Bashkëbisedimi/ Ypi-Shafak: «Letërsia mund të jetë një formë rezistence»

Arte

Donjeta Abazi

05/09/2025 14:44

Autorja shqiptare e librit “Të lirë” dhe autorja turke e romanit “Bastardja e Stambollit”, diskutojnë ngritjen e populizmit, censurën – dhe mënyrën se si konfliktet e sotme burojnë nga traumat e pazgjidhura të së kaluarës

Libri autobiografik i Lea Ypi-t, i shpërblyer me çmime, i Lea Ypit, ‘Të lirë’ tregonte përvojën e rritjes në Shqipëri, si para ashtu edhe pas sundimit komunist. Libri i saj i ri, Indignity, rindërton jetën e gjyshes së saj, e cila mbërriti në Tiranë nga Selaniku si një grua e re dhe u përfshi ngushtësisht në jetën politike të vendit. Aktualisht, Ypi mban katedrën Ralph Miliband të politikës dhe filozofisë në London School of Economics. Shkrimtarja turke Elif Shafak është autore e mbi 20 librave, si ‘fiction’ ashtu edhe ‘nonfiction’, përfshirë romanin e nominuar për ‘Booker’ 10 minuta 38 sekonda në këtë botë të çuditshme dhe atë të botuar së fundmi, Në qiell ka lumenj. Kur të dyja biseduan përmes videocall-it, Ypi duke udhëtuar në Indi dhe Shafak nga shtëpia e saj në Londër, biseda e tyre u soll rreth  kërcënimeve të censurës dhe ngritjes së populizmit, sfidave të të qenit shkrimtare me identitete të shumëfishta dhe rëndësisë së përfaqësimit të ngjarjeve të ndërlikuara historike në veprat e tyre.

Elif Shafak: Është epoka e ankthit. Ka kaq shumë ankth, lindje e perëndim, të rinj e të moshuar, kaq shumë njerëz janë të shqetësuar sot, e kjo është bukur e prekshme. Dhe mendoj se në shumë mënyra është epoka e artë për demagogjinë, për demagogun populist që të ngjitet në skenë e të thotë: “Ma lini mua. Do t’jua bëj gjërat të thjeshta.”

Lea Ypi: Ajo që më bie në sy është kontrasti mes këtij realiteti kaq të pasur që gjen në letërsi dhe në akademi dhe banalitetit të politikës. Në letërsi ka eksperimentim me zhanre, me kultura dhe me gjuhë, dhe kështu arrijmë tek një ndjesi kompleksiteti. Në mbretërinë politike na ndodh krejt e kundërta, gjithçka ka të bëjë me thjeshtësinë. Të jesh “në mesazh”, të mos e bësh shumë komplekse. Të jetë i shkurtër. Duhet të jetë shumë e thjeshtë, në prag të banalitetit. Dhe gjithnjë e më tepër, është edhe përjashtuese. Ekziston kjo prirje në diskursin politik bashkëkohor për të thënë: OK, le t’i dëbojmëemigrantët – një ndjesi se mund të kesh një shoqëri të drejtë vetëm nëse ke shoqëri homogjene.

ES: Është e rëndësishme të flasim edhe për censurën. Jo vetëm presionet që vijnë nga jashtë ose nga lart, por edhe ato që vijnë nga brenda: vetëcensura. Si e tejkalojmë këtë? Unë vij nga një vend ku fjalët janë të rënda. Çfarëdo që të shkruash, nga seksualiteti te gjinia, nga kujtesa te historia, mund të ofendojë autoritetet. E kam përjetuar këtë kur një nga romanet e mia, Bastardja e Stambollit, u nxor në gjyq: ai tregon historinë e një familjeje armeno-amerikane dhe një familjeje turke përmes syve të grave, por merret me kujtesën, amnezitë dhe tabunë më të madhe që ende sot ekziston në Turqi, që është gjenocidi armen. Kur u botua romani, prokurori kërkoi tre vite burg. Fjalët e personazheve fiktivë u sollën në gjykatë si prova. Dhe gjatë asaj kohe, kishte njerëz që digjnin flamuj të BE-së, pështynin mbi fotografinë time, e digjnin fotografinë time, më quanin tradhtare.

Vite më vonë, dy nga librat e mi u hetuan për krimin e turpit: 10 minuta… sepse ka një punëtore seksi, dhe Shikimi i ngulmshëm sepse merret me tema si abuzimi me fëmijët, në një vend ku kemi fëmijë nuse, që sipas meje është abuzim me fëmijë. Arsyeja pse e përmend këtë është sepse këto janë realitetet e shoqërive nga vijmë. Duhet të krijojmë një hapësirë për veten tonë ku harrojmë gjithë këtë. Sepse nëse fillojmë të mendojmë a do të ofendohen njerëzit, a do të zemërohen autoritetet, atëherë nuk mund tëshkruajmë asnjë rresht.

LY: Ajo që ka qenë e rëndësishme për mua, duke u rritur në Shqipëri dhe duke kaluar tranzicionin nga komunizmi në periudhën post-komuniste, është se të jetuarit në një shoqëri totalitare të bën shumë, shumë të ndjeshëm ndaj propagandës së çdo lloji, gjatë gjithë kohës. Dhe kështu nuk ka pasur kurrë këtë shkëputje ku fillimisht jetoja në një botë të pafre dhe pastaj u bëra pjesë e botës së lirë – gjithmonë ka qenë çështje e vigjilencës për të parë ku ka censurë, manipulim ideologjik dhe propagandë – madje edhe nga vende që duken plotësisht të padëmshme e të pafajshme në fillim.

Gjithnjë pyet veten çfarë i mungon në thelb shoqërisë në të cilën jeton: ku qëndron mungesa e demokracisë? Ka gjithë këtë lavdërim të lirisë, dhe megjithatë ne jetojmë me politikanë dhe njerëz që marrin vendime që kaq qartë kufizojnë lirinë e të tjerëve kudo.

Ne kemi këtë shprehje në Shqipëri: “Stambolli po digjet dhe plaka po krihet.” Ti shqetësohesh se ndoshta, në një farë mënyre, ajo që po bën është krejtësisht e parëndësishme, por i thua vetes: puna ime është të jem kritike, të ushtroj presion, të kujtoj, të përpiqem t’u bëj njerëzve të mendojnë se si e kaluara formëson të ardhmen, si këto ide përsëriten, dhe si këto konflikte politike në të tashmen kanë të gjitha një histori dhe burojnë nga ndonjë traumë e pazgjidhur e së kaluarës.

ES: Kemi shumë gjëra të përbashkëta: temat, subjektet me të cilat merremi, gjeografitë nga vijmë, por edhe heshtjet në të cilat zhytemi. Mendoj se kujtesa ka rëndësi për të dyja, jo që të mbesim peng i së kaluarës, por sepse pa të nuk mund të rindërtojmë.

LY: Fillon duke kuptuar se çdo zë atje është gjithmonë rezultat i një marrëdhënieje pushteti a tjetri. Kjo ishte përvoja ime me shkrimin e Indignity, që ishte për gjyshen time, dhe duke hyrë në arkiva. Doli se ishte vërtet e vështirë të kërkoje për një grua që jetoi në vitet 1920 dhe 1930. Ajo jetoi në Selanik, i cili ishte ende kulturalisht shumë osman kur ajo po rritej. Ai sapo ishte bërë pjesë e shtetit grek, dhe ata e formësuan krejtësisht diskursin e asaj që donin të tregohej dhe si duhej të tregohej.

Nëse mbështetesh te burimet zyrtare, ato gjithmonë kanë agjendën e tyre, dhe përmes mënyrës se si ndërtojnë arkivat, se si shkruajnë historinë, madje edhe se si formësojnë traditat letrare, ata gjithmonë kanë një agjendë që zakonisht është agjenda e njerëzve në pushtet. Pra, si e sfidon këtë? Mendoj se vetëm kur letërsia bëhet rezistencë, mund ta sfidojë, por ajo duhet të ketë synim të qartë ta bëjë këtë.

ES: Mendoj se të jesh shkrimtar është pak si të jesh arkeolog gjuhësor: duhet të gërmosh përmes shtresave të tregimeve, por edhe shtresave të harresave. Sigurisht, me perandorinë Osmane, flasim për një perandori multietnike, multigjuhësore, multireligjioze që zgjati mbi 600 vjet. Është jashtëzakonisht komplekse, dhe historia ndryshon varësisht nga kush e tregon, por ajo që kemi parasysh është gjithashtu kush nuk lejohet ta tregojë historinë. Dhe pikërisht këtë duam të zbulojmë.

Mënyra se si, për shembull, historia osmane mësohet në shkolla, dhe unë kam ndjekur shkolla turke: aty ka një boshllëk, dhe ajo hapësirë bosh pothuajse gjithmonë mbushet nga nostalgji ultranacionaliste, ndonjëherë ultrareligjioze, perandorake që flet për atë se sa e madhe ishte perandoria jonë. Kudo që shkonim, sillnim drejtësi dhe civilizim. Por në momentin që fillon të pyesësh: OK, po për gratë? Si ishte perandoria osmane për një prostitutë, për një konkubinë në harem, për një fshatare pa qasje në pushtet ose autoritet? Atëherë ka një heshtje të madhe. Ose kur fillon të pyesësh për pakicat – ndoshta një mullis hebre, një fshatar kurd, një bujk arab, një marinar grek. Si ishte perandoria osmane për ta? Ose një argjendar armen? Përsëri, një heshtje e madhe.

Por, nëse mund të shtoj diçka shpejt, nuk më pëlqen kur shkrimtarët përpiqen të predikojnë ose të japin mësim, dhe mendoj se kjo është diçka për të cilën duhet të jemi shumë të kujdesshëm.

LY: Letërsia ka këtë funksion demokratik vetëm sepse nuk predikon. Nëse do të predikonte, do ta humbiste. Nëse do t’i thoshe lexuesit: “Kështu duhet ta shohësh botën, kjo është e drejta, dhe kjo është e gabuara”, atëherë bëhesh autoritar.

Dhe pastaj, në fakt, letërsia humbet fuqinë që ka për të vazhduar me lexuesin. Unë nuk mendoj se libri përfundon kur shkrimtari e shkruan: ai vazhdon të shkruajë veten në pritjen e lexuesve, në mënyrën se si diskutohet, në mënyrën se si temat e tij ushqejnë debatet shoqërore dhe kulturore më gjerë.

Kur ‘Të lirë’ doli, njerëzit vazhdonin të më dërgonin këtë fotografi të [presidentit turk] Erdoğan me librin gjatë një samiti për të diskutuar marrëveshjen e paqes mes Armenisë dhe Azerbajxhanit. Është disi e pakëndshme në një nivel, sepse ti e sheh librin, dhe di si e ke shkruar, dhe di çfarë doje të shkruaje, dhe ishte i tëri mbi lirinë, dhe pastaj papritur e sheh në duart e këtyre figurave shumë autoritare. Në çdo shoqëri disa politikanë e përvetësojnë artin e çdo lloji, por prirja ime është të them: “Po, por kjo ështëgjithashtu pjesë e historisë së librit.”

Është një vend i paqartësisë, dhe unë kam një qëndrim të paqartë ndaj tij; nuk më pëlqen fakti që jam shkrimtarja që shkruan për Shqipërinë, ose për komunizmin, ose se si është të jetosh në totalitarizëm dhe pastaj në kapitalizëm. Ajo që e bën të veçantë për mua, dhe jam e sigurt se e njëjta është edhe për ty, është se është një vend i vogël nga i cili mund të rindërtosh botën. Shqipëria është një vend që ka qenë nën perandorinë osmane, por qyteti im i lindjes, Durrësi, ishte një qytet romak. Ka një nga amfiteatrot më të mëdha në Ballkan. Para kësaj ishte një qytet helenik. Pas kësaj, ishte një qendër për Bizantin. U pushtua nga Venediku. Kështu, në këta 100 metra katrorë në qendër të qytetit, ke mijëvjeçarë historie evropiane.

Më bën gjithmonë të qesh kur dëgjoj diskutime për t’u bashkuar me BE, sepse mendoj: kur nuk kemi qenë të prekur nga BE-ja? Kur kemi qenë ndonjëherë të lënë vetëm nga Evropa?

ES: Është një përvojë e rëndë të jesh romanciere turke, dhe për një shkrimtare grua, mendoj se është pak më e rëndë, sepse duhet të përballesh me shtresa shtesë të mizogjinisë dhe patriarkatit. Nuk dua të pikturoj një pamje krejt të zymtë, por dua të jem e sinqertë: je e goditur në njërën faqe, dhe gjithmonë mbetet ajo dhimbje, por njëkohësisht je e puthur në faqen tjetër, sepse lexuesit lexojnë. Historitë kanë rëndësi, veçanërisht në vende ku demokracia po zbehet: nëse një vend po shkon prapa, paradoksalisht letërsia dhe artet bëhen edhe më të rëndësishme. Pra, është një ekzistencë shumë e ndarë.

LY: Nuk e di nëse është një shenjë dekurajuese e kohës që kemi gjithë këto debate kaq interesante në botën e kulturës, të cilat nuk pasqyrohen aspak në atë që po ndodh në botën politike, ku në fakt, nëse ka diçka, është e kundërta – ku ke thjeshtësim dhe përjashtim. Si është e mundur që ende nuk po arrijmë tëgjejmë një mënyrë për të ndërtuar një urë mes të dyjave?

ES: Nuk mund ta harroj kurrë faktin se jam emigrante në Mbretërinë e Bashkuar. Por njëkohësisht, jam dikush që beson sinqerisht në përkatësitë e shumëfishta. Pra, sigurisht, të qenët turke është një pjesë e madhe e punës sime dhe e asaj që jam, por Britania më ka dhënë gjithashtu shumë. Gjuha angleze më ka dhënë shumë, dhe kam mbi 20 vite që shkruaj në këtë gjuhë. Si mund ta mohoj që më ka dhënë një ndjesi shtëpie? Por do të doja të mendoja veten si një qytetare e njerëzimit, si një qytetare e botës, që është diçka që është përqeshur kaq shumë në këtë kohë demagogjie populiste. Na është thënë se nëse je qytetar i botës, je qytetar i askundit, dhe kjo është diçka që dua ta sfidoj. Mendoj se është e gabuar. Ne po jetojmë në një epokë shumë komplekse. Kemi sfida globale të mëdha përpara, dhe gjithçka – nga kriza klimatike te mundësia e një pandemie tjetër, te pabarazitë gjithnjë e më të thelluara dhe tëzgjeruara – tregon sa thellësisht të ndërlidhur jemi.

Intervistuar nga Alex Clark

/The Guardian

/Përkthimi: Donjeta Abazi