A mund t’i mbijetojnë ekonomitë e Izraelit dhe Iranit luftës?

Lajme

Gazeta Express

20/06/2025 7:52

Ndërsa Izraeli dhe Irani nisin sulme ndaj njëri-tjetrit për të shtatën ditë radhazi, rajoni po përgatitet me ankth për një konflikt të mundshëm më të gjerë. Por mbeten pikëpyetje në lidhje me aftësinë e të dy palëve për të financuar një përpjekje të qëndrueshme lufte.

Të premten, Izraeli vrau disa komandantë të lartë ushtarakë iranianë dhe shkencëtarë bërthamorë dhe dëmtoi disa nga centralet e tyre bërthamore. Që atëherë, kjo ka shkaktuar dëme në pjesë të sektorit të karburanteve fosile të Iranit. Në përgjigje, Irani ka nisur sulme me raketa ndaj ndërtesave qeveritare dhe zonave urbane në Izrael.

Deri të enjten, 240 persona ishin vrarë në sulmet izraelite, ndërsa të paktën 24 persona ishin vrarë në sulmet iraniane.

Por konflikti po u kushton gjithashtu të dy kombeve miliarda dollarë dhe mund të pengojë rritjen e tyre ekonomike dhe të ngrejë shqetësime në lidhje me planifikimin fiskal afatgjatë.

Cilat janë kostot e luftës për Izraelin?

Operacionet e zgjatura ushtarake të Izraelit në Gaza që nga tetori i vitit 2023 dhe përshkallëzimi i fundit me Iranin e kanë shtyrë vendin në periudhën më të kushtueshme të konfliktit në historinë e tij.

Sipas një raporti të gazetës izraelite të biznesit Calcalist të botuar në janar, kostoja kumulative vetëm e luftës në Gaza arriti në 250 miliardë shekel (67.5 miliardë dollarë) deri në fund të vitit 2024.

Një raport i 15 qershorit nga agjencia izraelite e lajmeve Ynet News , duke cituar një ish-këshilltar financiar të shefit të shtabit të ushtrisë izraelite, vlerëson se vetëm dy ditët e para të luftimeve me Iranin i kushtuan Izraelit 5.5 miliardë shekel (afërsisht 1.45 miliardë dollarë). Me këtë ritëm, një konflikt i zgjatur me Iranin mund të bëjë që Izraeli të tejkalojë kostot e luftës në Gaza në fund të vitit 2024 brenda shtatë javësh.

Edhe para përshkallëzimit aktual me Iranin, Izraeli e kishte rritur ndjeshëm buxhetin e tij të mbrojtjes mes konflikteve të shumta rajonale dhe luftës në Gaza. Nga 60 miliardë shekel (17 miliardë dollarë) në vitin 2023, ai u rrit në 99 miliardë shekel (28 miliardë dollarë) në vitin 2024. Parashikimet për vitin 2025 sugjerojnë se mund të arrijë në 118 miliardë shekel (34 miliardë dollarë).

Ministria e Financave ka vendosur një kufi deficiti prej 4.9 përqind të produktit të brendshëm bruto (PBB) të Izraelit për këtë vit fiskal, ekuivalent me 105 miliardë shekel (27.6 miliardë dollarë). Shpenzimet më të larta ushtarake do ta vinin këtë në rrezik, raporton Al Jazeera.

Si do të ndikojë konflikti i fundit në profilin e borxhit të Izraelit?

Pavarësisht një rritjeje të kohëve të fundit të të ardhurave të parashikuara nga taksat – nga 517 miliardë në 539 miliardë shekel (148 miliardë në 154 miliardë dollarë) – parashikimi i rritjes së Izraelit për vitin 2025 është rishikuar poshtë nga 4.3 në 3.6 përqind.

]Sipas  CofaceBDI, gati 60,000 kompani izraelite u mbyllën në vitin 2024 për shkak të mungesës së fuqisë punëtore, ndërprerjeve logjistike dhe uljes së besimit në biznes. Përveç kësaj, mbërritjet e turistëve mbeten nën nivelet para tetorit 2023.

Këto tendenca mund të përkeqësohen në rast të një lufte të plotë me Iranin.

S&P Global Ratings lëshoi ​​një paralajmërim të ashpër të martën në lidhje me cenueshmërinë e ekonomisë izraelite.

Agjencia tha se vazhdimi i fushatës luftarake të Izraelit, veçanërisht nëse përballet me një përgjigje të qëndrueshme dhe strategjike iraniane, mund të çojë në një ulje të vlerësimit të kreditit të Izraelit nga A në A-. Nëse kjo do të ndodhte, ka të ngjarë të rriste kostot e huamarrjes dhe të dobësonte besimin e investitorëve në ekonominë izraelite.

Si ndikohet industria e karburanteve fosile në Iran?

Eksportet e naftës së Iranit duket se kanë rënë ndjeshëm ditët e fundit. Eksportet totale të naftës bruto dhe të kondensuara të Iranit parashikohet të arrijnë në 102,000 fuçi në ditë në javën që përfundon të dielën. Kjo është më pak se gjysma e 242,000 fuçive në ditë që ka eksportuar mesatarisht këtë vit, sipas të dhënave nga firma analitike Kpler.

Më e rëndësishmja, eksportet nga ishulli Kharg, nga i cili Irani eksporton më shumë se 90 përqind të naftës së tij, duket se janë ndalur plotësisht që nga e premtja. Asnjë anije cisternë nuk ishte ankoruar në ishullin Kharg të hënën, sipas të dhënave satelitore të gjurmimit të anijeve LSEG.

Sipas Administratës Amerikane të Informacionit për Energjinë (EIA), Irani prodhoi mesatarisht 3.4 milionë fuçi naftë të papërpunuar në ditë në vitin 2025, me Kinën që duket të jetë blerësi kryesor i huaj. Pjesa më e madhe e naftës që prodhon Irani është për konsum të brendshëm.

Të shtunën, Irani ndaloi pjesërisht prodhimin e gazit në fushën e gazit South Pars në Gjirin Persik, pasi ajo u godit nga raketat izraelite. South Pars, të cilën Irani e ndan me Katarin, është fusha më e madhe e gazit në botë. Ajo është përgjegjëse për pothuajse 80 përqind të prodhimit të përgjithshëm të gazit të Iranit.

Shkalla e dëmit në fushën e Parsit Jugor nuk dihet ende. Përveç kësaj, Izraeli shënjestroi rafinerinë Shahr Rey jashtë Teheranit, si dhe objektet e magazinimit të karburantit rreth kryeqytetit. Ndikimi i plotë i këtyre sulmeve në prodhim nuk dihet.

Çfarë roli luajnë sanksionet kundër Iranit?
Irani u godit nga sanksionet ekonomike të SHBA-së pas Revolucionit Islamik dhe krizës së pengjeve në ambasadën amerikane të vitit 1979, dhe më pas për shkak të programit të tij bërthamor.

Në një përpjekje për të ushtruar presion mbi Teheranin që të binte dakord për një marrëveshje mbi programin e tij bërthamor, administrata e presidentit të atëhershëm të SHBA-së, Barack Obama, bindi disa ekonomi të mëdha botërore që të zvogëlonin ose të ndalonin blerjen e naftës nga Irani, duke përdorur një valë sanksionesh shtesë.

Këto sanksione u lehtësuan pasi Irani arriti marrëveshjen e Planit të Përbashkët Gjithëpërfshirës të Veprimit (JCPOA) me SHBA-në, Rusinë, Kinën, Francën, Gjermaninë, Mbretërinë e Bashkuar dhe Bashkimin Evropian në vitin 2015.

Vitin pasardhës, Irani eksportoi 2.8 milionë fuçi produkte nafte çdo ditë.

Por Presidenti i SHBA-së, Donald Trump, rivendosi sanksionet në vitin 2018 gjatë mandatit të tij të parë dhe shtoi sanksione të reja, duke ushtruar përsëri presion mbi shumicën e vendeve të tjera që të ndalonin blerjen e naftës bruto iraniane. Rezultati, sipas EIA-s, ishte se Teherani do të fitonte vetëm 50 miliardë dollarë të ardhura nga eksporti i naftës në vitet 2022 dhe 2023, ose rreth 200,000 fuçi në ditë të eksporteve të naftës bruto, më pak se 10 përqind e niveleve të vitit 2016. Si rezultat, sanksionet kanë shkatërruar fitimet valutore të Iranit.

Irani ka shmangur kolapsin ekonomik falë pjesërisht Kinës, blerësit kryesor të naftës së tij dhe një nga vendet e pakta që ende tregton me Teheranin.

Megjithatë, humbja e të ardhurave për shkak të sanksioneve e ka privuar vendin nga zhvillimi ekonomik afatgjatë dhe ka rrezikuar aftësinë e Teheranit për të riparuar infrastrukturën e tij të rrënuar.

Presidenti Masoud Pezeshkian ka theksuar vazhdimisht seriozitetin e situatës ekonomike me të cilën përballet vendi, duke deklaruar se situata në Teheran është më sfiduese sesa gjatë Luftës Iran-Irak në vitet 1980.

Në mars, ai kritikoi hapur raundin e fundit të sanksioneve të SHBA-së që synojnë cisternat që transportojnë naftë iraniane.

Cilat janë sfidat e tjera për Iranin?

Irani përballet gjithashtu me një sërë kufizimesh të tjera – mungesa e energjisë dhe ujit, një monedhë në rënie dhe pengesa ushtarake midis aleatëve të tij rajonalë – të cilat janë përkeqësuar të gjitha nga sanksionet.

Mungesa e investimeve, rënia e prodhimit të gazit natyror dhe ujitja joefikase po çojnë në ndërprerje të energjisë elektrike dhe mungesë uji.

Ndërkohë, monedha iraniane (rial) ka humbur më shumë se 90 përqind të vlerës së saj kundrejt dollarit që kur sanksionet u rivendosën në vitin 2018, sipas faqeve të internetit të tregtimit të këmbimit valutor.

Ndërsa norma zyrtare e inflacionit është rreth 40 përqind, disa ekspertë iranianë kanë thënë se në fakt është më e lartë se 50 përqind. “Është e vështirë të gjesh shifra të sakta”, tha Hamzeh Al Gaaod, një analist ekonomik në TS Lombard, një firmë kërkimore politike.

“Por ajo që mund të themi është se vitet e sanksioneve kanë shkaktuar presion inflacionist, duke përfshirë zhvlerësimin e rialit. Kjo nga ana tjetër e bën importimin e mallrave nga jashtë më të shtrenjtë”, tha Al Gaaod për Al Jazeera.

Në janar, agjencia e lajmeve Tasnim citoi kreun e Institutit të Punës dhe Mbrojtjes Sociale të Iranit, Ebrahim Sadeghifar, i cili tha se 22 deri në 27 përqind e iranianëve tani jetojnë nën kufirin e varfërisë.

Papunësia është 9.2 përqind. Megjithatë, Asambleja Supreme e Përfaqësuesve të Punëtorëve të Iranit, e cila përfaqëson interesat e punëtorëve, ka vlerësuar se numri real i njerëzve pa qasje në punë që u mundëson atyre të jetojnë është shumë më i lartë.

Sa mund të shpenzojë Irani?

Sipas Al Gaaod, Teherani ka një “buxhet relativisht të vogël për qëllime ushtarake”. Ai vlerësoi se tre deri në pesë përqind e PBB-së së Iranit shpenzohet për mbrojtje, që arrin në afërsisht 12 miliardë dollarë.

Teherani ka 33 miliardë dollarë rezerva valutore që teorikisht mund t’i përdorë. Por Al Gaaod tha: “Këtu Irani po mbetet prapa. Përdorimi i rezervave për konflikte ushtarake afatshkurtra do t’i paralizonte ata në planin afatgjatë.”

“Në ditët e fundit, kemi qenë dëshmitarë të ndjenjës së ‘mbledhjes nën flamur’, domethënë të mbështetjes së autoriteteve. Por nëse Irani përjeton më shumë sulme dhe evakuime të civilëve, ky zell mbështetjeje mund të shuhet lehtësisht”, tha ai.