Tregimi i javës/ Aldous Huxley: Libraria 

Arte

Gazeta Express

03/10/2025 15:06

Aldous Leonard Huxley (1894 – 1963), shkrimtar dhe filozof anglez. Ai është i njohru për romanet e tij distopike Brave New World (1932) dhe Island (1962).

LIBRARIA

Nga Aldous Huxley

Njëmend dukej një vend ku nuk kishte gjasa të gjeje ndonjë librari. Të gjitha ndërmarrjet e tjera tregtare të rrugës synonin të siguronin nevojat më elementare për mjerimin e thellë të lagjes. Sa i përket kësaj, në rrugën më të populluar, kishte një shkëlqim të bollshëm dhe jetë të prodhuar nga trafiku i shpejtë që kalonte aty pari. Ishte pothuajse e ajërt, pothuajse e hareshme. Por ngado përreth gëlonin neveritshëm zonat e gjera të barakave. Banorët bënin pazar në rrugën kryesore; kalonin, duke mbajtur në duar thela mishi lëngu ngjitës i të cilit shihej edhe në letrën mbështjellëse; ehaheshinpër çmimin e linoleumit në dyert e dyqaneve të tapicerive; gra me bereta zeza dhe shalla të zinj tërhiqnin këmbët zvarrë për të bërë psonisjet e tyre me shportat e tyre prej kashte të thurur. Si mund, vrisja mendjen, të blinin libra këta njerëz? Po gjithsesi aty gjendej një dyqan i tillë i vockël; dritaret ishin të zëna me rafte dhe mund të shihje shpinat e kafta të librave. Në të djathtë një magazinë e gjerë e nxjerrë jashtë në rrugë me moblilet e saj me çmime të lira përrallore; në të majtë dritaret e errëta me perde të një ngrënëtorie tregonin me shkronja të ciflosura të bardha llojet e ushqimeve prej gjashtë pensësh. Në mes, aq ngushtë sa mezi arrinte të parandalonte derdhjen e ushqimeve në mobilie, ishte dyqani i vogël. Një derë dhe një dritare e errët katër këmbësh, kjo ishte e tërë gjerësia e pjesës ballore. Shihet se këtu letërsia është luks; ka zënë dhomën e saj proporcionale këtu në këtë vend të nevojës. Prapëseprapë, ngushëllimi është se ka mbijetuar, përfundimisht ka mbijetuar.

Pronari i dyqanit po qëndronte në këmbë në derë, një burrë i vogël, me mjekër të thinjur dhe sy bukur të lëvizshëm përreth skajit të gjyzlykëve që ia ndriçonin hundën e tij të gjatë të mprehtë.

 “Punët po ju shkojnë mirë?” pyeta.

“Në kohën e gjyshit tim ishte më mirë,” më tha ai, duke e luajtur kokën me trishtim.

“Po bëhemi në mënyrë progresive gjithnjë e më filistinë,”, pohova unë.

“Fajin e ka shtypi ynë i lirë. Kalimtarja mbizotëron të përhershmën, klasikën.”

“Kjo gazetari,” u pajtova me të, “ose quajeni më tepër kjo e përditshme e pshurraftë, është mallkimi i kohës sonë.”

“Ia vlen vetëm…” bëri me gjeste në ajër me duart e tij si të ishte duke rrëmuar fjalën e duhur.

“Për zjarrin.”

Burri në moshë qe triumfalisht emfatik me shprehjen e tij, “Jo: për ujërat e zeza.”

Qesha gjithë simpati me pasionin e tij. “Ndajmë kënaqësisht të njëjtën pikëpamje,” i thashë. “A mund të shoh thesaret tuaja një çikëz?”

Brenda dyqanit ishte një muzg i kaftë, me dru të vjetër erëmues dhe aromën e atij pluhurit të lehtë të hollë që u ngjitet faqeve të librave të harruar, si të ishte mbrojtës i sekreteve të tyre – si rëra e thatë e shkretëtirave aziatike përposh së cilës, ende pabesueshmërisht të paprekur, dergjen thesaret dhe mbeturinat e mijëra vjetëve. Hapa vëllimin e parë që ma zuri dora. Ishte një libër i modelit të rrafshët, i lyer me magnetë dhe purpur, gështenjë dhe një të kuqe të fortë, kafe të errët dhe ato nuancat e përziera të të hirtës që brezat e hershme e kishin quajtur “Vuajtjet e Vertherit”. Bukuroshet në krinolinë pluskonin me gjerësinë e anijeve në pavijone përqark faqeve. Këmbët e tyre ishin paraqitur të holla, të rrafshëtra dhe të zeza, si gjethe çaji që nxjerrin kokën turpshëm nga përfund këmishave të tyre. Fytyrat e tyre ishin në formë veze, të shkëlqyera përreth me qime të zeza të ndritshme dhe shprehjen e një pastërtie të panjollë. Mendova për figurat tona moderne në modë, me takat dhe harkun e qafës së këmbës, fytyrat e tyre të zbukuruara dhe buzëqeshjen e ftesës së ngrysur. Ishte e vështirë të mos ishe keqbërës. Unë jepem lehtë pas simboleve; na natyrën time ka diçka prej Kuarlezi*. Duke pasur mangu mendjen filozofike, parapëlqej të shoh të dhëna në mënyrë konkrete abstraksionet e mia. Dhe m’u bë se nëse doja një emblemë për të pasqyruar shenjtërinë e martesës dhe ndikimin e shtëpisë, atëherë nuk do të mund të bëja asgjë më mirë se sa të zgjidhja dy këmbë të zeza të vogla si gjethe çaji që nxjerrin kokën hijshëm nga pala e të brendshmeve të gjera mbuluese. Derisa takat dhe qafat e këmbëve do të duhej të tregonin – e po, të kundërtën.

Rrjedha e mendimeve të mia u kthye brenda nga zëri i burrit të moshuar. “Ma pret mendja se ju jeni muzikant,” tha ai.

Oh po, isha në njëfarë mënyre; dhe ai ma zgjati një folio kaba. 

“A e ke dëgjuar ndonjëherë këtë?” më pyeti.

Djalli Roberti: jo, kurrë nuk e kam dëgjuar. Nuk kisha dyshime se kishte një zbrazëtirë në edukimin tim muzikor. 

Burri në moshë mori librin dhe solli një karrige nga brendia e dyqanit. Vetëm atëherë i rashë në të një fakti befasues: ajo që, me një shikim të pakujdesshëm, më ishte dukur si një banak i zakonshëm, tash e perceptova se ishte një piano në formë katrori, e pazakontë. Burri në moshë u ul para saj. “Duhet të më falni për të metat e akordit të saj,” tha ai, duke u kthyer kah unë. “Një Broadwood e moçme, xhorxhiane, eh, dhe gjatë këtyre njëqind vjetëve ka kaluar nga dora në dorë.”

E hapi kapakun dhe çelësat e verdhë m’u zgërdheshen në terr si dhëmbët e një kali të moçëm. 

Burri në moshë i shfletoi faqe derisa e gjeti atë që dëshironte. “Muzika për balet,” tha ai: “është e mirë. Dëgjoje këtë.”

Duart e tij eshtrore që dridheshin bukur fort nisën papritur të lëviznin me një zhdervjelltësi mahnitëse dhe në ajër u ngrit, e dobët dhe tringëlluese në poteren e trafikut, një muzikë e hareshme piruetuese. Instrumenti kërkëlliu në mënyrë të konsiderueshme dhe vëllimi i tingullit ishte i hollë si gurgullima e një përroi të tharë: por, ishte ende e akorduar dhe melodia ishte aty, shumë e hollë, ajrore. 

“Dhe tash për këngën e dollisë,” briti burri në moshë, i dhënë me dalldi pas punës së vet. Luajti një seri akordesh që shkonin, duke moduluar ngritjet dhe zbritjet, drejt një pike të thyerjes; në mënyrë aq supreme operistik sa të dukej si një parodi e atij momenti të suspansës së nderë, ku këngëtarët bëjnë veten gati për një shpërthim pasioni. Pastaj erdhi kori i pijetarëve. Ata përfytyrohen si burra me pelerina, egërsisht gazmorë mbi boshllëkun e bokallëve prej kartoni. 

“Versiam’ a tazza piena/ Il generoso umor…”**

Zëri i të moshuarit ishte i ngjirur dhe këlthitës, por entuziazmi i tij e shpaguante çdo të metë të performimit. Nuk kam parë kurrë dikë të dhënë me aq shpirt pas asaj pune.

I kapërceu ca faqe. “Ah, ‘Valsi i ferrit’, tha ai. “Ky është i mirë.” Në filim ishte një prelud i shkurtër melankolik, pastaj akordi, jo aq prej ferri si ndoshta dikush do të të mund të priste, por prapë mjaft i këndshëm. Shikova mbi supet e tij te fjalët dhe këndova për ta shoqëruar atë.

  “Demoni fatali/ Fantasmi d’orror,/ Dei regni infernali/ Plaudite al signor.”***

Një vagon i madh me avull që bartre birrë kaloi andej me poteren e tij çmendëse dhe e fshiu krejtësisht vargun e fundit. Duart e burrit në moshë ende lëviznin mbi tastet e verdha, goja ime hapej dhe mbyllej; por nuk kishte tinguj muzike a fjalësh. Ishte thua se demonët fatalë, fantazmat e tmerrit, ia kishin mësyrë papritur në këtë vend të qetë, abstrakt.   

Shikova jashtë përmes derës së ngushtë. trafiku nuk kishe të ndalur; burra e gra nguteshin, me fytyrat e tyre të palëvizshme. Fantazma të tmerrit, që të gjitha: mbretëritë e ferrit ku banonin. 

Jashtë njerëzit jetonin nnë tiraninë e gjërave. Çdonjëri veprim i tyre ishte i përcaktuar nga urdhrat e gjërave të thjeshta, nga paraja, veglat e zanateve të tyre dhe ligjet e pamendueshme të zakonit dhe bindjes. Por aty m’u duk se isha i sigurt nga gjërat, duke jetuar larg realitetit; këtu ku një burrë në moshë, me mjekër, i mbijetuar i pagjasë i kohërave të kaluara, luante pa asnjë mëdyshje muzikë romance, pavarësisht faktit se fantazmat e tmerrit mund të mbulonin herë pas here kumbimin e saj me zhurmën e tyre. 

“Pra, a do ta merrni?” Zëri i burrit në moshë depërtoi përmes mendimeve të mia. “Do t’jua lë për pesë shilingë.” Kishte zgjatur drejt meje vëllimin e hollë të rrëgjuar. Fytyra e tij kishte marrë një pamje ankthi të panatyrshëm. Mund të shihja sa i etur ishte të merrte pesë shilingët e mia, sa e kishte të nevojshme, burri i shkretë! Ai kishte qenë, mendova me një hidhësi të paarsyeshme – ai thjesht kishte performuar për të mirën time, si një qen i trajnuar. Veçimi i tij, kultura e tij – e gjitha një marifet biznesi. U ndjeva i fyer. Ai ishte thjesht një prej atyre fantazmave të tmerrit i maskuar si një engjëll i kësaj parajse komike të kundrimit. Ia dhashë ca gjysmë koronë dhe ai nisi të mbështillte librin me letër.

“Jua them unë një gjë,” tha ai, “Nuk më bën zemra të ndahem prej tij. Jam shumë i lidhur me librat e mi, që ta dish; por një ditë duhet të largohen.”

Ai psherëtiu me një aso pafajësie të natyrshme ndjenjeje sa më erdhi ndot si e kisha gjykuar pak më parë. Ai ishte një banor i zorit i mbretërisë së ferrit, ashtu siç isha edhe unë vetë. 

Jashtë filluan të thërrisnin për gazetat e mbrëmjes: një anije e fundosur, llogore të pushtuara, dikush i ri po gramshaleshte një fjalim. Shikuam njëri-tjetrin – shitësi në moshë i librave dhe unë – në heshtje. Kuptonim njëri-tjetrin pa thënë një fjalë. Ne ishim këtu në veçanti dhe këtu ishte i gjithë njerëzimi në përgjithësi, që të gjithë përballë triumfit të frikshëm të gjërave. Në këtë masakër të bazhdueshme të njerëzve, në këtë flijim të imponuar të burrit në moshë, materia gjithsesi ka triumfuar. Dhe duke shkuar në shtëpi përmes Parkut Regent kuptova se materia po ashtu po triumfonte edhe mbi mua. Libri im ishte pavetëdijshmërisht i rëndë dhe pyeta veten çka dreqin do të bëja me një partiturë pianoje të Djallit Robert pasi që të mbërrija në shtëpi. Do të ishte vetëm një gjë tjetër që të më vinte përfund dhe të më pengonte; dhe në atë moment ishte fort, oh, për kiamet, i rëndë. U zgjata matanë kangjellave që rrethonin ujin për dekorim dhe, me gjithë natyrshmërinë e mundshme, e hodha librin në shkurre. 

Shpesh mendoj se do të kishte qenë më mirë të mos orvatem të zgjidh problemin e jetës. Të jetosh është mjaft e rëndë edhe pa e komplikuar procesin duke menduar për të. Gjëja më me mend, ndoshta, është të marrim për të mirëqenë “gjendjen e mundimshme të njerëzimit, të lindur nën një ligj, të destinuar për një tjetër”, dhe t’ia lëmë çështjen asaj, pa u përpjekur të pajtojmë të papërputshmet. Oh, vështirësia absurde e gjithë kësaj! Dhe unë, për më tepër, i çova dëm pesë shilingë, çka është serioze, ju e dini këtë, në këto kohë të rënda.

Shënime:

* Francis Quarles (1592 –1644), poet anglez i njohur për librin e tij Emblems.

** “Le ta derdhim pa pare/ harenë bujare…”

***  “Demonë fatalë/ Fantazma të tmerrit,/ Të mbretërisë së ferrit/ pranojeni Zotin.”

Aldous Huxley, COLLECTED SHORT STORIES, Elephant Paperbacks, 1992

/Përkthimi Gazeta Express