Ditari i javës/ Oates: 17-19 nëntor 1974 - Gazeta Express
string(38) "ditari-i-javes-oates-17-19-nentor-1974"

Arte

Gazeta Express

17/01/2025 15:39

Ditari i javës/ Oates: 17-19 nëntor 1974

Arte

Gazeta Express

17/01/2025 15:39

Joyce Carol Oates (1938), shkrimtare amerikane. Botoi librin e parë më 1963 dhe prej atëherë ka botuar rreth 60 romane, drama, novela, tregime të shkrutra, poezi dhe non-fiction. Romanet më të njohura Black Water (1992), What I Lived For (1994), dhe Blonde (2000); përmbedhje me tregime: The Wheel of Love (1970) dhe Lovely, Dark, Deep: Stories (2014), që të gjitha finaliste të Pulitzer Prize. Është shpërblyer me National Book Award për romanin Them (1969), me dy O. Henry Awards, National Humanities Medal, dhe Jerusalem Prize (2019)

17 nëntor 1974

Lexo Edhe:

Ditë maji e butë, gjithë gjallëri, me diell. Shumë zogj, kryesisht xhunko, duke çukitur në tarracën tonë. Një lepur u shfaq – pastaj u zhduk. Lumi është i qetë dhe bukur i kaltër.

Veç nëse bëjmë një përpjekje të vetëdijshme – pothuajse një përpjekje muskujsh, kordat muskulore që i kontrollojnë sytë – fare pak nga bota fizike na mbetet neve në regjistrimin e shkruar të jetës. Pse kështu? – se bota e brendshme, preokupimet e njërit aspekt të vetëdijes, duhet ta lënë anash botën e jashtme? – kur në të vërtetë (siç e dimë të gjithë, Samuel Beckett jo më pak se Arnold Bennett) bota që na rrethon më për së afërmi është bota në të cilën shikojmë dhe e cila e i jep formë botës sonë imagjinare në një shkallë bukur më të lartë se sa që mund ta pranojmë ne […]. Jeta këtu në Windsor, në brigjet e lumit Detroit, në rrethinat relativisht të qeta – megjithëse nja pesëmbëdhjetë minuta ecje prej universitetit – ma ka mundësuar të zhvilloj aspekte të vetvetes që s’do të mund të aktivizoheshin atje në Detroit: absolutisht e kotë ta mohoj këtë. Këtu, shtëpia jonë ishte thyer një ditë teksa ishim jashtë, kur u kthyem e gjetëm në rrëmujë – sirtarët e komodinave të nxjerrë jashtë, të mbathurat e hedhura përtokë – arturinat e mia modeste të shkapërderdhura (po vetëm pak gjëra kishin marrë me vete: gjykimi mendjemprehtë i hajnit), njolla gjaku të çuditshme në parket në dhomën e ngrënies. Shoku psikologjik të shohësh shtëpinë tënde të thyer… një përvojë e vërtetë, e pafalshme, po prapëseprapë nga e gjithë kjo kam nxjerr veç një poezi deri më tash. Mbase ishte, ose është, tejet e papërballueshme…? Pastaj erdhi trazira e vitit 1967 – trazirat – zjarre në disa blloqe më tutje në Livernois, plaçkitje dhe panik i përgjithshëm, dhe Garda Nacionale e stacionuar në afërsi: e çmueshme ta kesh si përvojë, pa dyshim, po prapë zor të jetë ajo gjëja që dikush do të donte ta ripërjetonte. Më e keqja, ne ishim në New York City kur filloi, ishte përhapur fjala se kryebashkiaku dhe guvernatori ishin vrarë dhe se Detroiti po kallej… Kështu që u kthyem sa më shpejt që mundëm, e ndjemë nevojën të ktheheshim, dhe u drejtuam nga lindja drejt qytetit përgjatë Seven Mile Road, e habitur me familjaritetin e gjithë kësaj – qetia – shkëlqimi i diellit – grija e pastër e rregullt që spërkat lëndinat veriperëndimore të Detroitit – vetëm pasi iu avitëm Livernoisit gjërat filluan të duken më të zymta, më sensacionale. Pronarë shtëpish, ne i ndiejmë plaçkitjet si kërcënim, s’do mend; por vetë plaçkitësit mund të kenë ndier një gjallëri marramendëse, një ndjesi lirie të papritur, absolute, të papandehur – lirinë për të shkatërruar, që zakonisht është privilegj i klasave sunduese. Po të kisha qenë “Jules” për ta, a do të isha sjellë si “Jules”?* Përgjigjja është: natyrisht. Çdonjëri madje. Por ne nuk jemi “Jules” dhe nuk mund të gjykojmë.

Sidoqoftë, duhet të përpiqemi të gjykojmë. Është e gabuar të vrasësh, është e “gabuar” të jesh i dhunshëm. Por është edhe më e gabuar, më e qortueshme, të vësh qeniet njerëzore në pozicionin – psikologjikisht dhe moralisht – ku energjitë e tyre jetësore mund të shprehen vetëm në shkatërrim, në vrasje. Dhuna është pranim i impotencës. Dhuna është një lloj i impotencës. Por kush e ka nxjerrë dhunën në skenë, kush duhet të fajësohet?…

Windsori vetë i ka problemet e veta, vështirësitë e veta urbane, ndotja që bie nga lart (ndotja përreth lumit nga fabrikat e Detroitit, mbi të gjitha nga Detroit Edison) dhe një problem i theksuar me drogën, për aq sa thuhet. Por nuk ka vend për disfatë këtu, apo frikë. Problemet janë mjaft të mëdha sa të tërheqin vëmendje e tyre, të vogla mjaft sa të duken të zgjidhshme. Natyrisht ato s’do të zgjidhen – nuk është në natyrën e shumicës së problemeve që të “zgjidhen” – por në ndërkohë askush nuk dëshpërohet.

Gjeta një letër të Anne Sexton që ma kishte nisur më 4 qershor 1973.

 Ajo ka bërë vetëvrasje para pak kohësh; monoksid karboni në shtëpinë e saj në Weston, Massachusetts.

Shoku i gjetjes së kësaj letre – dhe frika e përzier, llahtari, eksitimi gjatë leximit të saj – Dëshira që të mund t’i shkruaja përsëri, siç bëja atëherë, dhe ajo do të më përgjigjej – dhe prapë – në këtë mënyrë mposhtet vdekshmëria, pengohet fati –

E çuditshme që s’i kisha vënë re, ose për çdo rast s’i kisha marrë seriozisht, disa gjëra në letrat e saj që ishin njëmend, njëmend të trishta, në një mënyrë të pashpresë. Tendenca ime të interpretoj disa njerëz thua se janë vetja ime duke folur… dhe fjalët e tyre vetëm shprehje e vetes sime. Shumë e vërtetë është (po kush i shpëton kësaj?), se ne e përjetojmë botën përmes filtrit të personalitetit tonë; ose, sipas termave psikologjikë të një shkolle të psikologjisë, ne “projektojmë” tiparet tona tek të tjerët dhe rrallë i përjetojmë njerëzit siç janë në vetvete…

Po pastaj? Si mund të jetë e mundshme diçka tjetër?

Anne Sexton: “Po, është në natyrën time të jem mirëkuptuese pothuajse në mënyrë konstante dhe uria ime për dashuri është e paanë si personazhet e tua hamëse në Wonderland**. Kur e ndiej antitezën, nuk e di si të nxjerr gëzim prej saj, megjithëse është pjesë e jetës dhe si shkrimtare duhet ta shijoj të qenit në kontakt me agoninë”.

Dallime moskuptimi të personalitetit. Fëmijëria e hershme? Fati biokimik? “Ndikimet”…? Për një person vetëvrasës si Anne Sexton të ketë mbijetuar deri në moshën dyzetepesëvjeçare, mua më duket e arritur, triumf. Virginia Woolf, që kishte mbërritur deri në moshën dyzetenëntëvjeçare, është edhe më e jashtëzakonshme. Vetëvrasjet gjithmonë gjykohen sikurse të kishin qenë pranim i dështimit, por duhet të kemi parasysh pikëpamjen se të kenë jetuar aq gjatë sa kanë jetuar është një zotësi e llojit të vetë. Duke e ditur qysh si vajzë e re se ka tendencë vetëvrasjeje, Virginia Woolf kishte rezistuar — kishte bërë përpjekje heroike të lidhte vetveten me botën e jashtme – siç kishte bërë Anne Sexton – siç bëjmë të gjithë ne. Pse të mos përqendrohemi te sukseset, gëzimet e vockla dhe të mëdha të atyre jetëve, arritjet e vërteta artistike? Pas së gjithash, secili dhe të gjithë vdesim; mënyra e saktë e vdekjes mund të mos jetë aq e rëndësishme.

“Në gjithë atë që bën, thua ose mendon, mbaje në mend në çdo kohë se fuqia e tërheqjes nga jeta është nëdorën tënde”. – Marcus Aurelius

Shumë individë, shumë mundësi “rrugëdaljesh”. Secili sipas shijes së tij, zgjedhjes së tij, intelektit të tij… guximit të tij. Po në fund tabuja e vetëvrasjes është, dyshoj, kryesisht irritim dhe keqardhje nga ana e atyre që kanë mbetur pas. Shoqëria është piknik që individë të caktuar e braktisin herët, ndeja që ata s’arrijnë ta shijojnë, komedia muzikore që ata mendojnë se nuk ia vlen çmimin e pranimit.

19 nëntor 1974

Fragmente të vetveteve të kaluara, të pabesueshme në të tashmen. Të parikujtueshme. Ku është personi – i njohur vagullt si “unë” – që luante në piano me orë të tëra? – për çdo ditë? Një lloj kredhjeje demoniake e këndshme në të – në atë “të” të pakuptueshme të muzikës – e cila fatkeqësisht avullohet posa reshtim së përqendruari. Dhe frustrimet, dëshira për përsosje teknike – përsosje! – ndonjëri do ta kishte dashur thjesht një lloj rastësor të mjeshtërisë – jo-ofensive për veshin dhe trurin. Po së fudmi muzika ishte e pakapshme dhe me kalimin e viteve kam punuar me të seç herë e më pak, derisa në fund aspak, jo më me ndonjë seriozitet prej se jemi vendosur në Windsor… dhe pianoja e bukur e pastër mbetet në qoshkun e dhomës së ndejës, përgjithmonë e heshtur… Si të besoj se dikur kam punuar në të aq fort… si ta pranoj faktin se ajo “vete” ka marrë fund përgjithmonë… se jam në gjendje të dëgjoj seriozisht, me përqendrim, pak kompozitorë tani… sikurse muzika, muzikat, të ishin një ishull i lënë mbrapa të cimbisë në det, i ngrënë në mënyrë konstante, derisa gjithë ajo që mbetet është muzikë e asaj që do të mund të quhej një vetëdije e epërme… Ravel and Debussy, natyrisht, por përveç tyre dëgjojmë vetëm muzikë religjioze dhe të dëgjoj atë, pa qenë e vetëdijshme për muzikën që është “religjioze” dhe me gjasë duke mos e ditur çfarë ai term do të thotë në të vërtetë. Të gjitha veprat e pritshme përveç – Bachut, Faurés, Mozartit, Beethovenit (megjithëse më pak nga Beethoveni se të tjerët), etj., etj., dhe vepra të pazakonshme si ‘Vespers’ të Rachmaninovit… Kjo është muzika që kurrë s’do të mund ta luaja, kurrë s’do të mund ta provoj: mbase hoqa dorë nga të luajturit e muzikës ngase ishte plotësisht përtej zotësive të mia, tingujt që doja të dëgjoja dhe domosdoshmëria për t’i krijuar ato jo aq e rëndësishme. Pas së gjithash, kur ka aq shumë muzikantë të talentuar…? Muzika bashkëkohore, eksperimentale dhe jo tradicionale: tepër cerebrale për të zgjatur. Muzika elektronike është intelektuale, ideisht e orientuar, elitiste në kuptimin më të keq të fjalës, një zhvillim minor trivial i Charles Ives… sikur se poetët bashkëkohorë të vetëkënaqeshin me “zhvillimin” e një aspekti të vetëm të Whitmanit…. pa një vetëdijesim për mësimin e tij të vërtetë: se secili është vetvetja, një individ, jo një kopje e thjeshtë e tjetrit. Pra ka një lloj të muzikës “moderne”, avangarde në synime, që shkrihet përsosshmërisht me zhurmat arrakate të qytetit (jo natyrës: natyra nuk është kuturu)… muzikë e reduktuar përafërsisht në vlerën emocionale të fjalëve. Por muzika është diçka më shumë se sa fjalët…! Është  ind ndërlidhës, rrahje pulsi mes fjalëve, një para- ose meta-gjuhë, tepër e çmueshme për t’u reduktuar në ide. Por kur dëgjoj ndonjë vepër të gjallë sharmante të Roremit, ose Coplandit, madje edhe të Poulencit, e pastaj dëgjoj ndonjë vepër të… (jo korrekte, po, por le të themi të Mahlerit, që të mos përmendim pastaj Mozartin apo Bachun)… Jam e vetëdijshme për problemet dëshpëruese kolosale me të cilat mund të përballet kompozitori modern, të cilët nuk i ka shkrimtari modern… Falë Zotit nuk jam kompozitore… çka do të mund të ishte më e pamëshirshme, më e vështirë dhe më e pafalenderueshme? Të gjitha muzikat tash janë simultante: klasikja, “primitivja”, elektronikja, ajo shumë popullore. Nuk është kështu me letërsinë, përnjëmend. Përnjëmend jo. Romani i ri Saul Bellow nuk do të jetë në kompeticion të fuqishëm me Krim dhe ndëshkim; por vepra e re e Roremit, nëse luhet nga ndonjë simfoni, do të pranëvihet me veprat e “mëdha” të zakonshme… dhe mund të mos i shpëtojë rrezikut të censurës për shkak se duket ndryshe në mënyrë të pafalshme… […]

Doli numri i parë revistës: është shpërndarë; Ray dhe unë bukur të kënaqur me këtë. Ray e ka bërë shumicën e punës, i ka vuajtur shumicën e frustrimeve, faktin se ideja fillestare e revistës – ma ha mendja – ishte e imja; por prej atyre qindra ideve të shkëlqyeshme, sa prej tyre pra kanë dalë përnjëmend në botën e dukshme?

Botuesit e padëgjuar të kohës sonë…

John Martini i Black Sparrow, për shembull. Duke punuar pareshtur, nga dashuria për atë që bën, për – vij në përfundimin – jo edhe aq shumë para. Puna është aq përthithëse, të nxjerrësh një revistë, një sfidë konstante ditore e madje edhe orësh – kënaqësia në njëfarë mënyre e garantuar (do të ketë një numër! – do të botohet!) – pra askush s’ka pse të merakoset. Pastaj, po ashtu, revistat përgjithësisht nuk recensionohen si librat. Botuesit sigurojnë një strukturë në të cilën të tjerët prezantohen. Të jesh botues është e këndshme në një mënyrë si nuk është të jesh shkrimtar gjithmonë, sepse shkrimi personal është prezantim i vetes dhe nuk mund të shkëputesh prej tij… megjithëse natyrisht i gjithë arti është “dhuratë” e kulturës dhe artisti është në fund të fundit i shkëputur prej tij. S’ke ç’të bësh këtu. Data e botimit të The Goddess and Other Women dhe të New Heaven, New Earth, diku në dhjetor.

Libri me ese është libri im i fundit dykuptimësh, shumë moral dhe shumë serioz, absolutisht “zemra ime lakuriqe”; nuk do të duhej të keqkuptohej siç ka ndodhur si shumica e librave të mi. The Goddess ka tregime që tregime që s’mund t’i shikoj më, përveç duke e shfletuar librin me pretendimin se po e bëj rastësisht… disa rreshta janë aq të dhimbshëm, disa paragrafë… dialogët që bien në sy dhe habia ime se ato fjalë do tëlexohen nga njerëzit e tjerë… Libri është, madje më shumë se shumica e librave të tjerë, një përzierja e çuditshme e “fiksionit” dhe “jetës së fiksionalizuar”. Ajo që më mërzit ngase është intime, ajo që më kënaq ngase është jopersonale, puna artistike më shumë se sa ditari, do t’i duket lexuesit jofamiljar me jetën time pak a shumë e njëjta gjë; çka është e “vërtetë” e padallueshme nga ajo që është “imagjinatë”. Do ta konsideroj veten të çliruar nga ngjarjet mbrapa këtyre tregimeve kur të arrij t’i lexoj si një lexuese rastësore, e pazonja ta dalloj dhe e painteresuar të dalloj “realitetin” dhe “imagjinatën”.

Shënim:

Jules Wendall, në romanin e Oates Them (1969), përfshihet në plaçkitjet e Detroitit më 1967 dhe e qëllon një polic.

Romani i Oates, Wonderland (1971) është i mbushur me përfytyrime ushqimi e ngrënieje. Në një skenë makabër, një praktikant i ri zien mitrën e një të vdekure dhe e ha.

The Goddess and Other Women, përmbledhje tregimesh dhe New Heaven, New Earth: The Visionary Experience in Literature, libër me ese, që të dyja të botuara nga Vanguard.

/Marrë nga The Journal of Joyce Carol Oates, 1973-1982, Harper Perennial, 2008

/Gazeta Express