Ditari i javës/ Einstein: 3-10 nëntor 1922

Arte

Gazeta Express

29/08/2025 15:05

Ky ditar është botuar së pari në tërësinë e tij në vëllimin XIII të The Collected Papers of Albert Einstein (CPAE), më 2012; dhe është njëri prej gjashtë ditarëve të udhëtimit të mbajtur nga ai. Ditarët e tjerë janë shkruar gjatë udhëtimit të tij në Afrikën e Jugut, nga marsi deri në majin e vitit 1925 dhe tri udhëtimeve të tij në Shtetet e bashkuara, kur vizitoi California Institute of Technology në Pasadena gjatë vizitave konsekutive dimërore të viteve 1930–1931, 1931–1932, dhe 1932–1933.

3 nëntor

Pas kafjallit, një udhëtim i këndshëm nëpër kodrat e plantacioneve të kauçukut deri te limani. Vegjetacion i mrekullueshëm; vila kineze të hareshme. Pamje mbi det me ishuj të vegjël. Erdhi edhe një grup tjetër besimtarësh hebrenj. Vetëm rreth orës 11 bëmë një udhëtim panoramik rreth ishujve të gjelbër. 

Kinezët mund t’ia zënë vendin fare mirë çdo kombi tjetër përmes zellit të tyre, kursimit dhe bollëkut të burimeve. Singapori është pothuajse krejtësisht në duart e tyre. Ata gëzojnë respekt të madh si tregtarë, shumë më shumë se sa japonezët, të cilët konsiderohen të pabesueshëm. Mund të jetë e vështirë t’i kuptosh ata psikologjikisht, mëdyshem ta provoj duke qenë se këndimi japonez është plotësisht i pakuptueshëm për mua. Dje e dëgjova edhe një tjetër të këndojë aq sa ma neveriti. 

7 nëntor

Ndërkohë, mot me shi me temperatura serre. Në Singapor, shoqëria në avullore u pasurua me dy oficerë gazmorë në moshë zviceranë dhe një biznesmen i ri gjerman. Nga mbrëmja e datës 5 deri në mbrëmjen e datës 6, tajfun me valë të mëdha, erë dhe shumë shi të rrëmbyeshëm. Anija lëkundej furishëm. Pamje e mrekullueshme nga bashi. Shumë peshq fluturues të trembur nga avullorja; lëvizje e fuqishme vertikale. Sot deti paraqet lë prapa vetes shumë vazhda. Mundim nga akti i përjetshëm i baraspeshimit. Gratë po i mundon deti shumë më shumë se sa burrat.

10 nëntor

Në mëngjesin e datës 9 arritëm në Hong Kong. Është peizazhi më i bukur që kam parë deri më tani gjatë gjithë udhëtimit. Ishull bjeshkor i shtrirë deri te kontinenti, po ashtu bjeshkor. Mes tyre, porti. Disa ishuj të vegjël të zhytur në ujë. E gjitha si një zonë gjysmë e tërhequr nga këmbët e Alpeve. Qyteti shtrihet si tarracë te këmbët e një bjeshke pakëz të pjerrët, rreth 500 metra të lartë. Ajri kënaqshmërisht i freskët¹. 

E refuzova me këndshmëri pritjen nga ana e komunitetit hebre². Por dy biznesmenë hebrenj e kaluan gjithë ditën me ne³. Në mëngjes, filluam turin përreth ishullit me automobil. Pamje mbi det, limane si fjorde dhe pjerrtësi bjeshke pafundësisht të llojllojshme dhe të mahnitshme. Përgjatë rrugës drekuam në një restorant luksoz të stilit amerikan⁴, ku të dy udhërrëfyesit tonë jo vetëm që kuvenduan me mua gjallërisht rreth vendit dhe shkencës, por po ashtu treguan edhe një afinitet të madh për kënaqësitë tokësore. Gjatë kthimit pamë një fshat peshkimi kinez të përbërë nga anije lundruese, një funeral kinez që dukej njëmend i gëzueshëm dhe – njerëz të dërrmuar, burra e gra, që thyejnë gurë çdo ditë dhe duhet t’i ngarkojnë për pesë centë ditën. Në këtë mënyrë, kinezët janë të ndëshkuar rëndë për pjellorinë e tyre nga makina intensive ekonomike. Mendoj se ata zor se e vërejnë këtë në topitjen e tyre, por është e trishtshme ta shohësh. Mes të tjerash thuhet se e kanë reaylizuar me sukses një grevë për rrogë me një organizim jashtëzakonisht të mirë pak kohë më parë⁵. Pasdite vizituam një klub hebraik, që gjendet në kopshtin luksoz, në një lartësi bukur të madhe dhe ka një pamje të mrekullueshme mbi qytet dhe port⁶. Thuhet se këtu janë vetëm 120 hebrenj, për më tepër arabë, religjioziteti i të cilëve duket të jetë kristalizuar më shumë në formalitet se sa që ndodh në mesin e hebrenjve tonë ruso-evropianë. Në klub u shoqëruan me ne dy gra, e shoqja e njërit mikpritës dhe motra e saj. Tash jam i bindur se raca hebreje e ka ruajtur pastërtinë e saj në 1.500 vjetët e fundit, meqë hebrenjtë nga tokat e Eufratit dhe Tigrit janë shumë të ngjashëm me të tanët. Ndjesia e të qenit bashkë është po ashtu bukur e fortë. Ne po ashtu shkuam bashkë deri te maja e bjeshkës, në këmbët e së cilës shtrihet qyteti (me teleferik; kinezët dhe evropianët të ndarë). Në krye, pamje madhështore mbi liman, bjeshkë ishullore dhe det. Të parët e shumë ishjuve të vegjël që shquhen pjerrtazi tej detit ta kujton detin e mjegullës rrëzë Alpeve. Në mbrëmje pati një shtrëngatë që ma mori kapelën dhe ma hodhi në rrugë, kështu që m’u desh të vrapoja pasj saj me të gjitha fuqitë e mia që ta merrja. 

Në mëngjes e vizitova lagjen kineze në pjesën kontinentale me Elsën. Njerëz të zellshëm, të përbaltur, letargjik. Shtëpi bukur formale, ballkone si qilarë kosheresh, gjithçka e ndërtar afër dhe monotone. Mbrapa limanit, asgjë tjetër veçse ngrënëtore në bankat e të cilave, përpara, kinezët nuk ulen derisa janë duke ngrënë, por rrinë galiç si evropianët kur shkarkohen në një pyll me gjethe. E gjithë kjo bëhet qetësisht dhe me seriozitet. Edhe fëmijët duken si pa shpirt dhe letargjik. Do të ishte gjynah nëse këta kinezë ua zënë vendin racave të tjera. Se për dikë si ne veç ta mendojmë këtë është e trishtë aa nuk thuhet dot me fjalë. 

Dje mbrëma tre mësimdhënës portugezë të shkollës së mesme më vizituan, të cilët pohuan se kinezët nuk janë në gjendje të trajnohen që të mendojnë logjikisht dhe se specifikisht nuk kanë talent për matematikë. Vërejta se sa pak dallim ka mes burrave dhe grave; nuk e kuptoj çfarë lloj tërheqjeje fatale posedojnë gratë kineze që t’i magjepsin burrat korrespondues deri në atë derexhe sa janë të paaftë të mbrojnë veten nga bekimi i frikshëm i pinjollëve. 

Në orën 11 Kitonu Maru u nis përmes detit të gjelbërt shkëlqyes mes bjeshkëve ishullore të gjelbërta që ishin të kënaqshme për syrin në formë dhe ngjyrë, por qerose, dmth pa drunj të rritur. Flora e tanishme e harlisur në Hong Kong supozohet të jetë mbjellë e tëra nga anglezët. Ata e kuptojnë për mrekulli qeverisjen. Forcat policore përbëhen nga indianë me shtat të hatashëm, kinezët nuk përdoren kurrë. Për këtë, anglezët kanë themeluar një universitet adekuat me qëllim që të mbajnë afër vetes ata kinezë që kanë prosperuar⁷. Kush mund t’u avitet atyre në këtë? Evropianë kontinentalë të shkretë, ju nuk e kuptoni se si ta zbusni kafshimin e lëvizjeve nacionaliste opozitare me anë të tolerancës.  

Shënime:

1) Kreshta, në 552 metra, është lartësia më e madhe në ishullin e Hong Kongut.

2) Sipas raportimeve të shtypit, kur u përhap lajmi i i mbërritjes së pritshme të Einstenit në Hong Kong, ishin bërë aranzhime për një ligjëratë në Klubin hebre të rekreacionit. Sidoqoftë, pas mbërritjes, Einsteini kërkoi të mos mbante asnjë ligjëratë publike. Shtypi kishte spekuluar se një arsye e mundshme pse nuk donte të shfaqej në publik gjatë qëndrimit të tij të shkurtër ishte vizita e tij e afërt në Armistice Day. 

3) Njëri prej biznesmenëve me gjasë quhej Gobin.

4) Me gjasë Repulse Bay Hotel.

5) Ka shumë të ngjarë t’i referohet grevës së suksesshme të detarëve kinezë në fillim të vitit 1922. 

6) Pranimi informal ishe bërë në Klubin hebre të rekreacionit.

7) Universiteti i Hong Kongut, i themeluar më 1911.

/Marrë nga: “The Travel Diaries of Albert Einstein – The Far East, Palestine and Spain, 1922-23”, Princeton University press, 2018

/Përkthimi Gazeta Express