Tregimi i javës/ Stephan Crane: Veterani

Arte

Gazeta Express

11/07/2025 18:27

Stephan Crane (1871 – 1900), poet dhe prozator amerikan. Ka shkruar vepra të rëndësishme në traditën e realizmit si dhe ka qenë një shembull i hershëm i natyralizmit dhe impresionizmit amerikan.

VETERANI
Stephan Crane

Jashtë dritares së ulët mund të shihen tri pemë arre të mbjella në mënyrë të çrregullt në një livadh që po shkëlqente në blertësinë e pranverës. Tutje, kambanorja e moçme e ngysur e kishës së fshatit nxirrte kokën mbi pisha. Një kalë që po përtypej nën hijen e njërës prej arrave e shkundte dembelshëm bishtin e tij. Rrezet e ngrohta të diellit përvijonin një drejtkëndësh të së verdhës së fortë në dyshemenë e dyqanit.
“A mund të shihje të bardhën e syve të tyre1?” pyeti burri që ishte ulur mni një arkë sapuni.
“Asgjë të tillë,” u përgjigj Henry i moçëm ngrohtësisht. “Veç një mori figurash flutuese dhe unë qëllova atje ku dukej se ishin më të dendurat. Bang!”
“Z. Fleming,” tha dyqanxhiu – zëri i tij i këndshëm shprehte disi peshën e saktë shoqërore të burrit në moshë – “Z. Fleming, juve nuk ju trembej syri kurrë në ato beteja, apo jo?”
Veterani uli sytë dhe u kërvesh. Duke parë sjelljen e tij, i gjithë grupi kukurisi. “Epo, ma merr mendja se më trembej,” u përgjigj ai në fund. “Isha bukur fort i trembur, nganjëherë. Se, në betejen time të parë m’u bë se po shembej qielli mbi mua. Mendova se po vinte kiameti. Mund të vini bast se isha i trembur.”
Të gjithë qeshën. Mbase dukej e çuditshme dhe bukur e mrekullueshme për ta që një burrë të pranonte atë gjë dhe në tonin e të qeshruave të tyre me gjasë ksihte më shumë adhurim se sa sikur Flemingu i moçëm të kishte deklaruar se ka qenë gjithmonë një luan i vërtetë. Për më tepër, ata e dinin se ai kishte hyrë në radhën e rreshterëve të rregullt dhe kësodore mendimi i tyre rreth heroizmit të tij ishte i palëkundshëm. Askush, që të jemi të qartë, nuk e dinte si bëhej gradimi i rreshterëve të rregullt, por pastaj ishte kuptuar se ishte diçka më poshtë se gjeneral major. Kështu që kur Henry i moçëm e pranoi se kishte qenë i frikësuar, ata qeshën.
“Halli ishte,” tha burri në moshë, “unë po mendoja se të gjithë ata po qëllonin drejt meje. Po, zotëri, mendoja se se çdo burrë i ushtrisë tjetër po më merrte nishan posaçërisht mua dhe vetëm mua. Dhe dukej aq për dreq e paarsyeshme, e dini edhe ju. Doja t’ua shpjegoja atyre se çfarë djali i mirë i plotfuqishëm isha, ngase mendoja se kështu do të reshtnin në përpjekjet e tyre që të më qëllojnë. Por nuk mund ta shpjegoja dhe ata vazhdonin të ishin të paarsyeshëm – blim! – blam! – bang! Kështu që unë ia mbatha!”
Dy trekëndësh të vockël rrudhash u shfaën në skajet e syve. Në të vërtetë ai e pranionte se kishte një çikëz komedi në recitalin e tij. Megjithatë, poshtë ngjitur për këmbëve të tij, Jimi i vogël, nipi i tij, ishte dukshëm i kapluar nga tmerri. Duart i mbante të shtrënguara me nervozizëm dhe sytë i kishte zgurdulluar nga habia nga ai skandal i tmerrshëm, pasi që gjyshi i tij i mrekullueshëm i kishte thënë gjithë ato fjalë.
“Kjo bëri vaki në Chancellorsville2. Natyrisht, paskëtaj u mësova me këto gjëra. Mësohet njeriu. Shumë burra, megjithatë, dukej të ndihehsin fare mirë që në fillim. Unë e bëra, posa që ‘u futa në valle[, siç thonë tashë; por në fillim bukru fort i trazuar. Tash, shikoni, aty ishte Jim Conklini, biri i Si Conklinit të moçëm – që e kishte atë fabrikën e lëkurës – askush nga ju s’e mban në mend – mirë de, ai u fut në këtë valle që nga fillimi si të ishte lindur për këtë punë. Por me mua ishte ndryshe. M’u desh të mësohem me kohë.”
Kur Jimi i vogël ecte me gjyshin e tij e kishte zakon të kërcente mbi gurët e dyshemesë para tri dyqaneve dhe hotelit të qendrës dhe duke vënë bast se mund të shmangte vijat ndarëse mes tyre. Por, këtë ditë po ecte përunjshëm dhe kishte kapur me dorë dy gishtërinjtë e mëdhenj të gjyshit. Nganjëherë godiste në mënyrë absrakte lule radhiqet që ishin anuar mbi shteg. Çdokush mund të vërente se ishte shumë i merakosur.
“Aty te lugaja janë mëzat e Sicklesit, Jimmie,” tha burri në moshë. “A s’do të doje të kishe një të tillë?”
“Hm,” bëri çuni, me një moskokëçarje të çuditshme. Vazhdonte të vriste mendjen. Pastaj mori zemër, “Gjy – tash – a ishte e vërtetë ajo që po u thoshe atyre burrave?”
“Çka?” pyeti gjyshi. “Çka po u thosha?”
“Oh, rreth ikjes tënde.”
“Paj, po, kjo ishte tamam e vërtetë, Jimmie. Ishte beteja ime e parë dhe kishte pasur një zhurmë të frikshme, që ta dish.”
Jimmie ishe i shushatur nga fakti se idoli i tij, me vullnetin e vet, mund të ishte kaq i lëkundshëm. Idealizmi i tij i bëshëm fëmijëror ishte lënduar.
Sakaq gjyshi i tij tha, “Mëzi i Sicklesit po shkon të pijë ujë. A dëshiron ta kesh mëzin e Sicklesit, Jimmie?”
Djaloshi iu përgjigj troç, “Nuk është aq i letetshëm sa i yni.” Mandej u krodh në një heshtje tjetër të rëndë.

Njëri prej burrave të pajtuar me punë, një suedez, deshi të shkonte te qendra e fshatit për ca punë të vetat. Burri në moshë ia huazoi një kalë dhe një kaloshin të palarë. Më vonë u mor vesh se ajo puna e suedezit kishte qenë të shkonte të dehej.
Pasi që kishte qetuar ca zënka të potershme të argatëve dhe djemve në trapazan, burri në moshë kishte shkuar atë natë të flinte i qetë, kur ia nxorën gjumin zhurma në derën e kuzhinës. I kapi pantallonat dhe ata u valvitën mbrapa tij teksa ai u rrëmbye të shkonte përpara. Mund të dëgjonte zërin e suedezit, duke bërtitur dhe dënesur. I shtyu dorezën e drunjtë dhe kur u hap dera, suedezi, një maniak, eci brenda duke iu marrë këmbët, duke murmuritur, duke qarë, prore duke bërtitur: “Zjarra në hambar! Zjarr! Zjarr! Zjarr! Zjarra në hambar! Zjarr! Zjarr! Zjarr!”
Pati një ndryshim të shpejtë dhe të papërshkrueshëm te burri në moshë. Fytyra e tij reshti në çast të ishte fytyrë; u bë maskë, një gjë e hirtë, me tmerrin e shkruar përreth gojës dhe syve. Bërtiti me zërin e ngjirur te këmbët e shkallëve rrangallë dhe menjëherë, me sa u pa, zbritçn poshtë një lukuni burrash. Askush s’e dinte se gjatë kësaj kohe zonja e moshuar kishte qenë duke ndenjur me rrobat e saj të natës te dera e dhomës së gjumit, duke u ulërirë: “Si është puna? Si është puna? Si është puna?”
Kur u vërsulën drejt hambarit, ai u shfaq para syve të tyre me pamjen e tij të rëndomtë, solemne, bukur mistike, në natën e zezë. Feneri i suedezit ishte përmbys në një vend pak jardë para dyerve të hambarit. Ende lëshonte një çikëz nga zjarri i tij dhe madje edhe në eksitimin e tyre disa prej tyre që po vraponin ndienë një drithmë të lehtë të dytë në pjesën e begatë të mendjes së tyre kur panë fenerin e rrëzuar përtokë. Në rrethana të zakonshme do të kishte me qenë një mynxyrë.
Por bagëtia në livadh po shkelnin njëra-tjetrën, shkelnin njëra-tjetrën, shkelnin njëra-tjetrën dhe në këtë zhurmë mund të dëgjohej një gumëzhitje si kënga e bletëve të panumërta. Burri në moshë shtyu dyert e mëdha dhe një flakë e verdhë u lëpi për njërit qoshk të jashtëm, u përhap dhe valëvit me rrëmbim përpjetë murit të vjetër gri. Ishte e harlisur, e tmerrshme, ajo flakë e vetme, si flamuri i madh i armiqve të përbetuar dhe triumfues.
Turma e llojllojshme nga trapazani kishe ardhur me të gjitha kovat e fermës. Lëshoheshin kundër murit. Ishte një makinë e moçme përtace, që ishte dergjur kohë të gjatë në plogështi. E kishte pasur zakon të lëshonte ujin me një lloj ngurrimi. Burrat i shkreheshin, nëmnin; por vazhdonte të lejonte kovat të mbusheshin vetëm pasi që çikriku gulçues të kishte bërë ca protesta ndaj burrave të marrosur.
Me thikën e tij të hapur në dorë Flemingu i moçëm kishte hyrë në hambar, ku tymi mbytës përdridhej me rrymat e ajrit dhe kur mund të dëgjohej në plotësinë e tij kori i llahtarshëm i flakëve, dëng me tone urrejtjeje dhe vdekjeje, një himn i egërsisë së mahnitshme.
Hodhi një batanije mbi kokën e një pele, e preu kapistrën afër koritës, e drejtoi pelën kah dera dhe e nxori jashtë menjëherë. U kthze brenda me të njëjtën batanije dhe e shpëtoi njërin kalë të punës. I nxori pesë kuaj jashtë, pastaj doli jashtë edhe vetë, me rrobat e tij pothuajse në flakë. Nuk kishte mjekër dhe fare pak qime në kokë. Ia hodhën pesë kova me ujë. Biri i tij i madh doli huq me kovën e gjashtë, ngase burri në moshë ishte kthyer dhe po vraponte teposhtë dhe përreth bazamentit të hambarit ku ishin grazhdat e lopëve. Dikush vuri re në atë çast se ai po vraponte duke çaluar bukur shumë thua se njëri prej kuajve të harbuar ia kishte shkallmuar këllkun.
Lopët, me kokat në grazhdët e tyre të thellë, ishin përplasur, ishin ndrydur, ishin bërë lëmsh: kishin bërë gjithë atë që mund t’ua këshillonte delirësia e frikës së tyre të pashoqe.
Këtu, si te muri, i ndodhi e njëjta gjë çdo burri, përveç njërit. Duart e tyre u hallakatën. Nuk ishin më në gjendje për asgjë veçse të futeshin në situata të rrezikshme.
Burri i moshuar e liroi lopën afër derës dhe ajo, e çmeritur nga tmerri, u përplas për suedezit. Suedezi kishte qenë duke vrapuar andej e këndej duke murmuritur. Mbante një kovë të zbrazët qumështi, të cilës i ishte qepur me një entuziazëm të papërmbajtshëm të pavetëdijshëm. Ai piskati si i marrë kur përfundoi nën thundat e lopës dhe kova e qmuështit, duke u rrukullisur nëpër dysheme, lëshoi një shkrepëtimë argjendi në terr.
Flemingu i moçëm mori një tfurk, i ra me të lopës dhe e nxori suedezin e paralizuar jashtë. Pasi që i shpëtuan të gjitha lopët përveç njërës, që ishte mbërthyer aq keq sa nuk mund të lëvizste as edhe një inç, ata dolën para hambarit dhe u ndalën aty të trishtuar, duke marrë frymë si njerëz që kanë arritur pikën finale të përpjekjes njerëzore.
Shumë veta kishin ardhur vrap aty. Ca nga ta madje kishin shkuar në kishë dhe tash, nga distanca, i binte kambanës së vjetër të alarmit. Pati një shpërthim të gjatë të kuqërremtë në ajër, që i bëri njerëzit në largësi të hamendësonin vendndodhjen e zjarrit.
Flakët e gjata këndonin këngët e korit të tyre zukatës në zëra të basit më të rëndë. Era përdridhte retë e tymit dhe hirit në fytyrat e spektatorëve. Forma e hambarit të vjetër ishte përvijuar me të zezë në mesin e atyre masave të flakëve të portokallta.
Dhe pastaj u shfaq përsëri suedezi, duke u çirrur si dikush që është argat i fatit të mbrapshtë. “Mozat! Mozat! I keni harruar mozat!”
Flemingu i moçëm u habit. Ishte e vërtetë; i kishin harruar dy mëzat në të ndarat në pjesën e fundit të hambarit. “Djema,” tha ai, “më duhet të mundohem t’i nxjerr jashtë.” Ata bënë potere, të frikësuar për fatin e tij, të frikësuar se çfarë mund të shihnin me sytë e tyre. Pastaj folën egërsisht njëri me tjetrin. “Hej, do të vdesë në vend!” “Kurrë s’do të dalë i gjallë prej aty!” “Si ore, është vetëvrasje po shkoi aty!” Flemingu i moçëm ua nguli sytë i përmbuhur dyerve të hapura. “Vogëlushët e shkretë!” tha ai. Dhe u vërsul brenda hambarit.
Kur ra çatia, një hinkë e madhe tymi gëloi drejt qiellit, thua se shpirti i madh i burrit në moshë, i çliruar nga trupi i tij – një shishe e vockël – ihte bymyer si xhini3 i përrallës. Tymi kishte marrë ngjyrë të trëndafiltë nga flakët dhe me gjasë mesnatat e pashprehshme e universit s’do të kenë fuqi maten me ngjyrën e këtij shpirti.

Shënime:
“Të bardhët e syve të tyre” – me qëllim që të ruante barutin, komandanti revolucionar në Betejën e Bunker Hillit, më 16 qershor 1775, i kishte udhëzuar ushtarët e tij që po konfrontoheshin me Toriesët të mos hapnin zjarr “derisa të shihni të bardhët e syve të tyre”.
Chancellorsville – “Fitorja më e madhe e Lee”, një betejë e zhvilluar nga 1-4 maj 1863, rreth njëzet milje në perëndim të Fredericksburgut në Virxhinian veriore.
Genie – një shpirt i rremë nën kontrollin e Solomonit.

/Stephen Crane, ‘The Red Badge of Courage and Other Stories’, Penguin, 2005

/Gazeta Express