Ekzistenca kundrejt ambicies: Fundi i Iranit si kërcënim bërthamor

OP/ED

Gazeta Express

14/06/2025 10:43

Shkruan: Enver Hasani

Përfundimi i kësaj lufte do të shënojë jo vetëm një kontroll të rreptë mbi programin bërthamor të Iranit, por edhe një transformim të thellë të inspektimeve ndërkombëtare dhe mekanizmave të kontrollit, duke shkaktuar ndryshime të mëdha në fatin e regjimit të mullave në Teheran. Në këtë kuadër, marrëveshjet e reja që do të formohen do të kërkojnë një modus vivendi të ri për Lindjen e Mesme, ku dominimi iranian do të sfidohet në mënyrë të pakthyeshme.

Nga Sajrusi i Madh…!

Në fjalimin e ditës së dytë të luftës, fjala kyçe e kryeministrit izraelit, Benjamin Netanjahu, ishte apeli i drejtpërdrejtë drejtuar popullit iranian për të qëndruar në anën e operacionit ushtarak, pavarësisht se objektiv i tij është shteti i tyre. Ai deklaroi se populli izraelit dhe ai iranian kanë qenë miq që nga koha e Sajrusit të Madh, duke iu referuar lidhjeve të lashta historike mes dy popujve.

Në shikim të parë, kjo pjesë e fjalimit – dhe në fakt i gjithë fjalimi i mbajtur më 13 qershor 2025 – duket sikur Netanjahu synon më shumë të fitojë zemrat e popullit iranian, siç thotë një fjalë popullore, “të marrë me të mirë”, sesa të japë ndonjë paralajmërim të qartë ushtarak. Një strategji e tillë nuk është e re: ajo gërsheton përdorimin e “soft power”-it me gjuhën e fuqisë së ashpër, siç e ka përshkruar Joseph Nye në analizat e tij mbi diplomacinë moderne.

Megjithatë, apeli në dukje human për miqësi mes dy popujve nuk ka gjasa të ketë ndonjë efekt real mbi operacionet kundër caqeve specifike në Iran: ndaj figurave kyçe të establishmentit iranian, si dhe ndaj objekteve bërthamore dhe pajisjeve ushtarake. As vetë Netanjahu nuk duket se ushqen ndonjë iluzion në këtë drejtim.

Për hir të së vërtetës, ndër shekuj, iranianët dhe izraelitët kanë qenë dhe mbeten ndër popujt me më pak konflikte të drejtpërdrejta mes tyre. Madje, gjatë luftës Iran-Irak në vitet ’80 të shekullit të kaluar, SHBA-të – në një prej paradokseve të realpolitikës që kujtojnë qasjen e Kissinger-it në Lindjen e Mesme – furnizuan Iranin me armatim të sofistikuar për kohën, në mënyrë të tërthortë e jo gjithnjë transparente. Por ky fakt mbetet vetëm një pamje sipërfaqësore për të parë më thellë: ai nuk shpjegon thelbin e konfliktit aktual. Në fund të fundit, Sajrusi i Madh nuk kishte si qëllim primar lirimin e hebrenjve nga skllavëria. Kjo ndodhi si pasojë e fitores së tij ndaj Babilonasve, ku hebrenjtë mbaheshin si skllevër. Vetëm më pas kjo u narrativizua në tekstet biblike si një akt human i pashembullt. Perandoria Akamenide (650–630 p.e.s.) është e njohur për tolerancën e saj fetare – jo vetëm ndaj hebrenjve – ashtu siç është për lirimin e popujve të mbajtur në robëri nga Babilonasit pas pushtimit të tyre nga Sajrusi më 538 p.e.s., siç dëshmohet edhe në “Cilindrin e Sajrusit”, një prej dokumenteve më të hershme të të drejtave të njeriut që është përmendur shpesh edhe nga autorë si Amartya Sen në reflektimet e tij mbi tolerancën dhe lirinë.

Ideja e këtij apeli të Netanjahut është më e strukturuar dhe mbart një mesazh më të rëndësishëm sesa thjesht thirrja për miqësi mes dy popujve të lashtë. Ai përçon një sinjal të qartë që shkon përtej retorikës emocionale dhe mbështetet në një narrativë më të thelluar strategjike: thirrja për popullin iranian nuk është vetëm një ftesë për distancim nga regjimi, por një komponent i një vizioni më të gjerë për ndryshim regjimi në Iran.

Struktura e këtij apeli nuk është e rastësishme. Ajo ndërthur narracionin historik me taktikën politike, duke e maskuar qëllimin përfundimtar – destabilizimin e elitës aktuale iraniane – me një gjuhë gjoja pajtuese. Kjo lloj qasjeje është përshkruar edhe nga teoricienë të komunikimit politik si George Lakoff, i cili thekson se mënyra se si ndërtohen metaforat dhe kornizat narrative ndikon drejtpërdrejt në mënyrën si publiku e percepton realitetin.

Deklarata e Benjamin Netanjahut më 13 qershor 2025 nuk duhet parë vetëm si një apel për paqe, por si një mjet strategjik në funksion të objektivave më të thella politike dhe ushtarake. Duke iu drejtuar drejtpërdrejt popullit iranian, Netanjahu synon të diferencojë regjimin teokratik nga shoqëria iraniane, në mënyrë që të legjitimojë ndërhyrjen ushtarake si një akt kundër strukturës së pushtetit, jo kundër një kombi. Kjo përputhet me analizat e Kenneth Waltz mbi strukturën anarike të sistemit ndërkombëtar, sipas të cilit shtetet nuk mund të mbështeten te të tjerët për sigurinë e tyre dhe, rrjedhimisht, ndjekin politika që synojnë vetë-ruajtjen. Në këtë kontekst, ndërhyrja izraelite ndaj Iranit nuk është thjesht një reagim, por një veprim i parashikuar në logjikën e mbijetesës në një sistem ku kërcënimet ekzistenciale nuk mund të injorohen.

Ndryshimi i regjimit si qëllim i tërthortë

Apeli që përmban thirrjen për ndryshim regjimi në Iran nuk shprehet në mënyrë të drejtpërdrejtë, por qëndron si një mesazh i nënkuptuar, i cili parashikohet të realizohet si pasojë e dinamikave dhe zhvillimeve që do të ndodhin pas përfundimit të kësaj lufte të nisur. Kjo qasje reflekton edhe parimin realist të teorisë së marrëdhënieve ndërkombëtare, siç ka theksuar Kenneth Waltz, sipas të cilit ndryshimet në ekuilibrin e fuqive shpesh ndodhin përmes transformimeve të strukturave politike të brendshme pas përplasjeve të jashtme.

Ajo që dihet me siguri është se, këtë herë, nuk kemi të bëjmë me një goditje të rastit apo simbolike, por me një fushatë të përgatitur mirë kundër caqeve të përzgjedhura brenda Iranit. Kjo është paralajmëruar qartë nga vetë Izraeli, qysh në reagimin e fundit ndaj sulmit të papritur iranian mbi territorin e tij. Ajo që regjimi në Teheran ka nënvlerësuar është vendosmëria e Izraelit për të mbrojtur ekzistencën e vet si shtet.

Një popull që ka përjetuar Holokaustin – një akt i përmasave jashtëzakonisht çnjerëzore – e ka të vështirë të frenojë refleksin e ekzistencës, që qëndron si një hije e pashlyeshme në memorien kolektive. Ky refleks është bërë pjesë përbërëse e psikes politike izraelite dhe justifikon një sjellje që shpesh nuk kuptohet lehtë nga jashtë. Historiani izraelit Yehuda Bauer ka argumentuar se Holokausti nuk është thjesht një traumë, por një pikë kthese në formësimin e vetëdijes kombëtare të shtetit hebre.

Ky dimension historik nuk mund të injorohet nga asnjë udhëheqës botëror me sens të shëndoshë të realitetit: imagjinoni që në nisjen e Kryqzatës së Parë, në vitin 1096, shumë komunitete hebreje në Gjermani e Francë u masakruan nga turmat para se të mbërrinte ekspedita në Tokën e Shenjtë. Ky model i dhunës ndaj hebrenjve ka qenë i vazhdueshëm gjatë gjithë Mesjetës, duke kulmuar në Holokaustin e shekullit XX. Sipas Zygmunt Bauman, Holokausti nuk ishte një devijim barbar, por rezultat i një moderniteti që e shtyu racionalitetin e tij drejt shkatërrimit total. Në këtë kontekst, reagimi i Izraelit ndaj çdo kërcënimi ndaj ekzistencës së vet është më shumë se strategji politike: është një instinkt historik, një përgjigje që buron nga një kujtesë kolektive e thellë dhe një ndërgjegje e ndërtuar mbi të mbijetuarit.

Ekzistenca si aksiomë e shtetit izraelit dhe vendi i kujtesës kolektive

Duke marrë parasysh këto fakte, retorika e Iranit dhe e satelitëve të tij rajonalë, si Hezbollah dhe Hamas, të cilët mohojnë të drejtën e Izraelit për ekzistencë si shtet sovran, nuk është thjesht një ushtrim propagandistik. Në Izrael, këto deklarata perceptohen si kërcënime reale, të cilat mund të materializohen në çdo moment. Kjo është arsyeja pse mbijetesa fizike e shtetit përbën themelin e gjithë politikës izraelite të sigurisë. Ky është prioriteti absolut i shtetit izraelit: sigurimi i ekzistencës fizike në territorin ku ndodhet. Dhe për ta garantuar këtë, përdorimi i çdo mjeti në dispozicion – qoftë diplomatik, ushtarak apo teknologjik – është legjitim.

Kjo nuk është përjashtim, por rregull i pashkruar në marrëdhëniet ndërkombëtare: çdo shtet, në instancën e parë, angazhohet në një luftë për ekzistencë, siç e kanë theksuar jo vetëm teoricienët modernë si Hans Morgenthau, por edhe historianët e lashtësisë si Thukididi. Ky i fundit, duke analizuar Luftën e Peloponezit në shekullin V para Krishtit, shkruante se “shkaku i vërtetë i luftës është frika e njërit shtet ndaj rritjes së fuqisë së tjetrit” dhe në dialogun e tij të famshëm me Melianët, theksonte se: “Të fortët bëjnë çfarë u lejon fuqia; të dobëtit vuajnë atë që u bie për pjesë.” Ky koncept është themeli i asaj që sot e njohim si realizëm politik, ku mbijetesa dhe sigurimi janë parakusht i çdo veprimi shtetëror.

Në rastin e Izraelit, kjo betejë për ekzistencë merr përmasa dramatike. Bëhet fjalë për një komb që, ndër shekuj, ka përjetuar forma të përsëritura të përndjekjes, nga getot mesjetare te përjashtimet sociale e ligjore, e deri te Holokausti i shekullit XX – krimi me dimensionin më industrial të shfarosjes që ka njohur njerëzimi. Është pikërisht për këtë arsye që në diskursin izraelit, Holokausti shkruhet me “H” të madhe: jo për ta absolutizuar mbi vuajtjet e tjera të njerëzimit, por për të nënvizuar një traumë historike të pakrahasueshme, që ka formësuar identitetin shtetëror. Sociologu francez Pierre Nora e quan këtë formë të ndërtimit të vetëdijes “vendi i kujtesës” (lieu de mémoire), ku trauma historike nuk mbetet vetëm në arkiva, por aktivizohet vazhdimisht në narrativën kombëtare. Në rastin e Izraelit, kjo kujtesë nuk është vetëm morale apo memoriale -është edhe operacionale, e gatshme për t’u transformuar në strategji konkrete të vetëmbrojtjes.

Numri i vendeve në fqinjësi të Izraelit që mohojnë ekzistencën e kombit dhe shtetit izraelit është zvogëluar ndjeshëm ndër vite, duke mbetur tashmë vetëm Irani me aleatët e tij në rajon, përfshirë edhe Huthit pranë Gjirit të Adenit. Gjatë dekadave, amerikanët dhe izraelitët kanë punuar për të arritur një modus vivendi me vendet muslimane në lidhje me statusin e Shtetit hebre në atë pjesë të botës. Egjipti ishte ndër vendet e para që normalizoi marrëdhëniet me Izraelin përmes Marrëveshjeve të Kemp Davidit në vitin 1978, gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë. Kjo arritje përbënte një sukses të madh, megjithatë, marrëveshja mbeti një pakt i raporteve bilaterale të fuqizuara nga aleanca e përbashkët me Shtetet e Bashkuara.

Fundi i Luftës së Ftohtë më 1989 hapi dyert për një rishikim rrënjësor të pozicionit të Izraelit në Lindjen e Mesme. Regjimet e vendeve muslimane që ishin formuar me mbështetjen e ish-Bashkimit Sovjetik vazhduan për një kohë të gjatë të mbajnë retorikën e tyre anti-hebreje, me pikënisje mohimin e ekzistencës së Izraelit si shtet. Çështja palestineze u shndërrua në një referencë të domosdoshme për këto vende, edhe pse shumë prej tyre kultivonin një armiqësi më të thellë ndërmjet tyre sesa ndaj Izraelit. Si regjime diktatoriale dhe autoritare, vendet muslimane si Libia, Iraku dhe Siria e përdorën çështjen palestineze si një mjet për ruajtjen e regjimeve të tyre. Të gjitha këto vende, një nga një, ranë: Libia dorëzoi stabilimentet e saj për pastrimin e uraniumit dhe nuk pati kapacitet për të rezistuar valën e ndryshimeve gjatë Pranverës Arabe, ndërsa Iraku dështoi për shkak të mungesës së transparencës ndaj Agjencisë Ndërkombëtare për Energji Atomike (ANEA). Regjimi sirian, megjithëse u godit rëndë nga Pranvera Arabe, arriti të rikuperohet me ndihmën e Rusisë, e cila atëherë nuk ishte përfshirë në konfliktin e Ukrainës.

Qëllimi parësor: lufta për ekzistencë

Pas sulmeve terroriste të organizuara nga Hamas ndaj Izraelit më 7 tetor 2023, ky autor ka shprehur hapur në median vendase bindjen se Izraeli nuk do të ndalet pa shkatërruar në thelb Hamasin si një kërcënim ushtarak serioz. Viktimat civile janë tragjedi të thella dhe kanë përmasa të papara në Lindjen e Mesme moderne, por Izraeli i trajton ato si pasojë të refleksit të tij historik të mbijetesës – refleks ky i formuar nga përvoja traumatike e Holokaustit. Kjo qasje nuk është e re; ajo është vazhdimësi e politikës izraelite që nga luftërat e themelimit të shtetit në 1948-1949, deri te konfliktet më të fundit në 2006, 2008 dhe sot.

Në fushën e marrëdhënieve ndërkombëtare, Hans Morgenthau, një nga themeluesit e teorisë së realizmit politik, ka theksuar se “lufta për ekzistencë është parimi kryesor i politikës ndërkombëtare” dhe çdo shtet vepron mbi këtë parim për të mbrojtur sigurinë dhe sovranitetin e tij. Kjo është veçanërisht e dukshme në rastin e Izraelit, ku kujtesa kolektive e Holokaustit – si trauma kombëtare – ushqen një ndjeshmëri të veçantë ndaj kërcënimeve ekzistenciale. Siç vëren psikologia sociale dhe studimet mbi memorien kolektive, trauma historike e përbashkët formëson identitetin dhe sjelljet e komuniteteve, duke u bërë një “hije që nuk shuhet kurrë” në vetëdijen kombëtare. Kjo e bën Izraelin jashtëzakonisht vigjilent dhe të vendosur në veprimet e tij ushtarake dhe politike.

Në dallim nga periudhat e mëparshme, pas këtij sulmi terrorist u duk qartë se Izraeli synon të adresojë në mënyrë rrënjësore shkaqet e konfliktit. Hamas dhe Hezbollah, si përfaqësues rajonalë të interesave iraniane, tashmë janë të izoluar nga mbështetja globale, veçanërisht pas humbjes së mbështetjes ruse/sovjetike. Kjo situatë i kthen këto grupe në aktorë me ndikim kryesisht rajonal, duke i ngjashëm me fatin e Libisë dhe Irakut në periudha të mëparshme; Siria nuk mund të përballej me presionin më vonë, veçanërisht pas angazhimit rus në luftën kundër Ukrainës. Ky angazhim rus, ka mundësuar edhe rikthimin e sovranitetit të Azerbajxhanit në Nagorni-Karabakh, një rajon i okupuar nga Armenia gjatë epokës së dominimit rus në ish-Bashkimin Sovjetik.

Duke u kthyer në kontekstin izraelit, pas sulmeve terroriste, Izraeli nisi një ofensivë shumëdimensionale, duke goditur njëkohësisht regjimin në Iran dhe aleatët e tij rajonalë në Gaza dhe Liban. Neutralizimi substancial i Hezbollahut në Liban – duke e eliminuar si kërcënim ushtarak në afat të shkurtër – dhe eliminimi i regjimit në Damask përbëjnë humbjet më të mëdha të regjimit të Teheranit në këtë fazë. Hamas, i kapur në një kurth të vetëkrijuar, u bë jo vetëm i neutralizuar, por edhe një faktor tepër i parëndësishëm në gjeopolitikën rajonale rreth çështjes palestineze. Në fakt, pas këtyre zhvillimeve, çështja palestineze u nda përfundimisht nga politika dhe veprimet e Hamasit, që shpesh veproi në mënyrë barbare jo vetëm kundër Izraelit, por edhe kundër popullit palestinez që përfaqësonte. Ky distancim pasqyron një ndarje thelbësore midis aspiratave legjitime kombëtare palestineze dhe agjendës së ngushtë dhe shkatërruese të udhëheqësisë së Hamasit.

Me goditjet ndaj aleatëve kryesorë iranianë në rajon, koha për një përgjigje më të ashpër ndaj Iranit dukej se kishte ardhur, siç u shpreh qartë edhe në retorikën politike të Benjamin Netanjahut. Para ardhjes në pushtet të presidentit Trump, lidershipi amerikan ishte më i prirur për dialog dhe kontroll diplomatik të programit bërthamor iranian përmes ANEA dhe marrëveshjes së arritur gjatë presidencës së Obama. Megjithatë, kjo qasje nuk rezultoi e mjaftueshme, pasi kontrolli efektiv mbi pasurimin e uraniumit ishte praktikisht i pamundur. Për këtë arsye, Trump në mandatin e tij të parë anuloi çdo zotim amerikan në raport me Iranin, duke hequr dorë nga marrëveshja e vitit 2015, duke argumentuar se kjo marrëveshje i linte duart lidhur Shteteve të Bashkuara për ndërhyrje ushtarake në rast të prodhimit dhe testimit të armëve bërthamore nga Irani.

Administratat e mëparshme nuk ishin në gjendje të ndiqnin me vendosmëri politikën izraelite ndaj Iranit, veçanërisht pas thirrjeve dramatike të Netanjahut për rrezikun në rritje që vinte nga regjimi në Teheran. Ardhja e Trump në pushtet eliminonte pengesat kryesore për një qasje më agresive ndaj programit bërthamor iranian, i cili kishte nisur fillimisht për qëllime paqësore qysh në kohën e Shahut Reza Pahlavi.

Në këtë kontekst, është e rëndësishme të kujtojmë fjalët e Hans Morgenthau, i cili në veprën e tij klasike “Politics Among Nations” (1948) thekonte se siguria dhe ekzistenca janë primaret e çdo shteti, dhe veprimet në politikën ndërkombëtare janë gjithmonë të orientuara nga nevoja për mbijetesë. Kjo nënvizon qartë motivin e fuqishëm që udhëheq politikat agresive të Izraelit ndaj Iranit dhe aleatëve të tij në rajon. Gjithashtu, psikologjia e memorieve kolektive, siç është trajtuar nga studiues si Maurice Halbwachs, na ndihmon të kuptojmë sesi trauma historike, si Holokausti, krijon një “hije të pandalshme në vetëdijen kolektive” të një kombi, duke formuar një refleks të fuqishëm mbijetese që përcakton sjelljen shtetërore në raste kërcënimesh ekzistenciale.

Modus Vivendi i ri në Lindjen e Mesme

Nga ajo që shihet deri tani, në ditët e para të luftës Izrael – Iran, duket qartë se kjo është një përgatitje e thellë dhe e qëllimshme izraelite me synim eliminimin përfundimtar të kërcënimit nuklear ekzistencial që përbën Irani ndaj Izraelit. Programi bërthamor iranian pritet të goditet në mënyrë serioze dhe sistematike, ndërsa kapacitetet konvencionale të Iranit do të dobësohen në shkallë të paprecedentë. Rënia e ndikimit rajonal të Iranit, pas humbjeve të rëndësishme në Siri dhe Liban, dëshmon se hegjemonia e tij është tashmë në pikë kthese.

Ky zhvillim reflekton një parim themelor të marrëdhënieve ndërkombëtare të identifikuar që në antikitet nga Thukididi, i cili theksonte se lufta lind nga frika dhe nga dëshira e shteteve për të siguruar ekzistencën e tyre në një sistem pa autoritet qendror (anarkik). Izraeli, si një shtet me përvojë historike të traumave ekzistenciale, përqendrohet në luftën për mbijetesë përballë kërcënimit iranian, në përputhje me teorinë klasike të realizmit që Hans Morgenthau e ka konceptuar si luftën për fuqinë dhe ekzistencën në sistemin ndërkombëtar.

Përfundimi i kësaj lufte do të shënojë jo vetëm një kontroll të rreptë mbi programin bërthamor të Iranit, por edhe një transformim të thellë të inspektimeve ndërkombëtare dhe mekanizmave të kontrollit, duke shkaktuar ndryshime të mëdha në fatin e regjimit të mullave në Teheran. Në këtë kuadër, marrëveshjet e reja që do të formohen do të kërkojnë një modus vivendi të ri për Lindjen e Mesme, ku dominimi iranian do të sfidohet në mënyrë të pakthyeshme. Mungesa e mbështetjes globale për Iranin e detyron atë të përballet drejtpërdrejt me Izraelin dhe aleatët e tij, duke e zhvendosur konfliktin në një përballje të drejtpërdrejtë dhe strategjike në rajon.

(Autori është kryetari i parë i Gjykatës Kushtetuese dhe profesor i së drejtës dhe i marrëdhënieve ndërkombëtare)