Mario Vargas Llosa: Nuk kam reshtur kurrë së lexuari Folknerin

Arte

Gazeta Express

04/10/2022 15:29

Përktheu nga anglishtja Granit Zela

Intervista e Mario Vargas Llosës në Misisipi gjatë një udhëtimi në Oxford të Mississipi-t, në nderim të William Faulkner-it, me Raymond Leslie Williams-in, profesor në Universitetin e Washington-it. 

Romancieri peruan Mario Vargas Llosa, autor i Lufta e Fundit të Botës (1981), Historia e kuqe e Alejandro Mayta-s (1984) dhe gjashtë romaneve të tjera, vizitoi Oksfordin, Misisipi më 20 prill 1986 si nderim për Uiljam Folknerin. Ai u prit nga DL Thomas Verich, Drejtor i Botimeve Speciale në Universitetin e Misisipit dhe Profesor Frederick Karl, profesor i anglishtes në Universitetin e Nju Jorkut, i cili ishte vizitues rezident në Oksford, gjatë përgatitjes së një biografie kritike të Folknerit. Gjatë vizitës së tij, Vargas Llosa këqyri me hollësi përmbledhjen speciale të veprave të Folknerit në Universitetin e Misisipit, vajti në Rowan Oak, te shtëpia e Folknerit  dhe bleu një vazo me barbaroza të kuqe të cilën e vendosi në varrin e Folknerit. Ndërsa ishte në Rowan Oak, atij iu afruan dy turistë nga Holanda, të cilët i shpjeguan se ishin në shtëpinë e Folknerit pikërisht sepse kishin lexuar romanet e Vargas Llosës dhe më vonë kishin lexuar një intervistë në gazetë në të cilën shkrimtari peruan kishte folur me aq entuziazëm për Folknerin. Biseda e mëposhtme për Folknerin u zhvillua gjatë udhëtimit me makinë përgjatë Deltës së Mississippit nga Oksfordi në Ste. Genevieve, Missouri.

Williams: Mario, ke qenë shumë këmbëngulës dhe i vendosur për ta bërë këtë udhëtim gjatë qëndrimit në Midwest. Tani që ka mbaruar, cili mendoni se ka qenë momenti më i mirë i ditës për ju?

Vargas Llosa: U preka shumë te varri, nga thjeshtësia e madhe e varrit. Në të vërtetë nuk kishte asnjë tregues se aty ishte varrosur një burrë i madh. Përveç kësaj, i gjithë mjedisi i zonës së Oksfordit është shumë i bukur. Është me të vërtetë një vend i bukur, pemët, shtëpitë e tij. Ndoshta nuk ka ndryshuar shumë. Mund të shohësh shumë gjëra ashtu si ishin në jetën e Folknerit. Siç e dini, unë jam shumë adhurues i shkrimtarëve: për mua është shumë prekëse të shoh librat, dorëshkrimet e tij, objektet e tjera. Më bëri gjithashtu shumë përshtypje fakti që, ndryshe nga ajo që ndodh zakonisht në Oksford, veçanërisht kur sheh ndërtesën e gjykatës, shtëpitë, mund të shohësh sa afër realitetit ishte trillimi. Ishte përvojë e mrekullueshme. Sigurisht, kjo është e vështirë për t’u shpjeguar tani, por për mua momenti më i paharrueshëm, më prekës ishte kur çifti holandez tha: “Ne jemi këtu sepse ju kemi lexuar. Kemi lexuar romanet tuaja. Vendosëm të fillojmë të lexojmë Folknrin pasi lexuam komentin tuaj për të në gazetë”.

A ka ndryshuar gjë tek perceptimi juaj për Folknerin? A ka ndryshuar si pasojë e asaj që keni parë dhe dëgjuar në orët e fundit?

Ndoshta është shumë herët për të thënë. Ndoshta zbulimi i vërtetë i ri ishte ajo që Frederick Anrl-i na tregoi për zakonin e pijes që kishte Folkneri. E dija se pinte shumë alkool, por s’e kisha menduar kurrë se pinte kaq shumë. Tani admirimi im për Folknerin është edhe më i madh: nëse pi aq shumë, si mund të krijosh një botë aq të gjerë dhe të ndërlikuar? Si është e mundur që një mendje krejtësisht e ngopur me alkool të krijojë me detaje një botë të tillë dhe të krijojë një lidhje të brendshme logjike të tillë? Nga ana tjetër, imazhi që na krijoi Fred Karl-i për Folknerin duke pirë vetëm ishte tragjik.

Do të doja ta shtjelloja pak më shumë imazhin publik dhe privat që keni për Folknerin. Besoj që e keni lexuar biografinë e Joseph Blotner-it dhe pastaj janë imazhet e tjera nga e kaluara dhe e tashmja.

Po, e kam lexuar librin kanonik të Blotner-it. Ndoshta një vizitë si kjo të jep një perceptim shumë më pamor dhe emocional të gjërave. Si shkrimtar, më pëlqen gjithmonë të marr sa më shumë informacion për jetën e autorëve. Mendoj se është një adhurim i pastër, ndoshta një përpjekje e pavetëdijshme për t’u infektuar prej tyre.

Le të kalojmë nga njeriu te librat e tij. A ju kujtohet kur e keni lexuar për herë të parë Folknerin? A ishte përvojë po aq dramatike sa historia që keni treguar për leximin tuaj të pasionuar të Zonja Bovari?

E mbaj mend mirë. Ishte viti 1953, viti im i parë në Universitetin e San Marcos në Lima. Libri i parë që kam lexuar ishte Absalom! Absalom!. I kam lexuar herët edhe tregimet nga vëllimi Këta të Trembëdhjetë. Asokohe lexoja Folknerin në përkthimet spanjisht dhe frëngjisht. Përkthimet në frëngjisht nga Maurice Coindreau ishin të mrekullueshme. Ai ishte një përkthyes i madh. Lexova përkthimin e tij të shkëlqyer të romanit Faltorja me parathënie të Andre Malraux-it, u mahnita menjëherë nga gjenialiteti i Folknerit. Mendoj se vetëm atëherë zbulova rëndësinë e formës në letërsi. Folkneri më tregoi se si një organizim i caktuar i kohës dhe këndvështrimit ishte absolutisht thelbësor, sepse përcaktonte nëse teksti është shumështresor, i thellë, apo i papërpunuar, sipërfaqësor, zbulova se si vetë forma mund të ishte një personazh ose temë e një romani. Ajo që mbaj mend shumë mirë, dhe kjo është e rëndësishme të theksohet për të kuptuar marrëdhënien time me Folknerin, është se Folkneri ishte shkrimtari i parë që e lexova me stilolaps në dorë dhe me letër anash librit.

A mund të shpjegoni saktësisht se çfarë po bënit me stilolaps në dorë?

Po. Isha i interesuar për të gjetur një arsyetim, një strukturë. Asokohe kisha nisur tashmë të shkruaja dhe leximi i Folknerit më hapi sytë ndaj shpikjes së formës shkrimore. Dhe kjo ide më emociononte shumë. Folkneri më krijoi gjithashtu bindjen e fortë se forma duhet t’i bashkëngjitet gjithmonë një rrëfimi. Historia nuk mund të nënvlerësohet. Forma nuk mund të jetë synim, qëllim në vetvete. Mendoj se prozëshkrimi duhet të përfshijë gjithmonë përvojën njerëzore. Siç mund ta shihni, unë jam ende shumë besnik i idesë së Folknerit për romanin.

A mund të më tregoni më shumë rreth përvojës së leximit? A e keni lexuar Folknerin me aq obsesion sa e keni shpjeguar për Zonjën Bovari?

Jo aq, sepse në fillim s’lexoja dot në anglisht. Kur fillova të lexoja Folknerin në anglisht, rreth vitit 1962 ose ‘63, dhe me përkthimin frëngjisht pranë meje. Por Folkneri është një shkrimtar që nuk kam reshtur kurrë së lexuari. E rilexoj gjatë gjithë kohës. Mendoj se e kam lexuar Dritë e gushtit të paktën gjashtë herë. Ai fragmenti i mrekullueshëm me Hajtauerin që predikon duke përzier historitë e paraardhësve të tij me të Biblës, dhe skena e tredhjes së Xho Krishtlindit janë shkruar jashtëzakonisht mirë. Shkrimtarët që kam lexuar dhe rilexuar më shumë janë Folkneri dhe Floberi.

Ma merr mendja se kjo është arsyeja pse më thatë kur po largoheshit nga varri i tij se ky ishte homazhi i fundit me lule që do të bënit, pasi të keni bërë gati të njëjtën gjë me Floberin.

E saktë, siç e dini, ndjej se u detyrohem shumë dhe ndihem shumë afër tyre. Nuk e ndiej domosdoshmërinë t’i bëj një homazh të tillë asnjë shkrimtari tjetër, qoftë edhe atyre që i admiroj shumë si Hygo.

A ishte Folkneri, sipas jush, shkrimtari i huaj më i rëndësishëm në Amerikën Latine, ai që ka ndikuar më shumë?

Mendoj se mund të bëhet një pohim i tillë. I vetmi shkrimtar tjetër që ndoshta mund të ishte i krahasueshëm me të ishte Heminguej. Megjithatë, s’mendoj se ndikimi i Heminguejt ka qenë aq i qëndrueshëm sa i Folknerit. Madje do të thosha se Folkneri ka qenë shkrimtari më i rëndësishëm në Evropë dhe Amerikën Latine i dyzet apo pesëdhjetë viteve të fundit.

Po konkretisht në Peru? Ju vetë keni dokumentuar ndikimin e madh të Folknerit në Kolumbi. A ka qenë ai po aq i rëndësishëm në Peru?

Në Peru ka qenë shumë i rëndësishëm për brezin tim. Carlos Zavaleta, për shembull, shkroi një tezë studimore për Folknerin. Libri poetik Hyu i mermertë u përkthye dhe u botua në Peru. Edhe Arguedas-i, i cili ishte më pak Folkneriani ndër të gjithë, ka disa gjurmë të Folknerit në shkrimet e tij. Vendet ku hija e Folknerit ka qenë më e pranishme, megjithatë, janë Uruguaji dhe Argjentina.

Shkrimtarët kolumbianë shpesh më thonë se e lexojnë Folknerin sepse gjejnë lidhje me botën imagjinare të Joknapatafës A mendoni se peruanët e lexojnë edhe sepse Misisipi është në njëfarë mënhyre si Peruja?

Po, ky është faktor i rëndësishëm. Shoqëritë janë shumë të ngjashme, sepse në secilën prej tyre keni dy kultura themelore: atë të shtypësit dhe atë të të shtypurit, të cilat gjithmonë përplasen, duke krijuar gjithmonë tensione. Është bashkëjetesë e vështirë. Gjithashtu, prania e së kaluarës është diçka shumë e fortë në Amerikën Latine dhe në jugun e Folknerit. Është një fenomen, për shembull, që nuk e keni në pjesën lindore të Shteteve të Bashkuara.

Bota e Folknerit është një botë tradicionale,  si shoqëria peruane apo kolumbiane. Struktura e klasave shpqërore është tërësisht si e Amerikës Latine. Dhe Folkneri shpiku një mjet teknik për t’i dhënë jetë kësaj bote. Kjo shpikje ishte shumë e rëndësishme për të gjithë ne shkrimtarët e Amerikës Latine që po kërkonim një instrument për të bërë të njëjtën gjë. Të duhet një lloj naiviteti, shumë tipik i këtyre shoqërive, që të guxosh të përpiqesh të bëhesh një Balzak i shekullit të njëzetë. Kjo ishte shumë e rëndësishme për shumë shkrimtarë të Amerikës Latine.

Do të doja të flisnim për disa tekste të veçanta. Cili roman është më i rëndësishmi për ju?

Dritë e gushtit është ndoshta libri që parapëlqej. Megjithatë, mendoj se e gjithë vepra e Folknerit është më e mirë se çdo libër i marrë veçmas. Për shembull, një roman i dobët, si Mushkonjat, bëhet më interesant kur shihet në kontekstin e punës së tij totale. Te Mushkonjat, i riu Folkner po përpiqej të ishte intelektual, sesa krijues, për të shkruar më shumë për idetë e tij sesa me instinkt. Dështoi dhe mendoj se ky dështim ishte shumë mësimdhënës për të: mësoi se duhej të kthehej te toka e tij. Ndoshta Oksfordi ishte një lloj burgu për të, por qëndrimi në Oksford të Misisipit ishte haraçi që ai pagoi për të shkruar kryevepra. E gjithë kjo gjë është shumë interesante për mua.

Sepse ndihesh njësoj si ai?

Në disa mënyra, po. Ndonjëherë e urrej Perunë, por e di që edhe pse e urrej, kam nevojë për atë vend, e ndjeva këtë kur isha në Evropë. E dija se nëse nuk kthehesha në Peru do të merrja fund. Ndryshe nga disa shkrimtarë të tjerë – si Kortazari – unë jam i nxitur nga Peruja për të shkruar, me të gjitha problemet që ajo ka.

Nuk kemi thënë shumë për një roman kaq të rëndësishëm sa Buja e tërbimi.

Është një libër që e dua shumë, edhe pse nuk është kryevepër. Këtu prishet ekuilibri midis formës dhe përmbajtjes. Herë pas here forma mbizotëron mbi atë që tregohet. Te Buja dhe tërbimi, ndryshe nga Dritë e gushtit. Folkneri u afrohet rreziqeve të Xhojsit, i cili u mund nga kënaqësia që të jep forma.

Por të shkruash diçka si pjesa e Benxhit në atë roman duhet të ketë qenë shumë mbresëlënëse për një shkrimtar të ri.

 Epo, është shumë mbresëlënëse të zbulosh se po hyn në mendjen e një idioti. Unë u hutova dhe u emocionova herën e parë që e lexova. Por këtu mendoj se Folkneri kënaqet me teprimin formalist.

A është Duke dhënë shpirt më i suksesshmi?

Patjetër. Tek ai forma përputhet me historinë.

Duke pasur parasysh atë që keni deklaruar në rrëfimet tuaja të sinqerta për atë që ju tërheq si lexues – dhuna dhe seksi që përmendni për Zonja Bovari – ma merr mendja se romani Faltorja do të ishte një nga romanet tuaja më të dashura të Folknerit.

Në fakt e kam hasur deri diku vonë atë libër. E kam lexuar versionin origjinal në anglisht dhe më pëlqen.

Kam vënë re disa ngjashmëri mes “Një trëndafil për Emili” dhe disa prej tregimeve tuaja të hershme, makabritetin, fundin tronditës. Mendoni se kjo histori ishte një lloj modeli për adoleshentin Vargas Llosa, kur shkruante historitë e tij të para?

Mendoj se mund të ishte një lloj modeli. E kam lexuar shumë e shumë herë dhe çdo herë më bën përshtypje përqendrimi i jashtëzakonshëm, sinteza e kaq shumë gjërave në kaq pak faqe. Duhet të ketë qenë jashtëzakonisht e vështirë të tregosh një melodramë kaq të tmerrshme në kaq pak faqe. Por është rrëfyer në një mënyrë kaq të tërthortë saqë sapo të zbulosh se çfarë ka ndodhur në të vërtetë, është tepër vonë. Është një nga kryeveprat e Folknerit. Ajo që më bën më shumë përshtypje në këtë histori nuk është vetëm historia e krimit të kryer nga bukuroshja Emili, por në të njëjtën kohë, e gjithë historia e qytezës në të cilin zonja jetoi historinë e saj të dashurisë dhe martesën makabre me kufomën e të dashurit. Në fakt në tekst ju e shihni fjalë për fjalë kohën duke rrjedhur dhe qytezën e vogël duke u rritur dhe banorët e tij duke u shtuar. Sfondi i tregimit është – kaq shpesh tek Folkneri – po aq i rëndësishëm sa vetë historia.

A mendoni se do të kishit shkruar romanet e hershme, Koha e heroit, Shtëpia e gjelbër, Biseda në katedrale nëse nuk do të kishit lexuar Folknerin?

Dyshoj shumë. Nëse nuk do ta kisha lexuar Folknerin, nuk do t’i kisha shkruar, ose të paktën nuk do t’i kisha shkruar ashtu siç i shkrova. Siç e kam përmendur tashmë, Folkneri ishte shkrimtari i parë që lexova me stilolaps në dorë dhe letër anash librit.

A mendoni se paraqitja e Boas te Koha e heroit e kishte origjinën në leximin e pjesës së Benxhit te Buja e tërbimi?

Ka shumë mundësi. Të paktën fakti që vendosa të paraqes një qëndrueshmëri të një personazhi nga brenda – përmes mendjes së tij, oreksit, instinkteve të tij. Me siguri e bëra në këtë mënyrë sepse kisha lexuar paraqitjen e një personazhi si Benxhi.

Po tani, po në lidhje me pjesët e Piuras te Shtëpia e gjelbër? A mendoni se ky stil shumë i ndryshëm mund t’i atribuohet githashtu Folknerit?

Mendoj se vjen nga një sërë burimesh. Njëri burim janë romanet kalorësiak dhe kinemaja. Unë përdor qëllimisht një gjuhë epike në këto pjesë. Doja që kjo pjesë e Shtëpia e Gjelbër të krijonte një largësi me lexuesin. I vjen lexuesit nga një ndërmjetës – qyteti. Mendoj se kisha të drejtën ta bëja kështu.

Mendoni se e kishit lexuar plotësisht Folknerin në kohën kur përfunduat Bisedë në katedrale?

Parë në retrospektivë, mendoj se kur mbarova Bisedë në katedrale, kisha arritur në një pikë ku zbulova se padukshmëria ishte qëllim më i dëshirueshëm se sa kishte qenë më parë.

Nuk ju interesonte më forma?

Nuk më interesonte më qëllimi për ta shfaqur formën në vetvete. Tani e di që qartësia mund të jetë më e mirë se vështirësia, dhe në të njëjtën kohë të tregojë një histori që ia vlen. Ishte një mësim që e mësova me përvojën, ndoshta i krahasueshëm me përvojën e nevojës për një lidhje dashurie mëkatare për të qenë në gjendje të vlerësoja një martesë të mirë.

Këmbëngula shumë te Folkneri sot për një arsye të dukshme. Por çfarë po ndodh me shkrimtarët e tjerë amerikanë? A ka ndonjë shkrimtar tjetër që ka qenë i rëndësishëm për ju?

E kam lexuar Folknerin me admirim të jashtëzakonshëm. Poe-n, gjithashtu. Dhe të gjithë shkrimtarët e brezit të humbur: Heminguejn, Dos Pasosin, Caldwell, Stajnbekun. Kam rilexuar Hawthorne-in me një grup miqsh në vitet 1960. Kam qenë gjithmonë pak i padurueshëm me Henri Xhejmsin. I kam lexuar me kënaqësi të madhe librat e hershëm të Capote. Jam befasuar gjithmonë nga fakti që Paul Bowles nuk është njohur më shumë. Ai shkroi disa histori që për mua janë shumë të mira. Dhe më pëlqen Carson McCullers… shumë delikate dhe me ndjeshmëri të madhe për dhunën e marrëdhënieve njerëzore. Dikur lexoja me shumë pasion një kritik, Edmund Wilson-in. Mendoj se eseja e tij Tek stacioni i Finlandës është si një roman i madh. Isha aq i impresionuar nga Edmund Wilson-i në mesin e viteve ‘60, saqë shkoja çdo ditë në Muzeun Britanik për gjashtë muaj me radhë për ta lexuar.

Do të doja të përfundoja me një pyetje të fundit rreth Folknerit. E mbani mend reagimin tuaj kur morët vesh për vdekjen e tij?

Po, kam qenë në Londër dhe e kam lexuar në Tajms. Aty lexova një mëngjes se kishte vdekur. Që nga ai mëngjes kam dashur gjithmonë të vij një herë në Jug dhe të vizitoj Oksfordin. Siç e thashë më parë, ishte një përvojë e mrekullueshme. /Exlibris