Annie Ernaux, të shkruash për turpin/ Intervistë

Arte

Gazeta Express

06/10/2022 13:09

E di se rrëfimi im nuk do të përputhet asnjëherë me atë të ndonjë tjetri që përshkruan të njëjtin emocion, të njëjtën herë të parë, sepse do të jetë e tija dhe jo e imja. Për shembull, libri “Gruaja e ngrirë” tregon ndjesinë që kisha në moshë të re, atë ndjesi të të qenit vetëm në revoltën time shtëpiake. Për mua ishte shumë e nevojshme ta shkruaja. Por kur u botua libri në vitin 1981, në Francë më kritikuan: ky libër nuk është feminist, thoshin.

Annie Ernaux, në librat tuaj ju eksploroni emocionet për të cilat është e vështirë të flasësh, ato emocione të cilat jemi mësuar t’i mbajmë sekret. Turpin, bezdinë, sikletin.
Librat e mi i përshkruajnë emocione që i kam kaluar në vetmi. Dhe një gjë e tillë është normale: gjithçka që na ndodh në thellësi është gjithmonë diçka që na ndodh për herë të parë. Kjo është shumë e qartë, për shembull në librin “Kujtime vajze” ka një histori turpi. Por ama turpi nuk do të ekzistonte po të mos ishte për vështrimet e të tjerëve.

Mendoni se jemi të dënuar në vetmi përballë këtyre emocioneve?
Sa herë kam përjetuar diçka, e kam ndjerë shumë thellë në nivel emocional. E dija që edhe njerëz të tjerë kishin përjetuar të njëjtën gjë, por për mua ajo ishte hera e parë. Për këtë arsye më intereson të përshkruaj se si e kam përjetuar unë atë zbulim të veçantë. Jo sepse kam pretendimin se ndjesia ime është më e rëndësishme, por sepse mendoj se jam e vetmja që mund të shkruaj mbi atë që më ka ndodhur. E di se rrëfimi im nuk do të përputhet asnjëherë me atë të ndonjë tjetri që përshkruan të njëjtin emocion, të njëjtën herë të parë, sepse do të jetë e tija dhe jo e imja. Për shembull, “Gruaja e ngrirë” tregon ndjesinë që kisha në moshë të re, atë ndjesi të të qenit vetëm në revoltën time shtëpiake. Për mua ishte shumë e nevojshme ta shkruaja. Por kur u botua libri në vitin 1981, në Francë më kritikuan: ky libër nuk është feminist, thoshin.

Po si? Romani është historia e rebelimit ndaj modeleve…
Epo pikërisht. Me siguri, për atë kohë ishte një histori tepër private! Për mua ishte pak zhgënjyese në atë kohë, ndërsa tani është rigjallëruar. Në Francë lexohet në shkolla dhe më bëhet shumë qejfi.

Veta e tretë që keni zgjedhur në “Kujtime vajze” a ka lidhje me detyrën për të treguar këto emocione therëse?
Është një zgjedhje stilistike, por jo krejtësisht estetike. Arsyeja kryesore qëndron në ndryshimin mes gruas që unë isha kur shkrova librin, në vitin 2015, dhe protagonistes, pra vajzës që kam qenë në vitin 1958. Përballë këtij ndryshimi kuptova se nuk mund të thosha “Unë”. Isha e detyruar të ndahesha nga vajza e vitit ’58 dhe ta projektoja para vetes si një film. Pikërisht kështu e imagjinova, sikur po shihja teksa jetonte dhe duke e parë, përpiqesha ta kujtoja. Doja të dëgjoja fjalët që kisha thënë, fjalët që kisha dëgjuar. Doja të kuptoja nëse kisha ndjerë dëshirën për t’u rebeluar apo nëse e kisha pranuar turpin si një gjë normale. Veta e tretë që kam përdorur është shenja e ndarjes mes njeriut që jam dhe njeriut që ka qenë brenda meje, por që nuk ishte “uni” që shkruante. M’u duk si mënyra e vetme që në fund të mund të thoja: unë jam ajo, ajo ka qenë unë.

“Nuk kishte asnjë fotografi të saj në verën e vitit 1958”, shkruani në fillim të librit “Kujtime vajze”. Cila është marrëdhënia juaj me fotografinë?
Sigurisht që nuk jam fotografe, edhe pse me shumë dëshirë shkoj të shoh një ekspozitë të bukur fotografish nëse më bie rasti. Por fotografia më intereson shumë. Për shembull, teksa shkruaja “Gruaja e ngrirë” kisha ndër mend disa fotografi. Njërën prej tyre nuk kam arritur ta gjej më dhe ishte fotoja ime kur isha e vogël në kopsht me babanë. Pastaj duke filluar me “Vendi” që e kam shkruar disa vite më vonë, nisa të përdorja në mënyrë sistematike fotografitë si dokumente për t’i shqyrtuar gjatë procesit të shkrimit. Fotografitë flasin: risjellin kujtime, na tregojnë histori, kontekste shoqërore, por na japin edhe ndjesi shumë intime. Unë i kam bërë pjesë të shkrimeve të mia.

A e keni ndonjëherë përshtypjen se nuk e njihni veten në fotografitë e së shkuarës, si ajo foto e vitit ’58?
Sigurisht! Sa herë që shoh një fotografi, edhe pse e di që ai fëmijë, ajo vajzë, ajo grua nuk mund të jetë askush tjetër veç meje, ndjej habinë kur them: ja pra, ajo jam unë. Si në atë frazën e “Uliksit” të James Joyse: “Me. And me now”.

Meqë ra fjala tek identiteti dhe te koha. Keni thënë shpesh se vepra juaj është ndikuar nga sociologjia e Pierre Bourdieu dhe nga ideja e dhunës simbolike: imponimi i vlerave dhe simboleve të klasës sunduese, të cilat pranohen si të ligjshme prej atyre që janë në pozitat e poshtme të varësisë. A ka ndonjë lidhje midis kësaj ideje dhe zbulimit tuaj të emocioneve “të pakëndshme”?
Mendoj se Bourdieu ka ndryshuar këndvështrimin tonë mbi “klasat sociale” duke tejkaluar pikërisht idenë e klasave sociale. Dhe na ka lejuar të shohim me tjetër sy edhe disa ndjenja të caktuara. Përpara se Bourdieu të shpaloste idetë e tij, turpin nuk e shihnim të lidhur me përkatësinë tonë apo me një ambient të caktuar shoqëror, e kështu që mbetej pjesërisht e pashpjegueshme. Por pas tij u ndez një dritë në këto gjendje shpirtërore. Kjo sigurisht nuk do të thotë se jemi çliruar, por vetëdija dhe mundësia për të shpjeguar atë që ndjejmë është shumë çliruese. Ndjej që Pierre Bourdieu më dha një lloj autorizimi për të shkruar në vitet 1970 për gjëra për të cilat në atë kohë nuk shkruhej. Kështu lindi libri im i parë, “Dollapët bosh”

Pra për ju letërsia dhe sociologjia janë plotësuese të njëra-tjetrës?
Mendoj që janë plotësuese dhe nuk i mbivendosen njëra-tjetrës. Përmes Bourdieu sociologjia më mundësoi të takoja jetën. Por vetëm letërsia arrin të ruajë kontaktin emocional me realitetin.

Në “Gruaja e ngrirë” ka paragrafë që flasin për leximet tuaja të fëmijërisë dhe të mamasë suaj që ju ka transmetuar dashurinë për leximin si një moment lirie. Mendoni se për vajzat e sotme letërsia mund të përfaqësojë ende atë kënaqësi paksa anarkiste?
Me kalimin e viteve, qoftë edhe vitet prej kur shkrova “Gruaja e ngrirë” deri sot, kanë ndryshuar shumë gjëra: interneti për shembull, që ka inkurajuar shpërqëndrime të cilat më parë ishin të pamendueshme. Ju them vetëm se mbesa ime është 18 vjeç dhe as nuk do t’ia dijë për leximin, nuk i pëlqen. Kam bërë çmos në çdo mënyrë, por më kot. Por kur mamaja ime ishte e re, një shekull më parë, leximi për gratë e klasës së saj shoqërore ishte mënyra e vetme e argëtimit, përveç kinemasë. Ajo nuk kishte gjë tjetër veçse revista, gazeta dhe sa herë mund t’ia lejonte vetes, edhe libra. Një gjë që nuk e them në libër është se mamaja ime për një farë kohë ndalej të pastronte zyrat e fabrikës ku punonte dhe në një sirtar të një tavoline kishte gjithmonë romane. Mamaja gjente romanin dhe çdo mbrëmje, duke bërë pak pushim nga pastrimi, lexonte. Për të ishte një pasion i vërtetë. Por nuk ishte e vetme. Letërsia popullore ishte shumë e përhapur, shumë e gjallë. Gratë shkëmbenin romane apo gazeta dhe i komentonin. Në një moment mamaja arriti të ishte në gjendje të blinte libra dhe lexonte, lexonte shumë. Mbaj mend se lexonte Steinbeck dhe më thoshte: kur të rritesh do të mund ta lexosh edhe ti. Në fakt pastaj ma bleu vetë ajo…

*Annie Ernaux është ndër shkrimtaret më të rëndësishme franceze të letërsisë bashkëkohore. Është nderuar me shumë çmime letrare, ndër të cilat “Marguerite Duras”, “Prix de la langue française” dhe “Premio Strega Europeo”. Romani “Kujtime vajze” është botuar së fundi edhe në shqip. Kjo intervistë u përkthye nga Erjon Uka/Tiranapost.al