Eseja e javës/ Clemens Meyer: Një krijues botësh buzëqesh

Arte

Gazeta Express

28/11/2025 16:14

Shkrimtari gjerman Clemens Meyer (1977) jeton në Leipzig. Së fundmi ka botuar romanin “Projektorët” (S. Fischer).

NJË KRIJUES BOTËSH BUZËQESH

Nga Clemens Meyer

László Krasznahorkai ngjitet ngadalë përpjetë kodrës, flokët e tij të bardha i bien mbi jakën e xhaketës, mjekra po ashtu e bardhë është prerë me kujdes. Gati me një përulësi të plotë qëndroj pak prapa tij dhe, pa u vënë re, shkrep një fotografi me njërën nga kamerat njëpërdorimshe që gjithmonë i mbaj me vete në udhëtime. Dhe jam i bindur, atëherë në verën e vitit 2017, se përdorimi i një kamere njëpërdorimshe i përshtatet në njëfarë mënyre atij dhe veprës së tij; mendoj se këtë poet të madh, sepse ai i shkruan romanet e tij si poezi, do të mund ta kap vetëm në këtë mënyrë analoge dhe krejt anakronike; vetëm përmes proceseve kimike mund ta ngjiz në një fotografi këtë alkimist të letërsisë; mendoj se duhet kohë, shumë kohë, që ky krijues botësh që udhëton nëpër kohë të mund të dallohet vërtet në fotografinë e zhvilluar.

Ngadalë, László Krasznahorkai ngjitet në kodër. Përpara nesh shtrihet një ndërtesë e gjerë e ulët, pas së cilës ngrihen disa kullëza të vogla; përreth nesh pisha, portokalle dhe limonë. Nuk ndodhemi në kopshtet e Finzi-Contini-ve (që, siç dihet, zhduken në romanin e Giorgio Bassanit, e prapëseprapë qëndrojnë, zhduken e prapëseprapë qëndrojnë— ashtu siç duket se Krasznahorkai ngulmon në veprat e tij, këmbëngul, u bën ballë marrëzive të shekullit të vjetër dhe të ri përmes personazheve të tij, e megjithatë ecën gjithmonë tutje, gjithnjë përpara). Jemi në një periferi të Firences, dhe pak më vonë do të jem ulur pranë kolegut të madh, në një darkë e një gotë të organizuar; natyrisht, do të flasim për letërsinë, mbi të gjitha për letërsinë. Kur përmend Wolfgang Hilbig, ai tund kokën disa herë, hesht, zhytet në mendime. Hilbig-un – po, atë e ndjen afër,  kështu më duket. Edhe Hilbig-u është një apokaliptik i gjuhës, humori grotesk i të cilit shpesh harrohet. Humori i Krasznahorkai-t, që shpërthen befas në fjali rapsodike, të kujton Hilbig-un, të kujton Kafkën, Melvillin — një humor të pa rrugëdaljes; epokat sjellin groteskun, të përhumburit rrëshqasin brenda tij. “BALENA GJIGANTE më e madhe në botë! Si dhe mrekulli të tjera të natyrës, në sheshin Kossuth (sheshi i tregut djathtas).”

Bisedojmë, në Palazzo, me verën përpara, më sa mbaj mend, për disa minuta për Hilbig-un, i cili kishte vdekur në vitin 2007. Disa minuta? Apo gjysmë ore? Fjali, fjali që, në dialog, në monolg, në intervistimin e përhershëm të botës, shkrihen në një fjali të vetme…“Përjetë; zgjat për aq sa zgjat”, i është paravendosur si moto romanit Kthimi i Baronit Wenckheim të vitit 2016. Çuditërisht, ky është një variacion i një dialogu nga Legjenda e Palit dhe Paulës e Ulrich Plenzdorf-it. Enciklopedisti Krasznahorkai, i cili mishëron letërsinë botërore dhe letërsitë e botës, buzëqesh.

Për çfarë tjetër folëm atë mbrëmje në një periferi të Firences (na kishte ftuar një fondacion)? Koha duket sikur del nga binarët kur ulesh me László Krasznahorkai-n, kur flet me të, e dëgjon; ngadalësohet, ashtu siç ai duket se e ngadalëson rrjedhën e kohës me prozën e tij, duke hedhur personazhe në të, jo, duke i udhëhequr ata drejt saj; shpesh është një River Styx, por edhe, sado triviale që mund të tingëllojë, një lumë jete.

“Mëngjesin e një dite nga fundi i tetorit, sapo kishin rënë pikat e para të shiut thuajse të pafund të vjeshtës mbi tokën e kripur e të plasaritur në perëndim të vendbanimit (aty ku më pas një det kutërbues balte do t’i bënte të pakalueshme rrugicat fushore dhe do ta bënte qytetin të paarritshëm deri me ardhjen e ngricave të para), Futaki u zgjua nga tingulli  i kambanave që i erdhen në vesh.”

Kështu fillon romani i parë i László Krasznahorkait, Sátántangó (1985). Por kryesorja është se në të vërtetë s’kishte si të dëgjoheshin kambana. “Faltorja më e afërt ndodhej katër kilometra në jugperëndim, e vetmuar në tokën e Hochmeiß-it; por jo vetëm që atje nuk kishte kambanë, gjatë luftës ishte shembur edhe kulla …”

Duhet të ketë qenë nga mesi i viteve ’90 kur u ndesha për herë të parë me László Krasznahorkai-n. Në një kinema të pavarur në Leipzig pashë ekranizimin legjendar, gati tetëorësh, të romanit të tij Tangoja e Satanait. Regjia: Béla Tarr. Skenari: Krasznahorkai. Kush tjetër, veç poetit vetë, mund ta kishte shndërruar në ekran këtë roman biblik, të fuqishëm gjuhësor, mbi fajin dhe ndëshkimin? Imazhe që ngjizin nga fjalët, fjalë që bien nga imazhet. Kur në Palazzo të Firences, ia zë në gojë Krasznahorkait skenarët e tij — sepse ai ka shkruar për shumë nga filmat e regjisorit të jashtëzakonshëm Béla Tarr — ai mohon: “Jo, jo, s’ja vlen të përmenden, ato ishin vetëm  skica; Tarr gjithsesi inskenon në mënyrën e vet…” Filmi Tangoja e Satanait, me ato planet e tij shumëminutëshe, me personazhet dykupimëshe, me kthimin e mistershëm të Irimias-it, që ndoshta vjen nga bota e të vdekurve dhe punon për shërbmin sekret, më ishte shfaqur si një film noir i ngadalshëm; figurat e Krasznahorkai-t dukeshin të burgosura në kohën plumbtë të socializmit që po shuhej.

Rrimë në Palazzo dhe heshtim, pijmë verë, dhe druaj ta pyes se kur saktësisht u bënë më të gjata fjalitë – se, fundja, ç’rëndësi ka? Ritmi i Tangoja e Satanait, ku fjalitë ishin ende dukshëm më të shkurtra se në veprat e mëvonshme (deri te romani Herscht 07769, që përbëhet nga vetëm një fjali e vetme), është muzikë, është kompozim — por që mund ta ndryshojë papritur gjendjen e vet agregate, të bëhet anarkik në çast; lexuesin e pushton një ndjenjë frike e ankthi të vërtetë: çfarë do të ndodhë? Ku ia kemi mësyrë? “Do të të mbys, o Oberheini,” thuhet te Kthimi i  Baronit Wenckheim. Plaku Wenckheim sodit jashtë përmes një dritareje të vogël, e cila është e mbuluar me një pllakë izolimi tashmë të shpërbërë, të quajtur “Hungarocell”. Herë pas here përmendet kjo fjalë — “Hungarocell” — një fjalë që përdoret vetëm në Hungari, por megjithatë mbetet e kuptueshme. Pllaka hungareze e izolimit shndërrohet në problem, por edhe në pjesë të zgjidhjes.

A e kisha pyetur unë atëherë László Krasznahorkai-n (ose më vonë, sa nuk kishte rastisur që ai gjatë kërkimeve për romanin e tij Herscht 07769, që zhvillohet në Gjermaninë Lindore, të banonte në apartmentin tim; mjeshtri, nobelisti, në apartamentin tim!, por rruga e tërhoqi më tej, diku tjetër) edhe për avantgartistin serbo-kroat Bora Ćosić, vepra shekullore e të cilit, Tutorët, për mendimin tim, ka lënë gjurmë në librin Kthimi i Baronit Wenckheim; pasi që “mbledhja e notave” në fund të romanit më kujton regjistrat e çmendur në kuptimin më të mirë të fjalës të Ćosić-it, fjalorët dhe rrjedhat muzikore të ndërgjegjes së tij (i lindur në 1934) ndoshta janë më pak apokaliptike se rrjedhat muzikore të ndërgjegjes së Krasznahorkai-t. Ja një fragment fare i vogël nga koleksioni i përmendur i notave: “krye-sekretarja  / gjoksi i krye-sekretarës / 2 dobermanë / shefi i zjarrfikësve dhe njerëzit e tij / katër makina zjarrfikëse / Sátántangó / xhaxhi Laci / trupi i pajetë i pilotit të fluturakes pa motor / Dschennifer (Xhenifer) / dorëshkrimet ekonomiko-filozofike të Marksit.”

Në hyrje të romanit ka një “paralajmërim”, ku një dirigjent ia përzë tingujt orkestrës, duke ua ngulitur në kokë, njëkohësisht; përhumbet, përsiat mbi kuptimin e gjërave ndërsa kafshon një mollë, fyen e lëvdon, kakafoni e Zot dhe harku i tejtendosur, “ju pret vuajtje, punë e hidhur, rraskapitëse, munduese”.

László Krasznahorkai ngjitet ngadalë përpjetë kodrës. Firence 2017, Stokholm 2025.

“Një paralajmërim nuk është i nevojshëm,” dua t’i them nga pas, “ne e duam muzikën tënde!”

Por pastaj mendoj se ky paralajmërim për letërsi të pakompromis, kërkuese dhe jashtëzakonisht komplekse është po ashtu një kërkesë: të përballesh me të dhe të ndjekësh László Krasznahorkain në Palazzi-n e tij. 

/Përktheu nga gjermanishtja: Valon VELIQI