Eseja e javës/ David Grossman: Të shkruash në terr

Arte

Gazeta Express

07/11/2025 16:44

David Grossman (1954), shkrimtar izraelit. Më 2018 është nderuar me Çmimin e Izraelit për Letërsi. 

TË SHKRUASH NË TERR

“Lumturia ose jolumturia jonë personale, gjendja jonë ‘tokësore’, është e një rëndësie të madhe për gjërat për të cilat ne shkruajmë,” thotë Natalia Ginzburg në librin e saj Është e vështirë të flasësh për veten tënde, në një kapitull në të cilin ajo diskuton jetën dhe shkrimin e saj pas një tragjedie të rëndë personale. 

Është e vështirë të flasësh për vetveten dhe kështu para se të reflektoj mbi përvojën time shkrimore tash, në këtë periudhë të jetës sime, lërmeni të them ca fjalë rreth efektit të një traume, një situate shkatërrimtare, në një shoqëri dhe në një komb si një e tërë. 

Më vijnë në mend fjalët e miut nga tregimi i shkurtër i Kafkës “Një përrallë e vogël”. Derisa kurthi mbyllet duke e zënë miun dhe macja sillet vërdallë mbrapa tij, ai thotë, “Medet, bota po bëhet për çdo ditë e më e vogël.” Pas shumë vitesh duke jetuar në një gjendje të skajshme dhe të dhunshme të konfliktit politik, ushtarak dhe fetar, më duhet të pranoj me trishtim se miu i Kafkës kishte të drejtë: përnjëmend bota po bëhet më e vogël, po bëhet më e ngushtë, për çdo ditë. Po ashtu mund t’ju flas rreth boshllëkut që ngadalë po krijohet mes individit dhe gjendjes së dhunshme dhe kaotike që kapërthen praktikisht çdo aspekt të jetës. 

Ky boshllëk nuk mbetet pa gjë. Shumë shpejt mbushet nga apatia, cinizmi dhe mbi të gjitha nga dëshpërimi – dëshpërimi që mund të ushqejë një realitet të shtrembëruar për vite me radhë, nganjëherë për gjenerata të tëra. Dëshpërimi që kurrë nuk do t’ia dalim të ndryshojmë situatën, kurrë nuk do ta shpengojmë. Dhe dëshpërimi më i thellë nga të gjithë – dëshpërimi i qenieve njerëzore, i asaj që situata e shtrembëruar së fundmi po manifeston te secili prej nesh.  

Ndiej çmimin e lartë që unë dhe populli përreth meje e paguan sherri i kësaj gjendjeje të tejzgjatur të luftës. Një pjesë e këtij çmimi po nxirret nga zona sipërfaqësore e shpirtit tonë – ato pjesë tonat që prekin botën e jashtme të dhunshme kërcënuese – dhe nga një zotësi dhe dëshirë e zvogëluar për të qenë në empati me plotë me popujt e tjerë në dhimbje. Ne po ashtu e paguajmë çmimin duke i pezulluar gjykimet tona morale dhe heqim dorë nga të kuptuarit se çka ne vetë mendojmë. Në një situatë kaq frikësuese, kaq mashtruese dhe kaq të komplikuar – si moralisht ashtu edhe praktikisht – ne ndiejmë se mund të jetë më mirë të mos mendojmë apo dimë. Më mirë t’ua kalojmë punën e mendimit, bërjes dhe mbajtjes së standardeve morale, atyre që janë të sigurt “në dijeni.” Më mirë të mos ndiejmë shumë derisa të përfundojë kriza – e nëse nuk përfundon kurrë, tekembramja ne do të vuajmë një çikëz më pak, do të zhvillojmë një topitje të dobishme, do të mbrojmë vetveten me aq sa mundemi me një indiferencë të vogël, një ndrydhje të vogël, me një verbëri të vogël të qëllimshme dhe me një dozë të fortë të vetë-anestizionit. 

Frika konstante – dhe shumë reale – e të qenit të lënduar, frika e vdekjes, e humbjes së padurueshme, ose madje e poshtërimit të “thjeshtë”, na bën secilin prej nesh, qytetarëve dhe të burgosurve të konfliktit, të dobësojmë gjallërinë tonë, rrezen e veprimit tonë intelektual dhe emocional dhe të ngërthejmë veten në gënjeshtra të vazhdueshme, derisa të ngulfatemi në to.  

Miu i Kafkës kishte të drejtë: kur grabitqari yt të avitet, bota jote bëhet më e vogël. E tillë bëhet edhe gjuha që e përshkruan atë. 

Nga përvoja unë mund të them se gjuha e përdorur nga qytetarët e një konflikti për ta përshkruar gjendjen e tyre bëhet gjithnjë e më lajkatuese gjersa vazhdon konflikti, duke evoluar gradualisht në një seri klishesh dhe slloganesh. Fillon me zhargonin e sajuar nga sistemi që merret me konfliktin në mënyrë të drejtpërdrejtë – ushtria, policia, burokracia. Trendi përhapet pastaj te masmedia, e cila krijon një gjuhë të elaboruar dhe finoke të dizajnuar t’ia tregojë audiencës së saj historinë më të shijshme (pra duke e ngrehur një barrierë mes gjithë asaj që shteti bën në zonën e muzgut të konfliktit dhe mënyrës se si qytetarët zgjedhin të shohin vetveten). Procesi në fund futet në gjuhën private, intime të qytetarëve (edhe nëse ata e mohojnë atë furishëm.)

Evoluimi është krejtësisht i kuptueshëm: pasuria natyrore e njerëzore dhe aftësia e saj për të prekur nuancat më fine të ekzistencës mund të jenë fort lënduese në një gjendje konflikti, ngase ato na e rikujtojnë në mënyrë të vazhdueshme realitetin plot gjallëri që e kemi humbur, kompleksitetet dhe brishtësitë e tij. Sa më e pashpresë që të duket situata dhe sa më e cekët që bëhet gjuha, aq më shumë diskursi publik tkurret, derisa e gjithë ajo që mbetet janë kundërpaditë e mërzitshme mes armiqve, ose mes rivalëve politikë brenda shtetit. E gjithë ajo që mbetet janë klishetë që përdorim për të pëshkruar armikun dhe veten – paragjykimet, ankthet mitologjike dhe përgjithësimet e vrazhda me të cilat kurthojmë veten tonë dhe zëmë në grackë armiqtë tonë. 

Bota përnjëmend bëhet më e vogël.

Këto mendime kanë të bëjnë jo vetëm me konfliktin në Lindjen e Mesme. Në shumë pjesë të botës sot miliarda njerëz përballen me të njëjtin kërcënim ekzistencial, vlerat, lirinë dhe identitetin e qenieve njerëzore. Pothuajse çdonjëri prej nesh përballet me këcënimin e vet, mallkimin e vet. Secili prej nesh ndien – ose mund ta marrë me mend – se si “situata” e tij unike shumë shpejt mund të bëhet kurth që mund t’ia rrëmbejë lirinë, ndjenjën e tij të shtëpisë, gjuhën e tij private, vullnetin e tij të lirë.

Në këtë realiteti, ne autorët dhe poetët shkruajmë. Në Izrael dhe në Palestinë, në Çeçeni dhe në Sudan, në New York dhe në Kongo. Ka momente në ditën time të punës, pas disa orësh shkrimi, kur ngre kokën dhe mendoj: Tash, pikërisht në këtë moment, një autor tjetër është ulur, të cilin nuk e njoh, në Damask ose Tehran, në Kigal ose Dablin, i cili, si unë, është dhënë pas një pune të çuditshme, të pabazë, të mrekullueshme krijimi, në një realitet që përmban aq shumë dhunë dhe tjetërsim, indiferencë dhe tkurrje. E kam një aleat të largët që nuk më njeh dhe që të dy jemi duke endur këtë pëlhurë të paformë, e cila prapëseprapë ka fuqi të paanë, fuqinë që të ndryshojë një botë dhe të krijojë një botë, fuqinë që t’i japë fjalë të pazëshmes dhe të tikkun – “të reformojë” – në kuptimin më të thellë, kabalisitik të fjalës. 

Sa më përket mua, në veprat e fiksionit që i kam shkruar viteve të fundit, gjithmonë ia kam kthyer qëllimshëm shpinën realitetit të atypëratyshëm në flakë të vendit tim, realitetit të buletinit të fundit të lajmeve. Kam shkruar libra rreth këtij realiteti në të kaluarën dhe kurrë nuk kam reshtur së diskutuari atë dhe përpjekjet që ta kuptoj atë përmes eseve, artikujve dhe intervistave. Kam marrë pjesë në dhjetëra protesta dhe iniciativa ndërkombëtare të paqes. Jam takuar me fqinjët e mi – ca prej të cilëve ishin armiqtë e mi – saherë që kam menduar se kishte një shans për dialog. Sidoqoftë, gjatë viteve të kaluara, përveç ndonjë vendimi që është gjithmonë një protestë, nuk kam shkruar për këto zona shkatërrimtare në letërsinë time. 

Pse? Ngase doja të shkruaja për gjëra të tjera, gjëra jo më pak interesante, gjëra për të cilat është e vështirë të gjesh kohën, emocionin, kujdesin total, ndërkohë që lufta e afërt e përjetshme gjëmon aty jashtë. Kam shkruar për xhelozinë obsesive të një burri për gruan e tij, për fëmijët e pastrehë në rrugët e Jerusalemit, për një burrë dhe një grua që kishin krijuar një gjuhë private, pothuajse hermetike, në fantazitë e tyre dashurore. Kam shkruar për vetminë e Samsonit, heroit biblik, kam shkruar për marrëdhënien delikate dhe të bërë lëmsh mes grave dhe nënave të tyre dhe mes fëmijëve dhe prindërve në përgjithësi. 

Afërisht katër vjet më parë, kur biri im i dytë po bëhej gati të thirrej në ushtri, nuk më zinte më vendi vend. Më kishte vënë përfund një ndjenjë fizike e urgjencës dhe alarmit që nuk më linte të merrja frymë. Atëherë zura të shkruaja një roman që kishte të bënte drejtpërdrejt me realitetin e zorshëm në të cilin jetoja, një roman që përshkruan se si mizoria e situatës së jashtme pushton cohën e brishtë intime të një familjeje, e bërë copash në fund. 

“Në momentin që dikush është duke shkruar,” thotë Natalia Ginzburg, “ai është mrekullisht i prirë të harrojë rrethanat e atypëratyshme të jetës së tij… Por, varësisht nga ajo a jemi të lumtur a jo, na bën të shkruajmë në këtë a në atë mënyrë. Kur jemi të lumtur imagjinata jonë është më e fortë; kur jemi të palumtur kujtesa jonë punon me gjallëri më të madhe.”

Është e vështirë të flasësh për veten tënde. Dua të them vetëm çka mund të them në këtë moment, nga aty ku qëndroj tash.

Unë shkruaj. Vetëdija e shkatërrimit që më vjen nga vdekja e tim biri, Unit, në Luftën e Dytë të Libanit, tani e përshkon çdo minutë të jetës sime. Fuqia e kujtesës është njëmend e madhe dhe e rëndë dhe nganjëherë ka një efekt paralizues. Sidoqoftë, akti i shkrimit krijon për mua një “hapësirë” të këtij lloji, një sipërfaqe emocionale që nuk e kam njohur më herët, ku vdekja është më shumë se sa ana e kundërt absolute dhe e jodykuptimtë e jetës. 

Autorët që janë sot këtu e dinë: kur shkruajmë ne e ndiejmë botën në rrjedhë, elastike, përplot me mundësi – të pangrirë. Kudo që ekziston elementi njerëzor, aty nuk ka akull dhe paralizë, nuk ka status quo (edhe nëse ne nganjëherë gabimisht mendojmë se ka; edhe nëse aty ka të tillë që do të donin shumë që ne të mendojmë se ka). 

Unë shkruaj dhe bota nuk mbyllet në mua. Nuk bëhet më e vogël. Lëviz në drejtim të asaj që është e hapur, e ardhshme, e mundshme. 

Unë imagjinoj dhe akti i imagjinimit më rigjallëron. Nganjëherë ndiej sikur jam duke gërmuar njerëz nga akulli në të cilin i ka zënë realiteti. Por me gjasë, më shumë se gjithçka tjetër, personi që jam duke e gërmuar për momentin jam unë vetë. 

Unë shkruaj. I ndiej mundësitë e shumta që ekzistojnë në çdo gjendje njerëzore dhe ndiej zotësitë e mia që të zgjedh në mesin e tyre. Ndiej ëmbëlsinë e lirisë, që mendoj se e kam humbur. Gjej kënaqësi në pasurinë e një gjuhe reale, personale, intime. Mbaj mend kënaqësitë e frymëmarrjes së thellë, në mënyrën e duhur, kur ia dal të shmang klaustrofobinë e sloganeve dhe klisheve. Nis të marr frymë me të dy mushkëritë.

Shkruaj dhe ndiej se përdorimi korrekt dhe i kujdesshëm i fjalëve vepron si ilaç. E pastron ajrin që e thith, largon ndotësit dhe i prish skemat e mashtruesve dhe dhunuesve gjuhësorë. Shkruaj dhe ndiej ndjeshmërinë time ndaj gjuhës dhe intimitetin tim me shtresat e tij të ndryshme, me sensualitetin dhe humorin e tij, ia kthej veten vetes time, personit që isha para se vetësia ime të shpronësohej nga konflikti, nga qeveritë dhe ushtritë, nga dëshpërimi dhe tragjedia. 

Unë shkruaj. Shkarkoj veten prej njërit prej telenteve tipike por të dyshimta që ngrihen në një gjendje lufte – telentit për të qenë armik, asgjë tjetër veçse armik. Unë shkruaj dhe mundohem të mos e mbroj veten nga legjitimiteti dhe vuajtja e armikut tim, apo nga tragjedia dhe kompleksiteti i jetës së tij, apo nga gabimet dhe krimet e tij, apo nga të diturit se çka unë vetë jam duke i bërë atij. As nuk e mbroj veten nga ngjashmëritë befasuese mes tij dhe meje që i zbuloj. 

Unë shkruaj. Dhe krejt përnjëherë nuk jam më i nëmur të përballem me këtë dikotomi absolute, të rreme, ngulfatëse – këtë zgjedhje jonjerëzore mes “viktimë” dhe “agresor”, pa ndonjë opsion tjetër të tretë më njerëzor. Kur shkruaj, mund të jem person i tërë, me kalime të natyrshme mes pjesëve të mia të ndryshme dhe me disa pjesë që ndihem më afër vuajtjes dhe pohimeve të drejta të armiqve të mi pa hequr dorë nga identiteti im fare.  

Herë-herë, gjatë shkrimit, mund të kujtoj çka ne të gjithë kemi ndier në Izrael për një moment të rrallë, kur aeroplani i presidentit egjiptian Anwar Sadat u ul në Tel Aviv pas dekadash lufte mes dy kombeve. Papritur zbuluam se sa e rëndë ishte ngarkesa që kishim qenë duke e bartur mbi supe gjatë gjithë jetëve tona – ngarkesa e armiqësisë, frikës dhe dyshimit. Ngarkesa e të qenit prore në pozicione lufte, e të qenit përherë armik, gjatë gjithë kohës. Sa e bekuar qe në atë moment të shqitemi nga parzmorja masive e dyshimit, urrejtjes dhe paragjykimit. Sa frikshmërisht e lumtur qe të qëndrojmë lakuriq, të qëndrojmë të pastër dhe të shikojmë para syve tonë një fytyrë njerëzore të dalë nga paraqitja e ngushtë dhe njedimensionale që e kishim parë me vite të tëra. 

Unë shkruaj dhe i jap emrat më privatë dhe më intimë një bote të jashtme të panjohur. Në njëfarë kuptimi, e bëj timen. Kësdore kthehem nga një vend mërgimi dhe tjetërsimi – kthehem në shtëpi. E ndryshoj, veç lehtësisht, atë që më parë dukej e pandryshueshme. Edhe kur e përshkruaj arbitraritetin më të pashpirt që e përcakton fatin tim – qoftë artificialisht qoftë të shkruar – papritur gjej në të delikatesa dhe nuanca të reja. Kuptoj se thjesht të shkruarit rreth arbitraritetit më bën të lëviz lirisht në praninë e tij. Se vetë fakti se vënë kundër arbitraritetit më jep lirinë – ndoshta lirinë e vetme që njeriu e ka kundër çdo lloj arbitrariteti – lirinë të artikuloj tragjedinë e gjendjes sime me fjalët e mia. Lirinë të artikuloj veten time ndryshe, në mënyrë të freskët, kundër diktatit të paepur të arbitraritetit që kërcënon të më lidhë dhe të më gozhdojë. 

Po ashtu shkruaj rreth asaj që nuk mund të ndreqet. Rreth asaj që nuk gjen rehati. Pastaj po ashtu, në një mënyrë që ende nuk mund ta shpjegoj, rrethanat e jetës sime nuk më shtypin dhe më lënë të paralizuar. Shumë herë në ditë, teksa jam i ulur në tryezën time të shkrimit, e prek pikëllimin dhe humbjen si ai që prek elektricitetin me duar të zhveshura, po prapëseprapë nuk më vret. Nuk e kuptoj se si ka bërë vaki kjo mrekulli. Mbase pasi ta mbaroj këtë roman do të përpiqem ta kuptoj. Jo tash. Është tepër herët.

Unë shkruaj jetën e vendit tim, Izraelit. Një vend i torturuar, I droguar deri në pikën e mbidozës nga historia, nga emocionet përmbi atë që njeriu mund të durojë, nga një tepri e skajshme e ngjarjeve dhe tragjedisë, nga një tepri e frikës dhe një esëllsi e gjymtuar, nga një tepri e kujtesës, nga shpresat e shkërmoqura, nga një fat unik mes kombeve. Është një ekzistencë që nganjëherë duket sikur merr përpjestimet e një rrëfenje mitike, duke i zvogëluar perspektivat tona e të jetuarit të një jete të rëndomtë si shtet. 

Ne autorët njohim periudha të dëshpërimit dhe vetëneverisë. Puna jonë, në themel, kërkon zhveshjen e personaliteteve dhe braktisjen e disa prej mekanizmave tonë më efektivë të mbrojtjes. Ne me qejf luftojmë për çështjet më të vështira, më të pështira, më të ashpra dhe më të dhimbshme të shpirtit. Puna jonë na detyron, pandërprerë, ta pranojmë gjendjen tonë të pafuqishme si popull dhe si artistë. 

Prapëseprapë – dhe kjo është mrekullia e madhe, alkimia e veprimit tonë – në njëfarë kuptimi, nga momenti që marrim penën në dorë apo fusim gishtat në tastierë, ne veç kemi reshtur së qeni viktimë e mëshirës e gjithë asaj që na skllavëronte dhe kufizonte para se të nisnim të shkruanim. 

Ne shkruajmë. Sa fatlumë që jemi: Bota nuk na shtyp. Bota nuk bëhet më e vogël.

/David Grossman, ‘Writing in the Dark’, Farrar, Straus and Giroux, 2008

/Përkthimi: Gazeta Express