Intervista/ Formenti: Jam këtu që të bëj një performancë kolektive

Arte

Donjeta Abazi

19/07/2025 19:32

Marino Formenti, nuk është pianist i zakonshëm, prandaj edhe ky bashkëbisedim do të përpiqet t’i përmbahet kësaj premise. Përmes pyetjeve dhe nënpyetjeve, Formenti, shpalos momente nga jeta e tij. Nga kjo bisedë që u realizua në oborrin e Burgut të Idealit, ne mësojmë për kujtimet e ngulitura të një 8-vjeçari, te fillimet e artistit si pianist, deri tek zbërthimi i lirisë dhe kufizimit, në parim, e përtej kësaj.

Intervistoi: Donjeta Abazi

Pianisti me famë botërore i muzikës klasike dhe bashkëkohore, Marino Formenti, (“Best of New York Times”, “Best of The New Yorker”), po qëndron në Prishtinë për 4 ditë dhe 4 net në “Muzeun e Prishtinës – Burgu i Idealit”. Gjatë kësaj kohe, ai po jeton në burg, po fle, po ushqehet dhe po mirëpret mysafirë me të cilët do të luajë në piano.

Vizitorët kanë qenë të ftuar për pije e të dëgjojnë muzikë, të kalojnë kohë me pianistin, apo ta shpërfillin atë, të shkojnë të rrinë ca çaste dhe të kthehen sërish, të lexojnë, të shkruajnë, të vizatojnë, e të rikthehen ditën tjetër prapë.

Gazeta Express: Pra, z. Formenti, pse zgjodhët që këtë performancë ta sillni në një burg të braktisur? Çfarë kuptimi merr muzika në një hapësirë të tillë?

Marino Formenti: Idenë e solli shoku im Alban Beqiraj dhe njerëzit që janë duke u kujdesur për “Burgun e Idealit”,  duke u munduar ta bëjnë këtë edhe një vend arti dhe reflektimi. Por duhet të them që unë jam i interesuar për çështjen e burgut prej vitesh. Prandaj isha shumë i lumtur që m’u dha kjo mundësi. Po ashtu, kam reflektuar gjatë gjithë kësaj kohe dhe po mundohem, nuk është e lehtë. Qëllimi im realisht është të punoj me të burgosurit, me të burgosurit e sotëm. Dhe besoj se do të arrij ta bëj këtë, dua ta arrij, dua ta realizoj. Ky është edhe një plan që kemi për vitin e ardhshëm. Po përpiqemi të realizojmë këtë dhe projekte të tjera, një projekt të dytë më të madh, madje duke përfshirë edhe bashkëpunim me të burgosurit aktualë.

GE: Si ndryshon mënyra juaj e performancës kur jeni në një vend të izoluar si ky krahasuar me një sallë koncerti?

M.F.: Ky vend nuk është vërtet i izoluar, sepse është një muze. Ishte një burg, po. Pra, po përpiqemi të reflektojmë atë për çfarë kam folur, siç mund ta shihni, me ish të burgosurit. Ka dy gjëra këtu. Ka lloje të ndryshme të burgosjes. Një është se je i burgosur sepse ke bërë diçka që është vërtet e gabuar, si të vrasësh dikë apo të vjedhësh (në çdo kulturë, vrasja dhe vjedhja nuk janë gjëra të mira për t’u bërë), pastaj ke burgosjen e njerëzve që bëjnë diçka që është e gabuar për një shoqëri të caktuar por jo domosdoshmërisht e gabuar për një moral të përgjithshëm. Për shembull, nëse je një grua në Iran, nuk do të lejohesh nga burrat të ngasësh makinën dhe për këtë shkon në burg. Kjo është diçka që mund të vihet në dyshim. Po ashtu njerëz që kanë qenë në burg për seksualitetin e tyre, për shembull, për shumë vite, homoseksualë dhe të tjerë. Dhe pastaj ka një kategori të tretë, janë patriotët, sigurisht. Njerëzit që kanë luftuar për një vend dhe fëmijët e tyre lejohet të thonë, a ishte e nevojshme ta bëjnë këtë? Siç them unë si një fëmijë italian, i cili ka lindur në paqe.

Pra, them, pse ta mbrosh Italinë? Unë nuk jam italian. Unë jam qytetar i botës. Por kur lind në mungesë lirie apo mendon që ke lindur në mungesë lirie është ndryshe. Kjo ndodh edhe sot në botë. Pastaj je i burgosur politik në këtë rast dhe ky është rasti i kësaj hapësire.

Në përgjithësi, unë kam ose respekt të madh për të burgosurit ose të paktën interes, madje edhe për kriminelët. Kriminelët e shkallës së parë. Ata që kanë bërë gjëra shumë të gabuara, si një vrasës serik për shembull në fakt do doja të takoja një vrasës serik. Thjesht për të ditur se çfarë ndodh.

Më pëlqen të takoj murgesha. Më pëlqen të takoj njerëz, jeta e të cilëve është shumë ndryshe nga e imja. Mendoj që roli im nuk është të gjykoj. Gjithsesi, unë jam muzikant. Jam artist. Ndoshta detyra e një artisti është më shumë të kuptojë ose të përpiqet të kuptojë sesa të gjykojë, me siguri. Të gjykojmë, e kemi fenë dhe ligjet. Dhe arti nuk është për të gjykuar. Arti është për të jetuar dhe për të kuptuar në njëfarë mënyre.

Pra, burgu është vendi perfekt për një muzikant që të përpiqet të kuptojë. Pas kësaj, është shumë e vështirë të bësh një performancë këtu. Nga ana tjetër, mendoj se është budallallëk të vish këtu e të luash muzikë në një vend të tillë, sepse unë nuk jam i interesuar për vajtimin monumental. Për shembull, ah, tani duhet ta ruajmë këtë vend. Së pari, unë jam italian. Po e pyesja veten nëse është ide e mirë të bësh art dhe performanca muzikore në këtë hapësirë.

Më parë, fillova të mendoj, pas ditës së dytë të këtij qëndrimi të shkurtër, që është një ide e mirë. Mendoj se duhet të gjesh një mënyrë tjetër, ose një mënyrë më të lirë, më të thellë për të respektuar vendin. Sot po bëjmë një performancë interaktive. Pra, njerëzit vijnë dhe luajnë me mua, luajnë në vendin tim.

U thashë burrave këtu: nëse ti dashurohesh me një grua që ka qenë më parë e burgosur, nuk duhet të flasësh gjithë kohën për burgun. Si ishte në burg? Ndoshta, ndonjëherë ajo duhet ta harrojë. Ndoshta ndonjëherë do të donte të fliste për të por jo gjithmonë.

Për shembull siç bëhet në Holokaust, në kampet e përqendrimit. Ata e bëjnë dhe vazhdojnë më tej dhe bëjnë muzikë vajtimi. Unë urrej muzikën e vajtimit. Po përpiqemi të kuptojmë ndoshta këtë vend…

Kur linda unë ne ishim, në demokraci, ashtu quheshin, por ishte edhe një moment shumë i rrezikshëm në Itali sepse kishte shumë terrorizëm dhe bomba dhe kështu me radhë. Ndieja që shoqëria ime, të paktën shoqëria nga e cila vij dhe fshati ku jam rritur nuk gëzonte lirinë të cilën e mendojmë më thellësisht. Pastaj u bëra rebel, fillova të luaja muzikë, muzikë të çuditshme, muzikë bashkëkohore, dhe të bëja gjëra që ishin të ndaluara. Pra, nuk kisha ndjenjën që po rritesha në liri.

GE: Gjatë këtyre ditëve të performancës, a e shihni këtë si një akt arti, një lloj meditimi apo një ritual?

M.F.: Kam ardhur qëllimisht. Këtu temat janë të shumta dhe shumë politike, në njëfarë mënyre shumë të lidhura me shoqërinë. Prandaj nuk desha të vij me një vepër arti të përfunduar, si një performancë të konceptuar me kujdes, siç bëj në situata të tjera. Bëj performanca shumë radikale ku, le të themi, lëviz në një hapësirë, nuk flas me askënd, nuk shikoj askënd, dhe vetëm luaj piano për 16 orë, për tre javë, katër javë. Këtu nuk doja ta bëja këtë sepse do të ishte e pakujdesshme ndaj vendit. Nuk është çështje që, ah, Marino Formenti po shkon në burg dhe po mbyllet vetë në një burg sepse unë nuk jam ai njeri. Kjo do të ishte edhe një akt arrogance dhe budallallëku artistik për të bërë diçka të tillë. Prandaj i thashë vetes, le të hapim hapësirën për njerëzit e tjerë.

Le të bisedojmë me të rinj e të moshuar dhe të dëgjojmë tregime të ndryshme. Le të luajmë me njerëzit sepse kjo është një pjesë e punës time muzikore. Një pjesë është përqendrimi tek vetja dhe pjesa tjetër është komunikimi, kështu që të luaj me njerëzit është diçka që më pëlqen dhe që po bëj edhe këtu.

Pra, nëse do ta përkufizoja, do të thosha se është një performancë kolektive, interaktive, nuk është një vepër radikale arti. Ndoshta është më radikale, sepse në botën bashkëkohore, ndoshta dikush do që të vij këtu dhe të luajë muzikë të çuditshme, sepse Kosova ka nevojë për modernitetin perëndimor, unë nuk jam aspak i interesuar për modernitetin perëndimor, nuk jam aspak i interesuar për modernitetin në përgjithësi. Jam mjaft i vjetër për të thënë që jam tradicionalist, nëse dua. Por ka kategori që nuk më interesojnë.

Nuk më intereson eksperimentimi, të jem përpara kohës, as të jem pas kohe. Jam këtu për të takuar njerëz dhe kam fatin që kam qenë këtu më parë, jam dashuruar, jam dashuruar me këtë vend dhe me këta njerëz. Kam bërë një projekt në Teatrin Kombëtar të Prishtinës, kam punuar muzikën me Alban Beqirajn dhe disa të tjerë, dhe gjëja më e bukur për atë projekt nuk ishte madje as rezultati, por komunikimi dhe procesi. Kam frikë, sepse tani arti po shkon drejt asaj që të jetë në modë apo jo, mendoj që kemi shpikur muzikën për të ardhur së bashku, për t’u bashkuar.

Tani, unë jam mjaft i vjetër për të parë zhvillimin negativ të rrjeteve sociale, Instagramit, izolimit, bllokimeve, teknologjisë së madhe. Pra, njerëzit në qytetet e pasura nuk shikojnë më njëri-tjetrin. Unë jetoj në Vjenë, në një zonë shumë të qetë banimi, dhe kur dalim në rrugë nuk shikojmë njëri-tjetrin. Kalojmë shumë afër, dy centimetra larg, dhe nuk shikojmë njëri-tjetrin. Pra, në këtë moment të jetës time mendoj se ne bëjmë muzikë për të filluar sërish të shikojmë njëri-tjetrin në sy dhe ndoshta të luajmë së bashku.

GE: Çfarë prisni të ndodhë me audiencën këto ditë? A kërkoni një transformim tek ata apo tek vetja?

M.F.: Transformimi është një fjalë kyçe, sepse për mua, arsyeja pse kam bërë muzikë dhe vazhdoj ta bëj, është pikërisht kjo ide që mund të them për veten time se gjatë jetës kam përjetuar disa eksperienca që kanë qenë transformuese dhe disa që kanë qenë më pak transformuese. Të gjitha ishin në një farë mënyre të lidhura me muzikën. Por unë them gjithashtu se edhe një takim mes dy personave mund të jetë muzikë për mua. Është si transformim.Nuk mund të flas për të tjerët. Do të ishte budallallëk dhe arrogancë ndaj të tjerëve të them që ata transformohen prej kësaj.

Është si kur i jep dikujt para. A po e bën me të vërtetë… A po e bën për të apo për veten tënde? Nëse vëzhgon për shembull kafshët, janë dy parime. Një është lufta dhe tjetra është empatia. Por empatia është një fitore e dyanshme. Është fitore për të dy palët. Prandaj po, mund ta quash artin “Win-win” fitore-dhe-fitore. Duhet ta quash art fitore-dhe-fitore…

Kur luaj për një audiencë, kur bëj një koncert normal, jo si ky, në skenë, në atë moment kur të gjithë heshtin dhe janë në magjinë e muzikës. Asnjëherë nuk mendoj, sa mirë po luaj unë. Gjithmonë është si: çfarë audiencë, dreqin. Gjithmonë është kështu. Është si kur bën dashuri dhe pas saj të pyesesh, të pëlqeu? Ishte bukur? Ishte mirë apo jo? Pastaj mund ta harrosh. Kam qenë gjithmonë dikush që përpiqet të kuptojë arsyet e të tjerëve. Është si arsyeja e popullit tim, si “Pianisti”. Gjithçka që nuk e kuptoj sot janë njerëzit modernë, ata priren të jenë pjesë e një grupi.

Ke të zinjtë, emigrantët, të bardhët, çfarëdo. Dhe unë nuk kam dashur kurrë të jem i kufizuar në një grup. Ndoshta jam shumë narcist për të menduar se nuk jam italian. Unë nuk jam italian. Ka 60 milion italianë. Unë jam Rino…

Ka një episod që më ka mbetur fort në mendje kur isha fëmijë.Ishin disa miq, si miq të prindërve të mi, dhe ata të dy kishin lidhje jashtë martesës. Burri kishte një lidhje jashtëmartesore dhe gruaja kishte një lidhje jashtëmartesore. Kur nëna ime e zbuloi këtë, nëna ime, jo babai, ai burrë u shndërrua në hero dhe mik. Vinte dhe shkonte në shtëpinë tonë çdo herë, dhe gruaja, nga një ditë në tjetrën, u bë “shtriga”. Nëna ime ndryshonte rrugën kur takoheshin, sepse ne ishim edhe në fshat. Ajo më thoshte mua dhe motrës sime që ajo ishte “shtriga”. Këto janë gjëra që… Më vinte shumë keq. Isha tetë apo dhjetë vjeç. Nuk mund ta them saktë. Të gjitha këto gjera bëheshin vetëm sepse ajo ishte grua dhe ndodhte gjithçka në atë lloj mënyre madje edhe jeta seksuale.

Idetë ishin shumë të përqendruara në para. Ishte si: ti duhet të fitosh para nëse dëshiron të jesh… Duhet të jesh dikush. Shoqëria është e ndarë në njerëz që janë dikush.

Pra, nëse ka njerëz që janë dikush, do të thotë që të gjithë të tjerët janë askush.Dhe unë e zbulova pianon kështu. Ishte si: ku dreqin jam unë? Është si kur… ndoshta ekzistojnë alienët, dhe më vendosën këtu për të më ndëshkuar. Nuk e di. Kështu që kjo ishte burg për mua. Ishte një lloj burgosjeje, po.

Por siç thashë, këtu, sigurisht, pasi ka qenë një burg i vërtetë, përpiqesha të isha i respektueshëm ndaj vendit, të dëgjoja njerëzit, të luaja me ta, të luaja muzikë gëzimi.

GE: A besoni se muzika mund të shërbejë si një formë çlirimi, edhe kur performohet në një hapësirë të ndërtuar për kufizim? Si e përjetoni personalisht tensionin midis lirisë dhe kufizimeve?

M.F: Po, muzika me siguri mund të jetë një formë çlirimi. Të paktën unë e them këtë si ndjenjë. Ka një moment kur ndien vërtet liri dhe çlirim. Liria është një koncept shumë i shkurtër. Problemi im ka qenë dhe gjithmonë është (jam pak anarkist), se nuk më pëlqen sa herë që ndiej që njerëzit përpiqen të më detyrojnë të bëj gjëra. Jam ende një rebel pubertar, në njëfarë mënyre. Kjo do të thotë gjithashtu që sa herë ndjej atë në një grup njerëzish, të themi artistë, apo kur ka disa rregulla, nuk më pëlqen.

Dhe kjo, mendoj se është një nga rregullat e artit, të vësh në diskutim rregullat. Por kjo nuk do të thotë që arti bazohet në anarki. Unë bëj atë që ndiej. Është si liria e një krimbi, apo e një fluture. Krimbi mund të thotë, dua të shkoj majtas, dua të shkoj djathtas, e bëj, jam krimb, mund të bëj çfarë të dua. Pra, është liri, por nga një këndvështrim shumë i ngushtë.

Po mendoj përsëri për dashurinë, si një marrëdhënie; ajo është edhe luftë. Ti ndërton diçka dhe kalon përmes sfidave. Njerëzit e sotëm, nuk janë domosdoshmërisht shumë individualistë, por thjesht… janë shumë dembelë në njëfarë mënyre. Njerëzit që nuk arrijnë shumë gjëra, janë shumë dembelë ose nuk mendojnë mjaftueshëm për më gjatë.

E di që nëse ulem këto pesë javë dhe luaj pianoja, në fund do të arrij një shkallë lumturie dhe lirie, sepse kam punuar, lumturia vjen nga kjo liri dhe liria vjen nga kjo lumturi, që nuk do ta arrija kurrë nëse thjesht do të pija koktej me shokët çdo natë. Është një lloj burgosjeje e vetës, sepse ke përjetuar që ajo të çon diku.

Dhe kur je aty, je thellësisht i lumtur dhe në njëfarë mënyre më i lirë. Është si kur ndërton një marrëdhënie dhe thua, mirë, ndoshta në vend që të ndahesh pas tri vitesh, duhet të kalosh përmes sfidave, dhe pas 30 vitesh ajo që ndjen nuk krahasohet me shijen e një koktej.

Biografi e artistit:

Marino Formenti është një nga pianistët dhe dirigjentët më të veçantë të skenës bashkëkohore ndërkombëtare. I lindur në vitin 1965 në Merate, pranë Milanos, ai është formuar fillimisht në Konservatorin “Giuseppe Verdi”, ku studioi piano, kompozim dhe dirigjim. Studimet i ka vazhduar në Universitetin e Muzikës në Vjenë me pianistin Oleg Maisenberg dhe dirigjentin Uroš Lajović. Që nga vitet ’90, jeton dhe punon në Vjenë, ku për një dekadë ishte pjesë e ansamblit të njohur Klangforum Wien, një prej grupeve më të rëndësishme evropiane për interpretimin e muzikës së re.

Karriera e Formentit është e pazakontë dhe tejkalon format tradicionale të interpretimit. Ai njihet si artist radikal dhe eksperimental, shpesh i përshkruar nga kritika si “Glenn Gould i shekullit XXI. Një nga projektet e tij më të njohura është “Kurtág’s Ghosts”, një rrugëtim muzikor që bashkon fragmente nga kompozitorë të ndryshëm në një narrativë të vetme, duke krijuar një përvojë emocionale që përshkon kohën dhe stilet. Në “Liszt Inspections”, projekt që u rendit nga The New Yorker dhe The New York Times ndër performancat më të mira të vitit, Formenti riviziton veprën e Liszt-it në mënyrë intime dhe të re. Por projektet e tij shkojnë edhe më tej, duke përfshirë maratona muzikore që zgjasin javë të tëra, ku jeton dhe performon në të njëjtën hapësirë për 24 orë në ditë, siç ishte “Nowhere”, apo përjetime unike me vetëm një spektator të pranishëm, si në “One to One”.

Për Formentin, muzika është një akt social dhe shpesh një mënyrë për të sfiduar kufijtë midis artit dhe jetës së përditshme. Ai e sheh veten jo vetëm si interpretues, por si krijues të përvojës së përbashkët – një proces i cili e vë publikun në qendër dhe e fton atë të bashkëkrijojë. Këtë qasje e ka zbatuar në projekte të shumta, si në bashkëpunimin me Teatrin Kombëtar të Prishtinës apo në performanca që lidhen me hapësira të pazakonshme, si burgjet e braktisura apo vendet e mbushura me histori të dhimbshme.

Si dirigjent dhe pianist, Marino Formenti ka bashkëpunuar me orkestrat më prestigjioze të botës, përfshirë New York Philharmonic, Los Angeles Philharmonic, Cleveland Orchestra, Philharmonia Orchestra, dhe Filarmoninë e Mynihut. Ai ka punuar nën drejtimin e dirigjentëve të shquar si Gustavo Dudamel, Esa-Pekka Salonen, Kent Nagano dhe Daniel Harding. Përveç koncert-sallave tradicionale, ka performuar në hapësira si La Scala në Milano, Salle Pleyel në Paris, Musikverein dhe Konzerthaus në Vjenë e Berlin.

Në rrugëtimin e tij artistik, Formenti ka fituar çmime prestigjioze si Belmont Prize për muzikën bashkëkohore dhe disa herë Diapason d’Or për incizimet e tij, duke përfshirë “Kurtág’s Ghosts”, “Notturni” dhe “Liszt Inspections”. Filmi i tij “Schubert und Ich” është nominuar për Çmimin e Filmit Austriak, ndërsa projektet e tij shpesh bëhen pjesë e festivaleve dhe institucioneve të rëndësishme si Lincoln Center në New York, Wigmore Hall në Londër, BeethovenFest në Bonn, Onassis Foundation dhe Berliner Festspiele.

…

Rino (siç e quan veten) do të qëndrojë në Prishtinë dhe, të dielën do të përformojë një koncert të përgatitur gjatë ditëve të qëndrimit këtu. Kjo eksperiencë, të cilën artisti po e përjeton vetë dhe po i benë të tjerët ta përjetojnë, kalon nga e zakonshmja, duke u nisur nga fakti që gjithçka rreth tij është e veçantë. Kjo atmosferë që ai po krijon, afërsinë që po e përçon tek te tjerët, si një italian i vërtet, po mëson publikun dhe te tjerët që një pianist nuk është i paprekshëm dhe po e rrënon mitin se muzika klasike luhet veç në salla të famshme. Përkundrejt të gjithave Marino Fermenti na mëson që pikat muzikore nga: J.S. Bach, Philip Glass, Nirvana, Brian Eno, Morton Feldman, Frédéric Chopin dhe Erik Satie, mund të luhen shumë thjesht, në Burg, pa pasur nevojë për ekzagjerime borgjeze, veç me një verë në tas të plastikës dhe një artist empatik.

Burgu i Idealit është nen menaxhimin e “Molla e Kuqe OJQ”, në kuadër të projektit për funksionalizim të objekteve të trashëgimisë kulturore. Mentor Berisha si drejtor i “Molla e Kuqe” bashkë me Alban Beqiraj menaxhojnë aktivitetet kulturore deri në fund të vitit 2026. Projekt i mbështetur nga Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit.

/Gazeta Express