar një letër letrarit të ri Aleksandr Bachrach: “I dashur, po ju shkruaj mes myshkut, në qiell po lëvrin një re e zezë, kërcënuese, enorme – shndritëse. Isha duke e lexuar letrën Tuaj dhe befas e vura re praninë e diçkaje… Myshku i shkurtër po m’i ther krahët, po shkruaj e shtrirë, po qe se e ngre kokën, ja, duke shndritur”. Shndritëse mbi trupin e poetes së shtrirë në tokën lakuriqe, në lagështinë e myshkut, reja shkon e hyn në shkrim, qielli përfundon në fletë, e kontaminon, e ushqen, duke e decentralizuar nga autorja e saj, që është në të njëjtën kohë dëshmitare dhe këngëtare e diçkaje aq të madhe, mysafire dhe mikpritës i së cilës është, horizontale dhe e nderë. Qielli bën kështu. I preferon të shrirët në shpinë. I viziton horizontalët. Trupat e prishur, të lodhur. Trupat në braktisje. Të pashërbyerit. Siç të pashërbyer janë trupat e buratinëve Totò – në rolin e Jagos – dhe Ninetto Davoli – në atë të Otellos – të hedhur në një mbeturinore në qiell të hapur në fund të filmit Che cosa sono le nuvole të Pier Paolo Pasolinit.

Otello: Iiiiih, çka janë ato?
Jago: Ato janë…janë retë…
Otello: E çka janë retë?
Jago: Mah!
Otello: Sa të bukura janë! Sa të bukura!
Jago: Oh, bukuri e mrekullueshme çmeritëse e Krijesës!

Kështu thotë Jago, me fytyrën e tij të blertë, që ndrin e tëra, pikërisht atëherë kur nuk ka më rol, kur ka përfunduar pantomima, kur s’ka më asnjë fije që ta mbajë në këmbë. Horizontal, i lënë pas dore, i palidhur dhe për këtë arsye i rilindur në botën që e mirëpret nga lart dhe që mudn ta mirëpresë ngase është poshtë. Aty ku jeta bie si një zbulim. Një rikthim. Një mister.

/Përkthimi: Gazeta Express