Epistula e javës/ Tolkien për C.S. Lewis, 1948

Arte

Gazeta Express

16/05/2025 16:47

John Ronald Reuel Tolkien (1892 –  1973), shkrimtar dhe filolog anglez. Autor veprave të fantazisë ‘The Hobbit’ dhe ‘The Lord of the Rings’

Nuk janë të qarta rrethanat e sakta mbrapa kësaj letre, por duket se Tolkieni dhe Lewisi kanë qenë duke shkëmbyer letra rreth kritikës që Tolkien i kishte bërë një pjese të veprës së Lewisit të lexuar me zë tek Inklingsi. Kjo mund të ketë qenë pjesë e ligjëratës Letërsia angleze e shekullit XVI të Lewisit, në seritë Oxford History of English Literature (‘OHEL’), së cilës i referohet në këtë letër.

Septuagesima, 1948

I dashuri im Jack,

Ke bërë mirë që më ke kthyer përgjigje. Por ti ke folur gjer e gjatë për ‘ofendimin’; megjithëse në letrën time e kam ndryshuar ‘ofenduar’ me ‘prekur’?. S’kemi ç’të bëjmë veç të prekemi nga dhimbja. E di fare mirë se ti s’do ta lejoje dhimbjen të kthehet në zemëratë, jo edhe nëse (ose edhe më pak ngase) kjo mund jetë prirja e natyrës tënde. Mallkuar qoftë pra ai nga i cili vjen tundimi. Ndiej keqardhje të shkaktoj dhimbje, edhe nëse dhe për aq sa kam të drejtë; dhe më vjen shumë keq përnjëmend të kem shkaktuar atë bukur tepër dhe bukur pa nevojë. Radhët e mia dhe letra ime vinin si rezultat i asaj se kisha kuptuar krejt papritur dhe në mënyrë të mprehtë (nuk do ta harroj lehtë këtë) dhimbjen që mund të bartë me vete shkrimtarësia, si në kohën e shkrimit si në ‘botim’, që është një pjesë esenciale e gjithë procesit. Qartësia e perceptimit vinte, natyrisht, si rezultat i faktit se ti, për të cilin unë kam dashuri të madhe dhe simpati, ishe viktimë dhe unë vetë keqbërësi. Por ndieja se isha i tëri nën fshikullimin gjysmë tallës gjysmë mbrojtës, me gjërat e vockla të zemrës sime që kërkonin shfajësime për kërdinë verbale.

Me raste kam qenë i pushtuar (pak, lumturisht) nga një lloj furor scribendi, ku pena gjen fjalët më parë se sa mendja apo zemra; e ky rasti ishte njëri nga ata. Pro asgjë nga fjalimi yt, apo mënyra, nuk më jep asnjë arsye të pandeh se ndihesh i ‘ofenduar’. Prapëseprapë mund të shoh se ti je ndier ashtu – zor se do të ishe njeri përndryshe – dhe letra jote më tregon se sa shumë. Do të guxoja të thosha hirshëm se do të të bëjë mirë më shumë se sa keq, por kjo është mes teje dhe Zotit. Është një nga misteret e dhimbjes që është, për atë që vuan, një mundësi për mirë, një shteg ngjitjeje, sado i rëndë që të jetë. Por mbetet një e ‘keqe’ dhe duhet ta frikësojë cilëndo ndërgjegje që e ka shkaktuar atë nga pakujdesia, ose i nxehur, e lëre më me dëshirë të plotë. E qoftë edhe nga nevoja a privilegji, si një baba ose mësues që ndëshkon, qoftë kur një burrë rreh një qen, shkopi i Zotit duhet të vringëllojë vetëm nga dora që dridhet. Mund të ketë pasur një a dy komente që kanë qenë të drejta ose të vlefshme, por është dashur ta kisha kufizuar veten me aq dhe t’i kisha shprehur ndryshe. Është një mjek që mbulon një pilulë jo krejtësisht të përpijshme me një fashë plage.

Sa u përket ndjenjave të tua për mua si “kritik”, qoftë duke e ushtruar funksionin me mençuri qoftë marrëzisht. Unë nuk jam kritik. Nuk dua të jem njëri nga ata^*. Në ndonjë rast jam i zoti (pasi që e vras mendjen gjatë) të bëj ‘kritikë’, por nuk jam natyrshëm njeri kritik. Kam qenë pjesërisht dhe në njëfarë kuptimi jonatyrshëm i stimuluar ta bëj atë nga prirja fortësisht ‘kritike’ e vëllazërisë. Nuk jam njëmend ‘hiper-kririk’. Se zakonisht vetëm përpiqem të shpreh ‘simpatinë’, jo universalisht kritikën valide. Si rregull, unë në të vërtetë jam kryesisht i humbur në një det të huaj pa hartë detare. Më nevojitet ushqim i llojit të veçantë, jo ushtrime për mendjen time analitike (që normalisht përdoren në fusha të tjera). Ngase kam diçka që thellësisht dua ta bëj dhe e cila është (gjerësisht e frustruar) prirja e natyrës sime që ta bëj. Pa ndonjë nocion të kotë ose të tepruar të rëndësisë universale të kësaj gjëje, mbetet fakti se gjërat e tjera janë më pak të rëndësishme për mua. Jam i sigurt se shumica e tyre janë ku e ku më shumë të rëndësishme për të tjerët. Por kjo s’e ndihmon dot gjendjen time. Mendoj se kjo më mbron nga të qenët një kritik që ia vlen të merret parasysh, si rregull; dhe me gjasë më bën mua më të keq kur rreshtat e shkrimtarëve të tjerë aviten afër (siç është rasti yt nganjëherë): aty ka mundësi të ketë një qark të shkurtër, një shkreptimë, një shpërthim – madje edhe një erë të keqe, një përbërës që mund të jetë xhelozi e pastër. Prapëseprapë, do të ishte më e sinqertë të thuhet për mua jo se unë prirem të jem i burgosur i shijes sime, po më tepër se i kufizuar nga ‘mesazhi’ im i vogël, por i veçantë. Në të vërtetë, se vuaj (për çfarëdo arsyeje, jo të gjitha për t’u qortuar) nga ‘kompozimi i ndrydhur’. Në të vërtetë një krijesë e egër, një ari i hallakatur (nëse mund ta barabis veten me diçka aq të madhe), një mik i dhimbshëm. Por Zoti të bekoftë për mirësinë tënde. Dhe në vend se të pranosh si mëkat ndjenjën natyrore dhe të pashmangshme të dhimbjes dhe reaksionet e saj (jam i sigurt kurrë të parezistueshme dhe të menjëhershme) ma bëj nderin e madh të ma bësh mua dhuratë dhimbjet që të kam shkaktuar ashtu që të mund ta ndaj të mirën që ke vënë në to.

S’e di a u tregova i qartë. Por supozoj se është në dorën tonë, se anëtarë të Krishtit, të bëjmë dhurata të tillë konkrete. Në rastin më të thjeshtë: nëse një njeri ka vjedhur diçka prej meje, atëherë para Zotit e quaj këtë dhuratë. Kjo është, natyrisht, një mënyrë e thjeshtë të përdorësh një gabim dhe të heqësh qafe një thumbim, por ky s’është objektivi i drejtpërdrejtë (ose s’do të jetë efektiv); ngase mua më duket e mundshme se një dhuratë e tillë ka efekt mbi gjendjen e fajtorit para Zotit dhe në çdo rast në çdo dëshirë të vërtetë, dëshira për të ‘harruar’ duhet të jetë e pranishme. Do të ishte e mrekullueshme që kur të thirremi para gjyqit t’iu përgjigjemi akuzave të panumërta të gjërave të këqija që iu kemi bërë vëllezërve, të kuptojmë në mënyrë të papritur se shumë prej tyre nuk do të pëlqeheshin fare! Dhe se nga ana tjetër ka një pjesë të së mirës që është nxjerrë nga e keqja. Jo më pak e mrekullueshme për dhuruesin. Një ndërlidhje e përjetshme e lehtësimit dhe mirënjohjes. (Por keqbërësi duhet të ndiej keqardhje. Përndryshe supozoj se në mbretërinë e tmerrshme të përtejvarrit thëngjijtë e zjarrit do ta djegin pamëshirshëm).

(Çka ndodh kur keqbërësi pendohet çiltërisht, por vuajtësi është thellësisht i lënduar dhe s’i shkon mendja fare te ‘falja’? Është mendim i tmerrshëm të pengosh këdo nga ndërmarrja e rrezikut të shkaktimit të një të ‘keqeje’ të panevojshme. Natyrisht, fuqia e mëshirës është vetëm e deleguar dhe gjithmonë ushtrohet me ose pa kooperimin e Autoritetit më të Lartë.

Por a duhet të humbin gëzimet dhe shërimi i kooperimit?

Teksa po mendoja për gjithë këto, hasa në një pasazh që kishte të bënte me lidhjet magjepsëse mes G.M. Hopkinsit dhe ‘mikut të penës’ të tij, Canon Dixonit. Dy njerëz të uritur për ‘njohje’. Dixoni i mjerë Historisë së Kishës së Anglisë të të cilit (dhe të gjitha poezive) zor se ua ka hedhur syrin kush dhe Hopkinsi e ka përçmuar po ashtu. H. duket ta ketë parë sheshazi se ajo ‘njohje’, me ca zotësi kuptimi, është në këtë botë një pjesë thelbësore e shkrimtarësisë dhe dëshira për të është një vuajtje për të qenë i dalluar nga (edhe kur është e përzier me) dëshira e thjeshtë për kënaqësinë e famës dhe vlerësimit. Dixoni ishte i befasuar nga të qenët i çmuar nga Hopkinsi; dhe më shumë i shtyrë nga fjalët e Burne-Jonesit (që ia kishin thënë H-së, i cili i ka cituar ato) se ‘punojmë përnjëmend për një njeri që mund ta kuptojë atë’. Por H., kishte kundërshtuar, duke e kuptuar se shpresa e Burn-Jonesit mund të mos realizohet aq lehtësisht si fama e përgjithshme: një piktor (si Niggle) mund të punojë për atë që djegia e pikturës së tij, ose një aksident vdekjeprurës i adhuruesit, mund ta shkatërrojë plotësisht. Ai kishte ardhur te përfundimi: kritiku i vetëm i drejtë letrar është Krishti, i cili adhuron më shumë se sa çdo njeri të cilit Ai Vetë ia ka dhënë dhuntitë. ‘Atëherë të mbajmë njëri-tjetrin te Krishti’. Zoti të mbroftë.

Të shkrova vetëm ngase m’u duk më e lehtë të them këto gjëra ashtu siç dua t’i them. Nëse janë gjëra të marra ose duken ashtu, unë nuk jam i pranishëm kur bien poshtë. (Pëshpëritjet e mia janë rezultat i frikacakërisë sime dhe tutës se do të përqeshem nga shoqëria e përgjithshme).

S’është nevoja t’i përgjigjesh kësaj. Por sa të përket ty: pusho në paqe, për aq sa unë jam ndonjë ‘kritik’ i sjelljes. Tekembramja ti je më fautlest freke¹ që e njoh. Volum i lartë po thoni²? Po çfarë! Ajo është thjesht një thashetheme për të mbrojtur veten e Hugos. Nëse ka ndonjë bazë (për të), s’është tjetër veçse zhurmë që shkakton zhurmë. Ne jemi të mbrojtur me praninë dhe kryesinë tënde nga përmbajtja, dashakeqësia, shpërqendrimi, apo akuzat pa fakte. Padyshim, siç thua ti, unë kam si anëtar i vëllazërisë të drejtën të kritikoj, po desha kështu. Por nuk do të harroj fare vizionin tim të plagëve; dhe do të përmbahem nga përçmimi i ngutshëm, për veten time. Njëmend, nuk mendoj se për një njeri të vlefshëm ‘kritika’ duhet të bëhet zakonisht në moment: atëherë është e përzier me reagimin e atypëratyshëm. Le të dëgjohemi përsëri me më durim. Dhe lërmë të të lutem ta botosh OHEL-in, pa druajtje.

Por, po të paralajmëroj, nëse më mërzit, do të hakmerrem. (Inklingu e ka për borxh të mërzitet me qejfin e tij. Është privilegji i tij të jetë bezdisës me raste). Nganjëherë lejoj dhe shkruaj gjëra të tjera veç vargjeve dhe romancave! Dhe mund të kthehem te ti. Përnjëmend, nëse mjeku ynë i dashur dhe i çmuar do të na nxjerrë probleme tokësore si dinamo, atëherë unë mund të mendoj për disa probleme të tjera sa të ndërlikuara aq edhe të parëndësishme që të ballafaqohet me to – qoftë edhe vetëm për kënaqësinë dashakeqe që të shoh Hugon (nëse do të jetë i pranishëm), të nxehur lehtësisht nga alkooli, duke imituar djaloshin inteligjent të klasës. Por  Zoti ju shpëtoftë të gjithëve! Nuk kam asnjë nevojë të praktikoj përmbajtjen para asnjërit prej jush – përveç në ndonjë rast shumë të rrallë, kur unë vetë jam i lodhur dhe i rraskapitur: atëherë gjej vetëm zhurmë dhe vulgaritet për të bërë. Por ende nuk jam aq i thinjur (as aq i rafinuar) që kjo të bëhet një gjendje e permanente. Më duhet zhurma bukur shpesh. Nuk njoh tingull më të këndshëm se të arrij te B dhe B³, të dëgjoj një hungërimë dhe të di se mund të zhytem aty. 

Yti,

J.R.R.T.

Shënime:

* Mendoj se ‘kritika’ – sado valide ose intelektualisht angazhuese – priret t’i dalë përpara në rrugë një shkrimtari që s’ka ndonjë personale për të thënë. Akrobati mund të ketë nevojë për praktikë, por nëse fillon me teori të baraspeshës mund ta humbasë madhështinë (dhe me gjasë të rrëzohet). Vërtet (nëse do të marr guximin të bëj aventura me kritika prapë) do të them se të del përpara në rrugë, si shkrimtar. Ti lexon shumë dhe shumë nga ajo në mënyrë analitike. Por ti po ashtu je kritik i lindur. Unë nuk jam. Ti po ashtu je lexues i lindur.

1) Sir Gawain, rreshti 2363, ‘mbreti më i pafajshëm’.

2) Duket se Hugo Dyson kishte përhapur zërat se Tolkieni kundërshtonte me ‘zë të lartë’ sjelljet e Lewisit tek Inklingsi.

3) Bird and Baby, do të thotë Eagle and Cild pub.

/The Letters of J.R.R. Tolkien, Houghton Mifflin Harcourt, 2013

/Gazeta Express