Eseja e javës/ Annie Dillard: Shkruaj derisa të të bjerë të fikët

Arte

Gazeta Express

07/03/2025 16:21

Annie Dillard (1945), shkrimtare amerikane, e njohur për prozën narrative si fiksion ashtu edhe jofiksion. Ka botuar një numër përmbledhjes me poezi, ese, prozë, kritikë letrare, dy romane dhe një memoar. Më 1974 ka fituar çmimin Pulitzer me librin ‘Pilgrim at Tinker Creek’.

SHKRUAJ DERISA TË TË BJERË TË FIKËT

Nga Annie Dillard

Njerëzit e duan bukur fort gjënë e njëjtë më të mirë. Një shkrimtar në kërkim të temave nuk interesohet për atë që ai e do si më të mirën, por për atë që ai vetë e do krejtësisht. Jemi të rrethuar nga gjëra të çuditshme pas të cilave jemi të dhënë. Frank Conroy i do marifetet e tij yo-yo, Emily Dickinson ishte e dhënë pas dritës; Richard Selzer e donte peritoneumin vezullues; Faulkner e donte fundin e baltosur të të mbathurave të një vashe të vogël kur ka hipur në një pemë dardhe. “Secili student i fierishteve”, pata lexuar njëherë, ”do ta ketë listën e tij të bimëve që për një arsye ose tjetër ia shpurrit emocionet”.

Pse kurrë nuk gjeni asgjë të shkruar rreth këtij mendimi idiosinkratik të cilin e përmendni, rreth fascinimit me diçka që nuk e kupton askush tjetër? Ngase është mbi ju. Ka diçka që ju duket interesante, për një arsye që është zor të shpjegohet. Është zor të shpjegohet, ngase kurrë s’e keni lexuar atë në ndonjë faqe; ju ku filloni ju. Jeni gatuar dhe sjellë këtu që t’i jepni zë kësaj, habisë suaj.

Shkruani sikur të ishit duke vdekur. Në të njëjtën kohë, zëreni se jeni duke shkruar për një audiencë që përbëhet vetëm nga pacientë terminalë. Ky është, pas së gjithash, rasti. Çfarë do të fillonit të shkruanit nëse do ta dinit se do të vdisni së shpejti? Çfarë do t’i thoshit një personi duke vdekur që s’do ta tërbonte për shkak të trivialitetit?

Shkruani për dimrin në verë. Përshkruajeni Norvegjinë siç kishte bërë Ibseni, nga një tavolinë në Itali; përshkruajeni Dublinin siç kishe bërë James Joyce, nga një tavolinë shkrimi në Paris. Willa Cather e shkroi romanin e saj për stepën në New York City; Mark Twain e shkroi librin ‘Huckleberry Finn’ në Hartford. Së fundmi studiuesit kanë marrë vesh si Walt Whitman rrallë herë kishte dalë nga dhoma e tij.

Shkrimtarja e studion letërsinë, jo botën. Ajo jeton në botë; ajo nuk mund të bëjë pa të. Nëse ndonjëherë ka blerë ndonjë hamburger, ose nëse ka marrë ndonjë fluturim ekonomik me aeroplan, atëherë e ndan me lexuesit të vet përvojën e saj. Është e kujdesshme çka lexon, ngase ajo është gjëja që ajo do të shkruajë. Ajo është e kujdesshme për atë që dëgjon, ngase kjo është gjëja që ajo do të njohë.

Shkrimtarja e njeh fushën e vet – çka është bërë, çka mund të bëhet, limitet – mënyrën se si tenisti e njeh fushën e lojës. Dhe si eksperte, ajo, po ashtu, luan me ekstremet. Këtu gjendet gazmendi. E gjen vijën. Duke shkruar, ajo mund t’i shtyjë caqet. Matanë këtij limiti, këtu, lexuesi mund zbythet. Arsyeja pengohet, poezia kafshon; disa marrëzi bëhen pjesë e saj, ose tendosen. Tash, me shumë kujdes, a mund ta zgjerojë ajo atë, a mund t’i shtyjë tutje kufijtë? Dhe ta ngujojë atë që është fuqi e egër?

Një student universitar njëherë e kapi për jake një shkrimtar me nam dhe e pyeti: ‘A mendon se mund të bëhem shkrimtar?’.

‘Epo’, iu përgjigj shkrimtari, ‘Nuk e di… A të pëlqejnë sentencat?’.

Shkrimtari mund të shihte habinë e studentit. Sentenca? A më pëlqejnë sentencat? Unë jam njëzet vjeç dhe ti më pyet a më pëlqejnë sentencat? Po t’i kishte pëlqyer sentencat, sigurisht, do t’ia kishte filluar asaj pune, si një piktor gjithë hare që e njoh. E pyeta si erdhi puna të bëhej piktor. Ai tha, ‘Më pëlqen aroma e bojërave’.

Hemingway i kishte studiuar, si modele, romanet e Knut Hamsunit dhe të Ivan Turgenievit. Isaac Bashevis Singeri, rastësisht, po ashtu e kishte zgjedhur Hamsunin dhe Turgenievin si modele. Ralph Ellison e kishte studiuar Hemingwayn dhe Gertrude Steinin. Thoreau e donte Homerin; Eudora Welty e donte Çehovin. Faulkneri ndihej borxhli ndaj Sherwood Andersonit dhe Joycet; E. M. Forster, borxhli i Jane Austenit dhe Proustit. Në anën tjetër, nëse e pyesni një poet 21 vjeç poezinë e kujt e do, ai mund të thotë, pa u skuqur, ‘Të askujt’. Ai ende s’e ka kuptuar se poetët e duan poezinë dhe romancierët i duan romanet; ai vetë e do vetëm rolin, mendimin për veten nën kapelën e tij. Rembrandti dhe Shakespeare, Bohri dhe Gauguin, kishin zemra të fuqishme, jo vullnete të fuqishme. E donin gjaninë e materialeve që përdornin. Mundësitë e punës i eksitonin ata; kompleksitetet e fushës ndiznin imagjinatat e tyre. Kujdesi sugjeronte detyrimet; detyrimet sugjeronin afatet. Ata i mësuan fushat e tyre, pastaj i deshën ato. Punuan, me respekt, përtej dashurisë dhe njohurive të tyre, prodhuan sasi komplekse të veprës që i qëndron kohës. Pastaj, dhe vetëm pastaj, bota i ngacmonte ata me një lloj kapeleje të mjerë, të cilën, po të ishin  ende gjallë, do ta kishin vërtitur tutje ashtu siç do të mundnin në mënyrë që t’iu kthehen detyrave të tyre.

Ka më shumë kuptim të shkruash një libër të madh – roman ose narrativë jo fiksionale – se sa të shkruash shumë tregime ose ese. Në një projekt të gjatë ambicioz mund të vini ose të derdhni gjithë atë që posedoni dhe të mësoni. Një projekt që ju merr pesë vjet do të akumulojë atë pasuri dhe investim vjetor. Leximi gjatë atyre viteve do të ushqejë punën. Veç kësaj, të shkruash sentenca është e vështirë, cilado qoftë tema e tyre. Nuk është më pak e vështirë të shkruash sentenca në një recetë se sa në ‘Moby-Dick’. Ngjashëm, duke qenë se çdo vepër origjinale kërkon një formë unike, është punë më me mend të heqësh zor me rezultatin e vetëm një forme – asaj të një vepre të gjatë – se sa të heqësh zor me shumë forma të një përmbledhjeje.

Çdo libër e ka një pamundësi të gërshetuar, të cilën çdo shkrimtar e zbulon sa më shpejt që ekzistimi i tij i parë vdirret. Problemi është struktural; është i pazgjidhshëm; kjo është arseyja pse kurrë askush s’mund ta shkruajë atë libër. Tregimet komplekse, esetë dhe poezitë e kanë këtë problem, po ashtu – defektin struktural pengues që shkrimtari do të donte të mos e vërente kurrë. Ai shkruan pavarësisht kësaj. Ai gjen mënyra ta minimizojë vështirësinë; i fuqizon virtytet tjera; e mbështet gjithë narrativen në ajrin e rrallë dhe ajo mbahet. Pse lexojmë, nëse jo me shpresën se e bukura gjendet aty troç, jeta lartësohet dhe misteri i saj më i thellë hetohet? A munden shkrimtarët ta veçojnë dhe t’i japin jetë gjithçkaje në një përvojë që angazhon më së thelli intelektet dhe zemrat tona? A munden shkrimtarët të ripërtërijnë shpresat tona për format letrare? Pse lexojmë ne, nëse jo me shpresën se shkrimtari do t’i madhështojë dhe dramatizojë ditët tona, do të na ndriçojnë dhe frymëzojnë me dituri, me guxim dhe me shpresën e kuptimplotësisë, dhe do t’i shtypë në mendjet tona misteret më të thella, ashtu që të mund të ndiejmë përsëri madhështinë dhe fuqinë e tyre? Çfarë ka ndonjë gjë më të lartë se ajo fuqi që, herë pas here, mbërthen jetët tona dhe që na nxjerr në mënyrë të bujshme para vetvetes si krijesa të hedhura këtu dhe të hutuara? Pse na zë kaq shumë në befasi vdekja dhe pse dashuria? Ne ende dhe gjithmonë duam të zgjohemi. Nëse jemi duke lexuar për këto gjëra, pse ndonjëri do të lexojë libra me slogane paralajmëruese dhe emra brendesh në to? Pse duhet t’i lexojë ndokush ato libra? Duhet të vishemi përgjysmë në mënyrë masive, të vihemi në radhë si njerëz të tribuve, t’i tokim lopatat me njëri-tjetrin, të zgjohemi; në vend të kësaj shikojmë televizor dhe e humbim spektaklin.

 Asnjë manipulim nuk është i mundshëm në një vepër arti, por çfarëdo mrekullie po. Ata artistë që bubërrojnë përjetësinë, ose që kurrë nuk synojnë të manipulojnë por vetëm të nderin të vërtetat e veta, rriten të mësuar me mrekullitë. Zor t’ua ndërrosh mendjen. ‘Duke qenë se ma kishin dhënë një kanavacë të madhe’, ka thënë Veronese, ‘E mbusha plot posa e pashë’. 

Ndjesia e shkrimit të një libri është ndjesia e tjerrjes, i verbuar nga dashuria dhe guximi i marrë. Është ndjesia e piloti akrobatik duke bërë rrotullime cilindrike, ose një krimbi një inç duke u ngritur mbi një kërcell në kërkim të një rruge. Në rastin më të keq, ndihemi si aligatorë duke u ndeshur, në rrafshin e sentencës.

Në rastin e saj më të mirë, ndjesia e shkrimit është ajo e çfarëdo madhështie të pamerituar. Të jepet, ama veç nëse je në kërkim të saj. Ti e kërkon, i thyen gishtat e tu, shpinën tënde, trurin tënd, pastaj – dhe vetëm pastaj – të jepet ty. Nga skaji i syve të tu e sheh lëvizjen. Diçka po lëviz nëpër ajër dhe vjen drejt teje. Është një pako e lidhur me shirita e fjongo; i ka dy krahë të bardhë. Fluturon drejt teje; mund ta lexosh emrin tënd në të. Po të ishte bejsboll do ta gjuaje tej parkut. Në një fushë në një qind e sheh në lëvizje të ngadaltë; krahët e tij rrahin ngadalë si ata të fajkoit.

Një varg i një poezie, ka thënë poeti – vetëm një varg, por faleminderit  Zotit për atë varg të vetëm – pik nga tavani. Thornton Wilder e citonte këtë shkrimtar të paemër të soneteve: një varg i sonetit bie nga tavani dhe ti e ngjet me të tjerat përreth saj me një çekan xhevahiresh. Askush nuk të fishkëllen në vesh. Është si diçka që e ke memorizuar dikur dhe e ke harruar pastaj. Tash është kthyer dhe ta zë frymën. Ti e gjen dhe e prek me gisht frazat sipas radhës së tyre; e shtrin si me pinca, duke e shterur fuqinë tënde pret pezull dhe i fortë derisa të vijë vargu tjetër të të gjejë: po, ky; dhe po, lavdi pastë, edhe ky.

Einsteini barabiste brezin e një ideje të re me pulën që nxjerr vezën: ‘Kieks – auf einmal ist es da’. Krrok dhe ja ku e ke. Natyrisht, Einsteini nuk po tallej me turmën.

Shtyje. Shqyrtoji të gjitha gjërat me këmbëngulje dhe butësisht. Hetoje dhe gjurmoje çdo objekt në një pjesë arti; mos u largo, mos e shaj, si të ishte i nënkuptuar, përkundrazi ndiqe derisa ta shohësh në misterin e veçantisë dhe fuqisë së tij. Vizatimet dhe pikturat e Giacomettit shfaqin habinë dhe qëndresën e tij. Po të mos e kishte njohur habinë e vet, s’do të kishte pasur qëndresë. Një mjeshtër i vizatimit, Rico Lebrun, zbuloi se ‘skicografi duhet të vërsulet; vetëm përmes mësymjes së qëndrueshme imazhi i gjallë do të kapitullojë dhe t’ia zbulojë sekretet e veta një vargu të pazbutshëm’. Kush tjetër përveç një artisti të gatshëm të njohë – jo i gatshëm të njohë në dukje – do të supozojë se imazhi i gjallë posedonte një sekret? Artisti ka vullnet të japë fuqinë dhe jetën e tij/saj që të hetojë me instrumente të topitura po ato sekrete që askush tjetër nuk mund të përshkruajë përveç se me gjurmë të brishta instrumentesh. Adhuroje botën që s’merr fund kurrë te ti siç do ta adhuroje një rival, pa ia hequr sytë, apo duke u larguar prej tij.

Njëra prej atyre pak gjërave që unë di për shkrimin është kjo: harxhoji të gjitha, qëllo, luaj, humb, të gjitha, menjëherë, në çdo kohë. Mos e lër mënjanë atë që duket e mirë për ta vënë më pas diku në libër, ose për ndonjë libër tjetër; përdori, përdori të gjitha, tash. Impulsi për të ruajtur diçka për një vend më të mirë më vonë është sinjal për t’i harxhuar të gjitha tash. Diçka më shumë do të dalë për më vonë, diçka më e mirë. Këto gjëra mbushen nga mbrapa, nga përposh, si mur kullues. Ngjashëm, impulsi për të mbajtur në veten tënde atë që ke mësuar nuk është vetëm e turpshme, është shkatërruese. Çfarëdo që nuk e jep lirisht dhe bollshëm do të humbë pastaj te ti. E hap dollapin dhe gjen hi.

Pasi që Michelangelo vdiq, dikush gjeti në studion e tij një copë letër në të cilën kishte lënë një shënim për çirakun e tij, me dorëshkrimin e moshës së tij të shtyrë: ‘Vizato, Antonio, vizato, Antonio, vizato dhe mos e ço kohën poshtë’.

/Përkthimi: Gazeta Express