Ditari i javës/ Oates: 13 – 15 nëntor 1974

Arte

Gazeta Express

13/09/2024 16:06

Joyce Carol Oates (1938), shkrimtare amerikane. Botoi librin e parë më 1963 dhe prej atëherë ka botuar rreth 60 romane, drama, novela, tregime të shkrutra, poezi dhe non-fiction. Romanet më të njohura Black Water (1992), What I Lived For (1994), dhe Blonde (2000); përmbedhje me tregime: The Wheel of Love (1970) dhe Lovely, Dark, Deep: Stories (2014), që të gjitha finaliste të Pulitzer Prize. Është shpërblyer me National Book Award për romanin Them (1969), me dy O. Henry Awards, National Humanities Medal, dhe Jerusalem Prize (2019)

13 nëntor 1974

Duke dhënë mësim gjithë ditën – ora e parë në orën njëmbëdhjetë – studentë-shkirmtarë dhe të tjerë për konferencat e pasditës – vizitë e shkurtër nga një profesor i studimeve religjioze (i cili, duke ndjekur një konferencë së fundmi në Washington D.C., ishte mahnitur nga referimet në veprën time nga një profesor amerikan i religjionit dhe telogjisë! – siç jam e mahnitur edhe unë) – seminari im mbi të shkruarit nga ora katër deri në gjashtë – krejt befas na mbulon terri. Satisfaksionet për të dhënë mësim një herë shkojnë përtej gjykimit – në këtë periudhë të papunësisë, posaçërisht – kur mund të shprehesh hapur, ndershmërisht – po a e bën ndokush këtë??? Thirrje e largët nga producenti i shout të William Buckley-t – që më fton në Florida për njërin prej shouve të tij, këtë vikend – paralajmërim tepër i vonë? – fatkeqësisht nuk jam në gjendje ta pranoj. S’kam dal në televizion prej vitesh, prej shumë vitesh – s’kam ndonjë interes për të – megjithëse me gjasë jointeresimi im nuk është virtyt.

Ka një lloj grash – njëfarë loji i burrave po ashtu? – që përpiqen të prodhojnë virtytin nga një mosinteresim për energjitë e vesit. Jam fajtore që s’kam vese, por me siguri fajtore që nuk i kam eksploruar veset. Sa i përket mëkatimit, karakteri im mund të bëjë këtë për mua -! Zhyten në të, vuajnë, ndonjëherë mësojnë diçka, ndonjëjerë mbijetojnë. Metodat e tyre të shpëtimit janë gjerësisht zgjidhja e tyre, pavarësisht “plotfuqishmërisë” sime të dukshme. Lexuesi i një romani nuk mund të hamendësojë deri në çfarë pike edhe romancieri është lexues… lexues së pari, mandej regjistrues. Vepra e artit heq të krijojë veten; tjetri veç duhet të mos interferojë. Rregulli i parë i mjekësisë: Mos bëj dëm. Por nëse dikush mund të dëmtojë, atëherë le ta bëjë me hir…!

Shpirti lëviz andej ku do të jetë. Mërzia nuk është e mundshme, por mungesa e “shpirtit” është. Zor të flitet për këto gjëra, posaçërisht para njerëzve që ndiejnë bezdi nga termat e vërtetë – shpirt, frymë, psikë. Mendjen do ta marrin parasysh (duke imagjinuar se po flitet me delikatesë për “trurin”), por termat e tjerë janë ngatërrues. Dhe prapë – ka njerëz pranë meje, studentë më shumë se të tjerë, në panik nga qasja e përmbajtjeve “spirituale” shumë më shumë se unë: diferenca mes nesh krijohet nga ajo se unë nuk jam e frikësuar nga përmbajtje të tilla, përkundër në të vërtetë ato më bëjnë mirë, ndërsa ata janë të intimiduar, alarmuar, hutuar. Natyrisht edhe unë kam qenë e frikësuar në të kaluarën… dhe me gjasë do të jem prapë… ekziston edhe rreziku i vetëkënaqësisë, i harresës së natyrës gëlltitëse të menjëhershme të përmbajtjeve psikike. “Ëndrra”, thonë njerëzit, duke u orvatur kështu t’i heqin nga mendja këto vizione; por fjala “ëndrra” nuk është ajo e duhura kur dikush vuan një vizitë të papritur nga pavetëdija… Por Shpirti lëviz andej ku do të jetë. Mençuri biblike, psikologji e buonsensit. Njeriu s’mund ta detyrojë veten të shkruajë: dhe unë s’kam shkruar poezi as tregim prej javësh. As nuk më mungon ky lloj i shkrimit. Të gjithë energjitë e mia i kam rezervuar për romanin dhe s’më ka mbetur asnjë fije më për ndonjë gjë tjetër. A është kjo zgjedhje e vetëdijshme? Jo. Nuk mund të flitet për këtë si zgjedhje – duke nënvizuar faktin se romani është “më interesant” në këtë moment të jetës sime – por kjo është egoarsyetim, jo bindje e vetes. Shpirti lëviz kah të dojë… Ne biem në dashuri, ne nuk duam më: përvoja e “dashurisë” na bie mbi krye, na mposht dhe ndonjëherë (megjithëse jo gjithmonë) na merr pas vetes. Nuk mund të ruhet, të kthehet pas. Mund të kthehet pas me pëlqimin e saj – pornuk mund të thirret, s’do mend jo të sforcohet të kthehet. Theksi mbi vullnetin, mbi aktivitetin e egos, është vendosur në vend të gabuar kur është fjala te shpirti, megjithëse me shumë gjasë në jetë është relevant. Nuk “besoj” në “besimet” e mia – a beson ndonjëri?

14 nëntor 1974

Drekë në pab-restorant me R-në dhe miqtë – anëtarë të departamentit – pastaj një takim departamental. Mërzi e paanë gjatë takimit – edhe pse fascionues, që të tjerët mund të jenë aq të dhënë, aq gjallërisht të lidhur. Tridhjetë a më shumë burra e gra inteligjente – të vendosur në një dhomë pa dritare – me ndriçim fluoreshent – raporti i korrikules i prerzantuar bindshëm – mendja është e ngasur të përhumbet, të fluturojë – dhe prapë prania e të tjerëve (ulur mbrapa mikut tim C.) bën që të merren këto gjëra seriozisht. Por – me çfarë çmimi?

A dalloj ndonjë gjë nga miqtë e mi? Por si? Në tituj? Në karakter? A jam thjesht më skrupuloze, a më pak?

Gjurulldi në darkë. Nuk e kam zakon të pi, megjithatë përjetoj një alternim të dalluar të vetëdijes në praninë e të tjerëve – shoqërisht, por edhe në klasë ose në seminar – një ndjesi e intensifikimit, gjallërimit dhe lartësisë – një lloj euforie. (A mund të mbajnë të njëjtën lartësi pirësit, pa pirë? Po ata kurrë nuk s’e bëjnë këtë eksperiment). Procesi është mashtrues: njeriu e ndien veten të përmbushur, me këto kili-mili të njerëzve të tjerë, por në të njëjtën kohë edhe bosh.

Tundimet e botës: të vazhdojë përgjithmonë aty jashtë.

Pranim i shkëlqimit të një studenti të ri – njëzetetre vjeç nga Lindja – kënaqësi, respekt, pakëz zili për materialin e tij (ah, çka do të mund të bëja me të! – por nuk është i imi). Për disa shkrimtarë, thjesht ekzistencë – mbijetesë – do t’u sigurojë atyre njëfarë lloj suksesi. Janë të lindur shkrimtarë, s’mund ta huqin. Për të tjerët, “suksesi” duhet të jetë i sforcuar – duhet të punojnë në secilin tregim, poezi, roman – të merakosur dhe të tallur – ngase ata kuptojnë, në mënyrë bukur korrekte, se nuk kanë fat të natyrshëm, janë të detyruar ta krijojnë atë… Gëzimi sigurisht u takon të vjetërve; atyre u duhet thjesht ta jetojnë artin e tyre. Të fundmit –? Mbase gëzimi mund të sforcohet. S’e di.

Kur jep gjithçka nga vetja, natyrisht se tretesh. Maskimi i përsosur: transparenca. Me termat më të ngathët, përzierja e një shorti fizik lejon anonimitetin, strehimin, një shenjtërim të mundshëm. Por është jodiskrimunuese: për më tepër jointeligjente. Ne zgjedhim, zgjedhim në mënyrë konstante, jemi përherë duke zgjedhur, nuk mund të mos zgjedhim, ngase shtirja e të qenit të paaftë, inertë, është po ashtu zgjidhje. “Zgjidhja” ime është transparenca e një “Uni” të parashikueshëm në konstekstin social në të cilin mbështetet – për më tepër maskohet, kamuflohet brenda peizazhit. Njerëzit e quajnë këtë “personalitet” – por natyrisht është një formë e sjelljes, e vetëdijshme te disa, e pavetëdijshme te disa të tjerë. Shumica e njerëzve kënaqen me sjelljen rituale apotropaike: këtë ata e quajnë socializim. Dhe imagjinimi i tij është vetëm zakon, një mënyrë e kalimit të kohës – kur në të vërtetë është vetë koha. As nuk jemi përgjithësisht jashtë tij.

U ktheva nga universiteti vonë pasdite, e rraskapitur. Tashmë është dimër – trëndafilat në kopshtin tonë të pasëm janë mbuluar nga bora – gjithçka e ashpër, e qullur, jofamiljare. Vetëm gjysma e nëntorit… Të mposht lodhjen, vazhdova të punoja në romanin tim njëkohësisht: pak progres. Narratori, i cili duhet të vdesë, nuk dëshiron të vdesë – vazhdon të flasë, të vërtitet, të lutet për jetë – por kush do të fitojë? Po unë tashmë kam fituar. Kam fituar pafundësisht herë. Përleshja duhet të zbutet, por në të vërtetë veç sa bëhet më e vështirë: personazhet e mia po ashtu janë rritur, janë më të sofistikuar, më të shkathët dhe më sajues. Nuk duan përherë të futen në një vepër arti, në një tapiceri. Duan jetët e tyre individuale. Dhe prapë – pa tapicerinë që do t’i paraqiste, përkufizonte, nuk do të ekzistonin fare. Fakti krucial i artit.

15 nëntor 1974

E premte, një orë mësimi në orën njëmbëdhjetë – pesëdhjetë minuta të pambarim duke u vërtitur rreth tregimit “Der Jäger Gracchus” të Kafkës dhe pikëpamjeve tona të përgjithshme mbi vdekjen – pastaj drekë në Detroit, u njoha me Elizabeth Janeway përmes Kay Smithit. Një ditë dimri e ftohtë me erë – Detroiti në kohën e tij më të keqe – drekë pune në katin e njëzetegjashtë të një ndërtese në qendër të qytetit – mahnijta ime si zakonisht kur është puna të takoj dikë veprën e të cilit e kam lexuar: ne të gjithë jemi aq ndryshe nga proza jonë…

Keqprezantuar? Jo. Kurtfarë prezantimi.

Elizabeth Janeway e afërt, e artikuluar, e zonja; e mësuar me udhëtimin, shout televizive, panelet, fjalimet publike. Promovimi i një libri të botuar së voni. Një drekë e shkurtër, shumë për të thënë, pakëz kohë për ta thënë – pastaj Kay dhe Elizabeth u larguan, Kay që ta çonte në aeroport, unë duke qëndruar vetëm për dhjetë minuta, duke pirë çaj, me sytë kah stuhia e borës jashtë. Ndjesi zilie, për jetët ose mënyrat e jetës – duke jetuar – e pakapshme për mua; e pakapshme, pas së gjithash, ngase e kam zgjedhur jetën time dhe rrjedhimisht nuk mund të zgjedh një tjetër.

Balanc mes përmbushjes personale private (martesë, miqësi, punë në universitet) dhe jetës “publike”, zotimi për të shkruar. Artisti duhet të gjejë një ambient, një model jetese, që do ta mbrojë energjitë e tij/saj: arti duhet të kultivohet, duhet të bëhet prioritet. Jetë borgjezi, sipas Flaubertit. A s’e bëjmë këtë ne të gjithë? Shumica prej nesh, më e pakta? Të mbijetuarit.

E pashkruar, E paprekshme: tundimi i mësimdhënies, i përkushtimit të vetvetes ashtu në mënyrë komplete ndaj urgjencave vitale të klasës sa nuk mbetet më asgjë tjetër. I rëndomtë por çorientues qëndrimi skeptik ndaj mësimdhënies. Nuk mund ta kuptoj. Që nga fillimi, në Universietin e Detroidit – njëmbëdhjetë vjet më parë! – tundimi ishte ta harroja veten pas mësimdhënies, pas kompleksiteteve magjepsëse të studentëve, kontekstit shoqëror të xhindosur, çuditërisht të hareshëm të fshatit. Tundime njëmend të vërteta, këto, ngase shpërblimet janë aq të menjëhershme – aq emocionale. Pas një dite të gjatë shterëse – në universitet prej orës dhjetë deri pas orës gjashtë – pak gjallëri mbetet për atë që është private (për të shkruarit), prapë mbetet shumë për vazhdimin e rrjedhën e shpejtë të ndritshme të vetëdijes. Euforike, mund të jap mësim orë pas ore. Dhe…?

Goethe: “Njerëzit vazhdojnë të më çirren kur unë tashmë jam me milje larg gjanisë”.

Disa nga ne kurrë nuk janë në gjani: kurrë plotësisht të paraqitur nga çfarëdo pune arti. Pas kohës së botimit, tashmë të përfunduar – e përthithur nga diçka tjetër – një e “huaj” – e brishtë ndaj lëndimit personal, por jo cenzurës artistike.

A është kjo strategji? Jo. Njeriu s’e zgjedh natyrën e vet, sado që me gjasë zakonet, përshtatjet e natyrës vetanake zgjidhen me vullnetin e lirë…

Fati na hedh hijen mbrapa, bile mbi anatominë tonë: mbi përfytyrimet që kemi zhvilluar nga “anatomia” jonë. Femërorja është zakon, iluzion, një mënyrë dembele e përshtatjes… për të mbrojtur vitalitetin vetjak, për ta shmangur urgjencën e sipërfaqshme të mërzitshme (takime në departament) me qëllim të meditimit mbi diçka permanente (romani që momentalisht po ma merr shpirtin): si të mbrohem më mirë nga ajo urgjencë e sipërfaqshme? Duke u fshehur pas përfytyrimit, pas maskës së femërores. Natyrisht ndihmon të kem këto prirje: në të vërtetë që të jem krejtësisht e qetë, fjalëbutë, jo agresive, jo ambicioze, jo mbizotëruese…

Lawrence thotë se artisti është rrenc. Shumë mirë. Me gjasë. Por nëse ne rrejmë, s’ka të bëjë me mirësjelljen – apo pavetëdijen. Kush dëshiron të gënjejë kur mund të thotë të vërtetën? Por e vërteta është kaq rrallë e qasshme…

/Marrë nga The Journal of Joyce Carol Oates, 1973-1982, Harper Perennial, 2008

/Gazeta Express